Оо, бүтээхтээбит, сиидэ курдук буолбут, хайдах көрбөтүм эбитэ буолла, хаһан-хаһан түһэн бу сиирий ээ-э, диэн түөрэтэ бүттэтэ суох үүт-дьөлөҕөс буолбут халадаай ырбаахытын эҥэлэйин өҥөйөн көрө-көрө саҥа аллайар.
Өксөөн сэмээр, наҕылыччы чэйин иһэн сыпсырыйарын быыһыгар:
Табаахтыыр дьаллык биир куһаҕана дьэ ити, диэн, бэйэтэ табаҕы төрүт тарпат киһи, ийэтин сэмэлээбитэ буолар.
Эмээхсин, суораты ыспыкка дылы, сир симэҕин курдук бытыгырас ойуулаах күөх сиидэс ырбаахытын алын эҥэлэйэ бүтүннүүтэ табах уота тэһэ сиэн биирдэ бүттэтэ суох буолбут. Ити табахсыт дьахталлар эрэ биллэр бэлиэлэрэ. Табах уота түһэн тэһэ сиэбит ырбаахылаах дьахталлары киһи үгүстүк көрөр. Өссө чараас ырбаахыга түстэҕинэ кэм умуллар. Оттон тэлигириэйкэ, баата ыстаан үөдүйүөхтэриттэн кыым ити таҥастарга хатанара сэрэхтэнэн турар. Ботуу курдук халыҥ баатаҕа «саспыт» кыым көрүллүбэккэ хааллаҕына «көрдүгэннээн» сии сылдьар, онтон биир эмит түгэҥҥэ, салгын оонньоотоҕуна, өрө күөдьүйэн тахсыан сөп, оччоҕо дьэ тэмтэргэн буолар.
Кэпсээнтэн кэпсээн. Айдаҥҥа Тыккаай Ньукулай, удаарынньыктаабытын иһин, холкуос салалтата бэлэх биэрбит баата ыстаанын табах уотугар сиэтэн, бэйэтэ туспа араллаан тахсыбытын туһунан дьон күлсэн кэпсэтэллэр
Арай, сааһыары кыһын, Өксөөн сарсыарда сугулааныгар баран испит Утары Тыккаай Ньукулай, хайа эрэ ыаллар отторунан хачаллыбыттарыгар, дьоҕус соҕус от оҕотун, салҕамдьыга диэн атын сыарҕатыгар тиэйэн иһэрэ үһү Өксөөн көртө, соһуйуон иһин, Тыккаайын баата ыстаанын буута буруолуур эбит, ону Ньукулай ойоҕолуу сиккиэр тыаллаах буолан бэйэтэ билбэккэ испит. Били, этэргэ дылы кэмниэ кэнэҕэс ыстааныгар хатанан көрдүгэннээн сии сылдьыбыт уоту тыал күөдьүтэн тэһэ сиэн этигэр тиийбитигэр биирдэ эрэ, өрө халахайдана түспүт Өксөөн хаар ытыһан саба тутан умуруорсан көмөлөспүт. Төһө да кыл түгэнэ, кылгас кэм курдугун иһин хаппар куҥун син обургутук сиэппит. Хаамарыгар ыстаана аалан уһуннук эрэйдээбитэ үһү. Кэлин, ааһар ааспытын кэннэ дьахталлар: «Тыккаай, дьэ сүрүн сиргин сиэтэ сыспыккын» диэн дьээбэрэн күлсэллэрэ. Ньукулай: «Сыарҕабар тиэммит отум дьоҕус этэ, хата табахтаан баран отум үөһэ олорботохпун ээ, ыстааммыттан оппор кыым түспүтэ буоллар дьэ кырдьык да алдьархай тахсыахтаах этэ» диэн бэйэтин тэмтэргэнин кэпсии-кэпсии күлэрэ.
Эбэм хамсатын соппойорун быыһыгар:
Ыаллыы нэһилиэктэртэн туох сонун иһиллэр, тугу биллиҥ-көрдүҥ? диэн Өксөөнүттэн ыйытар.
Улахан туох да сонун суох Сурах хоту иһиттэххэ, «Сэссэлииһим суола» холкуос бэрэссэдээтэлин Борокуоппай Алампадьыыстабы үлэтиттэн устубуттар үһү. Үҥсүү баарын иһин куораттан боломуочунайдар тахса сылдьыбыттар дииллэр. Хоргуйан өлбүт холкуоһун дьонун түөрэтин «ыалдьан», эбэтэр араас оһолго өллүлэр диэн суруйан биэрэр киһи, туох эрэ «алҕаһа» билиннэҕэ, арылыннаҕа дии. Дьон хайа муҥун тулуйан сылдьыай, тыл хоноро, үчэһэ туолара диэн эмиэ баар баҕайыта, саарытын анньар «чобуолар» көһүннэхтэрэ, оннооҕор көстөн турар үрүҥү хара, хараны үрүҥ диэн үҥсэ сатааччылар үгүстэр буолбаат Ол эрэн арыый «үөһээҥҥилэрбит» бука, хоргуйан өлбүтү ыалдьан өлбүт диэбиккин диэн кирдиэхтэтээри тахсыбатылар ини арааһата, бэйэлэрэ дьону хоргуппатах «үтүө дойдуга» олорор аатыраарылар, диэн Өксөөн урут улаханнык кэлэйэ сылдьыбыт киһи быһыытынан ахсарбатахтыы, сэҥээрбэтэхтии саҥарар. Туох да суота-солуута суохха, хаста-хаста кырыммыттарай, хата кинилэр сололоро да бэрт Алампадьыыстап бука туох эрэ лаппа улахан «дьиэгэ» арыллан түөрэҥнээтэ, туллаҥнаата ини, кини киһи.
Кэбис, инньэ диэмэ, кини да киһи буоллаҕа, эбээ үгэһинэн «эркин кулгаахтаныа» диэн дьаарханан саҥарар.
Өксөөн ийэтин саҥатыгар кыһаллыбат.
Һэ, чэ хайа
Оннук-оннук, Настааччыйа, сураҕы-садьыгы истэ, билэ-көрө сылдьар сэргэх аҕай дьахтар, күрэ балыһын саҥатыгар сөбүлэһэ охсор.
Эбээ тугу да хардарбат, табахтаан бүтэн, хамсатыгар «хаһаас» хаалларбыт өссө да ситэри тардыллан бүтэ илик табаҕын, тойон эрбэҕэр силлээн баттыалаан баран сиэбигэр уктан кээһэр уонна туран хаҥас өһүө тоһоҕотугар ыаҕайаҕа ыйаан аһыппыт сүөгэйдээх иһитин ситии быатыттан ылан остуолга аҕалан уурар, муос ытыгынан ытыйан арыылыыр.
Ытык тыаһа убаҕас сүөгэйгэ биир кэм сирдьигинии тыаһаан иһэн сотору хойдон бүтэҥитик куллургуур эрэ буолар. Ити тухары дьонум сээкэйи кэпсэтэн айахтара хам буолбат. Настаа Өксөөнүттэн сээкэйи бары сураһар, ыйыталаһар
Сүөгэй үөрүйэх илиигэ бэрт сотору арыыга кубулуйар, эбээ арыытын «бэйэтин киэнигэр уулаах барар» диэн, туспа иһиккэ, күөл ыраас уутугар ыгар, ытыһыгар мэкэчитэн таптайбахтыыр уонна мэчикээҥҥэ «пэс» гына быраҕар. Ити арыылаабыт арыытын аны кыынньарыахтаах, төбүрэҕин туһунан араарыахтаах, дьэ уонна бүтэһиктээх ыыс-араҕас буола дьэҥкирбит арыытын тоҥорон, мунньан нолуокка диэн туттарыахтаах.
Улахан Баһылай дьахталлар кэпсэтэллэригэр кыттыспат. Өссө Мундулуҥдаҕа эрдэҕинэ быстан хатарыммыт хатыҥыттан киллэрэн, оһох иннигэр олорон сүгэ уктанар. Баһыычаан убайын ыксатыгар тобуктаан олорон ону көрөр.
Улахан Баһылай дьээбэтэ киирдэҕинэ эмиэ көрүдьүөс киһи диэтэҕиҥ, уһанарын көрөн кыҥналлан олорор Баһыычаан диэки эмискэ иҥнэс гынаат:
Баһыычаан, Холодоох кыыһын Хоборооһу таптыыгын дуо?! диэн күлбэккэ хайаабакка, оттомноох аҕайдык ыйытар.
Ы-һыы Баһыычаан маҥнай утаа, санаатыгар буолан, ыйытыы эмискэччитэ бэрдиттэн тута хоруйдуу, сөбүлэһэ охсор, онтон дьэ өй ылан Баһылайы харахтарын кэҥэтиэҕинэн кэҥэтэн саҥа көрбүт киһилии одуулуур: Ээ, ту-туох диигин? диир. Дьиэ иһинээҕи дьон бары күлсэн тоҕо барабыт.
Сөө-өп, өйдөнөө-өр, ити аата таптыы-ыр эбит, диэн Баһылай уолу хаадьылыырын кубулуппат.
Кыра оҕону баран, ол-бу диэн эбээ ыамайы ыаһахтыылларын сөбүлээбэт.
Баһыычаан убайын дьээбэтигэр кыһаллыбат, өһүргэммэт. Баһылай сытыы быһаҕынан хаппыт хатыҥы эрилитэ кыһан күөдэллээбитин биир-биир ылан аһаҕас ааннаах оһоҕор быраҕар, уот бөһүөнэхтии кыһыллан, эриллэн тахсыбыт балык уорҕатын курдук көөбүллэри сонно тута тылыгар түһэрэн ылан түрдүгүнэччи сиирин көрөр, мэлдьи таһынан тахсан хаалар даба ырбаахытын эҥэлэйин ыстаанын иитин иһигэр симэн биэрэр.
Кырдьык да, суорунаҥ тааһын буллуҥ дуо? Баһылай Өксөөнтөн ыйытар.
Бэҕэһээ Талыабай оҕонньор алдьаммыт суорунатын мэлииһэ ампаарын таһыгар аҕалан бырахпыт этэ, баран ылаарыый.
Баһылай аҥаар хараҕын симэн сүгэтин угун бэйэтиттэн арыый тэйиччи тутан эргичиҥнэтэн кыҥаан көрөр.
Сэксэкэ ыйааһыныгар ыйаан тэҥнэниллиэ. Биир мөкөчүк, тэҥнээн аҕай кыладыйбыт тааһым сүтэн хаалбыт этэ, хайа ааттаах үөдэҥҥэ түспүтэ буолла, оҕолор оонньуу сылдьан от анныгар бырахпыттарын көрбөтөҕүм дуу. Ол эрэн көстүбэт этэ ээ. Сарсын ким солбуйарый?.. диэн балтыттан салгыы ыйытар.
Мытыйыс Маарыйата, Борускуолуун солбуйуохтара.
Оо, ол оҕолорго оччоҕо ыйааһыннарын тааһын кыладыйан, тэҥнээн биэрдэххэ сатаныыһы, харах холооһунунан ыйыы үөрэммэтэх дьон наһаа туттан кээһиэхтэрэ. Сэмэн лааппытыгар баар ини, сибилигин бардахха сатаныыһы, дии-дии Баһылай быһаҕын хаҥас өттүгэр эйэҥэлии сылдьар кыыныгар уктан, ньилбэгэр иилиллибит маһын сыыһын тэбэнэ-тэбэнэ, туран, барардыы оҥостор. Улар кынатынан, көөбүллээбит эрэдэһиннэрин кичэйэн сиппийэн биир сиргэ мунньан баран эһэкээнигэр биэрэр, онтон суппуун сонун кэтээт, нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин төбөтүгэр уурунаат сып-сап, тиэтэйэ-саарайа тахсан барар.
Баһылай сарсын Сэксэкэ Сэмэнниин икки сыарҕалаах атынан Балаҕаччыттан Айдаҥ лааппытыгар сээкэй таһаҕас аҕала барыахтаахтар. Балаҕаччыга кэлбит маҥхааһай табаарын атыыһыт киһи Сэксэкэ баран тыырсар.
Дьон үксэ, дьахталлардыын кытта табахсыт. Лааппыга кэлбит табаҕы сонно ылан бүтэрэн кээһэллэр, иэс суруйтарааччы да элбэх. Онон табах туох эрэ күндү ас курдук көрүллэр быһыылаах. Аһыыр ас ахтылынна да, үгэс курдук, табах эмиэ ахтыллар, «чаай, арыы, бурдук, ону кытта хайаан да табаах» диэн буолан иһэр.
Кэпсэл хоту иһиттэххэ, Балаҕаччыга, Мэкчэкиирэп Уйбааннаах диэн ыалга кытай оҕонньоро, сэрии буолуон инниттэн, дьукаахтаһан олорор үһү. Балаҕаччы диэн ааттаах үс күөл баар, олору араартаан тус-туһунан ааттаталаабыттар: Угут Балаҕаччы, Орто Балаҕаччы уонна Уһук Балаҕаччы диэннэр. Калинин аатынан холкуос дэриэбинэтэ Орто Балаҕаччыга турар. Мэкчэкиирэптэр буоллаҕына Угут Балаҕаччыга олороллор. Дьукаахтара, кытай оҕонньоро табах үүннэрэр дьарыктааҕын туһунан кэпсэтэллэрин Быркылаахха кэлиэхпиттэн истэбин. Табаҕын отун ситтэҕинэ быһан ылан баайа-баайа атыылыыр үһү. Эбээ: «Били, кытай оҕонньорун табааҕына» диэн кэлээччи-барааччы дьонунан үлэһэн сэбирдэх табах ылларан тардар. «Оҕонньоруҥ үүннэрбитэ хатана сүрдээх ээ» эмээхсин кытайын табаҕын бэркэ хайгыыр. Аһара хабархайын, хатанын иһин үөт хаппыт хатырыгар булкуйан арыый сымсата түһэн баран соппойоллор, онон омук оҕонньорун табаҕа бэйэтин умнаһын, силиһин кытта кырбанан, онно эбии «хатырыгы-итириги» кытта холбоһон элбиир, уһуннук барар буолан эмиэ биир туспа үчүгэйдээх үһү. Дэҥ куораттан тахсыбыт киһи бөппүрүөскэ табахтаах буолар. Урут хамсалаах эрэ дьону көрө сылдьыбыт киһиэхэ ол туох эрэ ураты аҕай сонун көстүү курдук. Онтуларын «хортуосунай» табах диэн ааттыыллар. Тупсаҕай оҥоһуулаах, ойуулаах, суруктаах, анал хаатыгар эриэ дэхситик кэчигирээн угулла сылдьар бөппүрүөскэлэри көрөргө да астык, киһи, оҕо эрэ болҕомтотун тардыах айылаах.
Балаҕаччыга олорор кытай оҕонньоро ойоҕо да, оҕото да суох киһи. Быралгы этэринии «аттакылар аймахтара» үһү. Кытай кэннэ, биһиги эргин, хайа да кэлии, омук дьоно суохтар. Арай, дэҥ нуучча боломуочунайдара куораттан Балаҕаччыга тахса сылдьыбыт сурахтара иһиллэр. Нууччаны бэһиэччик диэн ааттыыллар
Таска чэпчэки атах тыаһа сүүрэн тыбыгыраан кэлбит тыаһа иһилиннэ, сонно тута аан аһыллаатын кытта Ыстапаанньыйа уола Чоойун төбөтүгэр чомпой бэргэһэтин кэтэн аҥаардас ырбаахынан эрэ киирдэ.
Настааччыйа күөһүн булкуйа туран:
Ыччаа бу уолуо-а, сыгынньах чынайан эрдэҕин, диир.
Баһыычаан бииргэ оонньуур доҕорун көрөн утары сүүрэн кэлэр, онтон өй ылан төннөн, тымтыгар саллан буһарбыт «хаһаас» итирин аҕалан биэрэр.
Биһиги кү-күөс буһарына сылдьабыт, бо-борооску идэһэлэннибит, диэн улахан сонунун кэпсии охсор.
Сонноох сылдьыаххын тоом, тымныйан, аны ыалдьан хаалыаҥ дии, ийэҥ дьиэтигэр баар дуо? эбээ Чоойунтан ыйытар.
Чоойун: «Эһиил оскуолаҕа үөрэнэ барабыы-ын» диэн куруук киэн тутта кэпсиир, сэттэтин ааспыт бэрт сытыы сирэйдээх-харахтаах олус диэн чобуо, чолохочуйбут уол.
Баар, ханна барыай уол хоруйа үгэһинэн быһаччы соҕус.
Эбээ доҕоро өлүүлээн бэрсибит итирин быһыта тарда-тарда, бэрт минньигэстик айаҕын чамырҕатан амтаһыйан сии-сии, чомпой бэргэһэтин буодьутун аннынан турулус-ирилис көрө-истэ турар, сыгынах үөһэ икки илин атахтарыгар тэллэйи кумуччу тутан олорон кэбийэн мултугулдьутар дьирики курдук уолу көрөн сонньуйар, устунан күлэр.
Чоойун кытта төрөөбүтэ иккилэр. Маарыйа (Кутуйах) диэн биэстээх балтылаах, Лэгэнтэй диэн үстээх инилээх. Оҕолор аҕалара Саабынап Ыстапаан эбээ кэргэнэ Кудугуй оҕонньор бииргэ төрөөбүт Микиитэ диэн инитин уола. Ыстапаан сүөһү биригэдьиирэ уһун күнү быһа, били, этэргэ дылы «өлөр да солото суох» түбүгүрэр (Ыстапаан кытта төрөөбүт быраата Ньукулай сэриигэ баран баран улаханнык сэймэктэнэн кэлэн, Балаҕаччы балыыһатыгар сытан өлөн турар). Кэргэнэ Ыстапаанньыйа, Арҕаа Кыргыдайтан кийиит кэлбит Кыһыччаан диэн киһи кыыһа. Мин Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпинэ Ыстапаанньыйа ийэбэр кэлэн барааччы. Саабынапка кэргэн сүктэн, акка мэҥэстэн уол дойдутугар баран иһэн өтөхпүтүгэр таарыйан наҕылыччы чэйдээн, уһуннук олорон ирэ-хоро кэпсэтэн-ипсэтэн ааспыттарын үчүгэйдик өйдүүбүн. Ыстапаанньыйа эмиэ холкуостаах, сүрэх-бэлэс бөҕөтө дьахтар. Ийэм барахсаны кытары бэртиилэрин иһин, биир үксүн ол да иһин буолуо, ийэм дьүөгэтэ этэ диэммин, чугас киһим курдук көрөбүн, бэйэтэ да майгыта үчүгэйэ олус. Ортоһуор, дьулугурас уҥуохтаах, төп-төгүрүк сирэйдээх, арыы саһыл ыраас хааннаах, киһини көрдөр эрэ наар, биир кэм мичээрдии сылдьар үгэстээх. Уһун, ыас хара суһуоҕун мөлбөччү өрүнэн, эбэтэр кэтэҕэр эрийэн тупсаҕайдык туттаран кээстэҕинэ, отой кыыс оҕо курдук көрүҥнэнэр, эр дьон эрэ хараҕа хатаныах нарын, ис киирбэх сэбэрэлээх. Ыстапаанньыйа, арааһата, мин ийэбиттэн уонча сыл балыһа буолуо. Эмээхсиннээххэ, уруулара дьоҥҥо, быыс-арыт буллар эрэ, үгэһинэн мичээрдээбитинэн, унаарыччы көрбүтүнэн куруук киирэн тахсар.
Ыстапаан аҕата Микиитэ биир саас андаатар сир уйатын хаһа сылдьан, син киэҥ сири тибилийэн баран, уһугар, холлороон хайа диэки хайысхаламмытын билээри сыгынньах илиитин батары уган уйаларын түгэҕэр хаатыйаланан олорор андаатардарга илиитин ыстатан улаханнык моһуогуран турар. Андаатар ытырдаҕына ол курдук иилистибитинэн ыйана сылдьар адьынаттаах. Муннун ытыртарбыт ыт ыйылыы-ыйылыы, тула холоруктуу-холоруктуу хайдах да илгистибитин иһин, дөбөҥнүк арахсан биэриэ диэн саараныма даҕаны: ыстаабыт сирэ сиирэ бардаҕына эбэтэр таба убахтаттаҕына биирдэ эрэ төлө ыһыктар, бэйэтигэр холооно суох киҥнээх харамай. Микиитэ илиитигэр бытырыыс курдук иилиллэн тахсыбыт андаатардары төһө да часкыйа-часкыйа сонно киэр илгитэлээбитин иһин, ол ыккардыгар улаханнык «убахтатан», уһуннук бадьыыһыран хойукка диэри эмтэммитэ.
Айдаҥҥа кэлиэхпититтэн Ыстапааннаах оҕолоро ааммытын саппаттар, күннэтэ оонньуур, аралдьыйар, сэргэхсийэр ыаллара биһиги. Баһыычаан да Ыстапаанньыйалаахха санаата эрэ киирэ-тахса сылдьар. Саабынаптар оҕолоро бары үтүктүспүт курдук табысхаан тириитэ чомпой бэргэһэлээхтэр. Ийэлэрэ иистэнньэҥ ахан дьахтар, эргэттэн-урбаттан даҕаны аттаран, ыамайдарыгар сөрү-сөп, дьип-дьап гына таҥас тигэттээн кэтэрдэр. Оҕолор чомпой бэргэһэлэрэ бороҥ табысхаан тириитэ, арай, буодьута сиппит үрүҥ табысхаан «арбаҕаһыттан» тигиллибитэ эриэ дэхситик, тупсаҕай баҕайытык көстөр.
Кыра киһи Лэгэй хаамара бытаан, ол иһин Чоойун инитин сүгэн баран икки дьиэ ыккардыгар күн аайы орох тэбэн сүүрэн ыһыллаҥхайданар. Бары суксуруспутунан, бэйэ-бэйэлэрин батыаккалаһан киирэн кэлэллэр. Ардыгар ол курдук сүксүбүтүнэн, килбигийбит ыалдьыттыы, аан чанчыгар тураллар. Ону көрөн Баһылай: «Ааккыт-суолгут кимнээх диэн дьоҥҥутуй, хантан сылдьар оҕолоргутуй?..» диэн билбэтэҕэ буолан кыра ыамайдары дьээбэлиир.
Эбээ, оҕолор киирдилэр да, бары чомпой бэргэһэлээхтэрин иһин: «Оок, Чомпойдор кэллилэр, үөһэ-аллара туруҥ эрэ» диир. Кэлин, биһиги дьиэ иһинээҕилэр бары даҕаны: «Чомпойдор киирдилэр Чомпойдор бардылар» диир үгэстэннибит.
Аҕаҥ үлэтигэр ойбута ыраатта ини? Настааччыйа ыйытар.
Барбыта атынан барбыта
Хайа, оттон бу балтылаах иниҥ?..
Дьиэлэригэр.
Тоҕо хааллылар?..
Маарыйа ийэм куллуку сирийэрин көрөр.
Лэгэйиҥ?..
Утуйа сытар.
Утуйа сытар даа!.. Настааччыйа улаханнык соһуйбут киһилии саҥа аллайар. Ол, күн баччатыгар диэри утуйан оҥторо сытар киһи баар буолар үһү дуо?..
Баар бөҕө буо Бэйэтэ билэ сытара буолуо, төһөҕө диэри утуйарын, Чоойун иэмэ-дьаама суох, уустук соҕустук хоруйдуур.
Эмээхсин таска тахсан, ыаҕаска борооску этин, эмиэ да ис-үөс оҕотун уган киллэрэр: