Күөлбүт илин баһын бэтэрээ өттүгэр Талыабай Уйбаан диэн киһи ходуу ходунар. Хаҥас өттүбүтүгэр, тэйиччи соҕус, Болтуо Микииппэр диэн холкуос сээкэй иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтин үлэлиир киһи уола Болчох Сэмэнниин киирэн ити эҥээр хойуутук үүммүт күтэр кутуругун охсоллор. Күтэр кутуруга төһө да манчаары курдук күөхтүү хаппатар сүөһү олус сөбүлээн, хамаҕатык сиир ото. Микииппэр уолун Сэмэни кыра уҥуохтааҕын иһин Болчох диэн хос ааттаабыттар. Уончалаах, бэрт сытыы бэдик, аҕата охсубут отун атырдьаҕынан үтүрүйэ-үтүрүйэ баһан ылан хадьымалга таһааран бугуллуур, онтун быыһыгар оҕо-оҕото өтөн мэниктиир быһыылаах килиэ мууска хатыыскалаан ылар, халтырыйан тиэрэ таһыллар. Аһара үөс диэки бараары гыннаҕына аҕата далбаатаан, хаһыытаан бопсор саҥатын дорҕооно иһиллэр.
Ыраах, күөл билиитин диэки, биһиги киириэхпит инниттэн букунаһар дьон көстөллөр.
Ходуу ото күп-күөх, испэр «тоҕо хагдарыйбата буолуой» диэн дьиктиргии саныыбын. Сылгы да, сүөһү да бу күөх окко ымсыыран киирэн ууга түһэллэрэ сонун буолбатах. Амтаннаах, тотоойу от сүөһүнү бэйэтигэр, сэрэҕин сүтэриэр диэри, угуйа тардан эрдэҕэ.
Буһук кэннэ, күөл кыдьымаҕыран, устунан тоҥон бардар эрэ маныы саҕаланар. Саас да, күһүн да онно дьону анаталыыллар. Маныы төһө уһуннук барара дьылтан тутулуктаах. Сорох күһүн кэлиэхчэ-кэлэн биэрбэт, тоҥоро-тоҥоро ириэрэр, бүгүн күөл турар, өйүүнүгэр сулан хаалар. Маннык күһүнү сипээ күһүн, маныылаах күһүн диэн ааттыыллар. Ордук кутталлааҕа күөл мууһа арыый да халыҥаан киһини уйар буолтун кэннэ, халлаан хаардаан баран ириэрдэҕинэ. Били түспүт хаар кута саҕатыгар тибиллэн, нуһараҥ халлааҥҥа суорҕан буолан, отун төрдүн ириэрэн уулларан кээһэр, сиикэйдэнэн бырдыргыы сытар, сүөһү аһаан өлүмнэһэ сылдьан оннукка түһэн өлүөн сөп.
Оттон сорох дьыл сир уһуннук харанан турар, улаханнык тымныйан аҕыйах хонук иһигэр күөл, бэл сүүрүктээх үрэх мууһа отой халыҥыыр, дьэ оччоҕо маныы этэҥҥэ, түргэнник ааһар.
Маныы кэмигэр сылгыһыттар күн аайы ат миинэн сылгыларын көрөллөр-истэллэр, атыырдарын үөрдэрин ахсаанын өрүү ааҕа сылдьаллар. Ынах да, сылгы да көрүү, манабыл мөлтөҕүттэн, дьалаҕайдык сыһыаннаһыыттан ууга былдьаммыта билиннэҕинэ, били, этэргэ дылы, сылгыһыттар «баһа суох бараллар». Хайаан да төлөтөллөр, элбэх сүөһү ууга түстэҕинэ сууттаннахтарына да көҥүл. Сылгыһыт ууга түспүт сылгытын төлүүрүгэр көлөһүнүн күнүгэр аахсан ылыахтаах дохуотун дуома бардаҕа ол. Сэрии кэмигэр суут-сокуон, ирдэбил кытаанах. Дьэ ити иһин, түүнүн-күнүһүн олорбокко, солбуһа-солбуһа бэркэ кичэйэн маныыллар
Холку соҕустук сылдьан хас да күн охсон, мунньан чөкөппүт ходуубутун Настааччыйалыын икки оҕуһунан Маҕан Халдьаайы кыбыытыгар таһан кэбистибит.
* * *
Бокуруоп таҥара күнэ ааспыта уонча хоммутун кэннэ, сарсыарда турбуппут күүтүүлээх-кэтэһиилээх кыстыкпыт хаара түүн дьэ түһэн намылыппыт. Уһуктубутум дьиэбит иһэ хайдах эрэ уратытык сырдаан хаалбыт курдугун иһин, өндөс гынан түннүгүнэн көртүм халыҥ хаар сири-дойдуну бүтүннүү үллүктээбит. Үрдүк мэҥэ хааллааҥҥа болоорхой былыттар көстөллөр, хаар түһэрэ тохтообут, бары-барыта ордук ырааһыран дьэгдьийбиккэ, суунан-тараанан сэргэхсийбиккэ дылы буолбут. Бу иннинэ көп соҕустук хаардаабытын уулларан турар. От-мас анна сап-саһархай буолуор диэри хаарын ириэрэн таммалаппыта. Ол аата ийэ айылҕа отун-маһын «ииктэтэрэ» диэн үһү. Эбэм «үчүгэй дьылга маһын үстэ ииктэтэр» диэччи. Хаар ууллаатын, сонно хат хам ылан, харанан тоҥорон кэбиспитэ.
Мин ыстааннаах ырбаахыбын кэтээт, ынах этэрбэспин анньынаат таска тахсыбытым сонно тута сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр, сүүрүктээх үрүччэ уутунуу ып-ыраас салгын көбдөхпөр кутулла түспүтэ. Түөһүм муҥунан өрүтэ тыынан дьэҥкир салгыны астына испитим Үп-үрүҥ сырдык хаартан харах саатар, киһи туох да сылтаҕа суох ис-иһиттэн мичээрдии эрэ сылдьыах айылааҕа Бөһүйбүт хаары ытыһан ылан, быыра буорунуу мөкөчүтэн баран, бырахпытым хотон эркинигэр, саҥа сыбаммыт саахха тиийэн пөлк гына түспүтэ. Испэр: «Оскуола оҕолоро бу үчүгэйгэ дьэ оонньоомохтоһон ахан эрдэхтэрэ», дии саныыбын. Маннык халлааҥҥа, бөһүөнэх хаарга ордук уолаттар күннээччилэр. Бэйэ-бэйэни эпчиргэлэһэн бырахсыы бөҕөтө, ол быыһыгар «алҕас» уйан сиргэ хооруйтарыылаахтык таптаран ытаһыы-соҥоһуу да ханна барыай, эҥин араас эгэлгэ түгэн элбэх буоллаҕа.
Бэҕэһээ киэһэ этэрбэс улларан, үлэбэр үлүһүйэн, ииспин бүтэрэ сатаан хойут утуйтум. Эбээ мин иннибинэ сыппыта, сытаат сонно утуйбута. Мин кыраһыын лаампатын сырдыгар иистэнэммин лаппа уһуннук олорбутум. Таҥара холоругар турар чаһы чуумпуга ордук улаатан чыллыргыы тыаһаан иккини ааһыыта Кыра Баһылай «кыра соругар» тура сылдьан: «Хайа бу эн утуйа иликкин дуу, тоом» диэн соһуйбута, онтон: «Ээ буолумуна, сорох киһи түбүгэ түүн тобуллааччы» дии-дии хаста да сыҥааҕырдаан ылбыта. Баһылай киирэн сыппытын кэннэ өссө да олоро түспүтүм, онон ороммун отой хойут бултум быһыылааҕа
Бөтүүктэр хотоннорун иһигэр хахаараллара бүтэҥитик иһиллэр. Дьэримиэйдээх таска сылдьар соҕотох дьэрэкээн бөтүүктэрин саҥата чэлгиэн салгыҥҥа дуораһыйар. Күрээтинньиктэрэ хатырык үрүттээх, хаар түспэтэх хара сиригэр тэһииркээбиттии туттан атын аҕайдык өгдөҥкөлөһөн хаамсар кууруссалар кумахтан тааһы көрдөөн тобугураталларыгар саарбах суох. Дьэримиэй оҕонньор «көтөрдөр сууналларыгар» диэн күн өрүү-өрүү таастаах кумах аҕалан кутан биэрэр эбит этэ.
Онно-манна ыттар үрэн моргуһаллара иһиллэр
Өссө хас да күн күннээҕи түбүккэ үтүрүттэрэн биллибэккэ элэгэлдьиһэн аастылар. Биһиги саҥа сирбитигэр, дьиэбитигэр-уоппутугар оннубутун-туойбутун буллубут: холкуостаах дьон ким ханна, хаһан, хайдах үлэлиэхтээҕэ барыта орун-оннугар аттарыллан хаалла.
Били кыстык хаара түспүт күнүгэр, күнүскэ диэри бөһүтүөх курдук буолбута баара, халлаан эмискэ тыалын уларытан, хотуттан хаҕыстык үрэн сирилэтэн тоҥорон кээспитэ, ол кэннэ кыратык «суол сэндэҥэрдэр» кыраһа хаара эрэ түһэ сырытта
Арыылаахпытыгар күрэх муҥхата саҕаланна. Бэҕэһээ киирэн күөлбүт арыытын «быарын» тардыбыттара. Муҥханы үүннээн-тэһииннээн салайар киһибит, үгэһинэн, Арҕаа Кыргыдайтан «Социализм суола» холкуос чилиэнэ Экиэн оҕонньор. Экиэн сэниэ оҕонньор быһыылаах, дьон кэпсэлиттэн иһиттэххэ, кэтэх муҥхата үһү. Ону холбоһуктааһын саҕана холкуоска биэрбит. Оҕонньор «астаах», «сиир» муҥхалааҕын иһин Өксөөн ыҥыртаран ылбыт. Мин урут «Социализм суола» холкуос киинигэр Бэтигэ сылдьыбытым аҕай этэ да, Экиэн оҕонньору көрбөтөҕүм, ол иһин дьиктиргээн Өксөөнтөн туоһуласпытым Экиэн холкуос кииниттэн тэйиччи, Ньэччэкэ диэн бүөрэмньи күөлгэ туспа бур-бур буруо таһааран олорор буолан биэрбитэ. Оҕонньор Дэрсиик кыыһа Настаа диэн ойохтоох, хас да оҕолоох үһү. Муҥхатын кынатын хараҕа икки илии курдук, ийэтин киэнэ оннооҕор кыараҕас.
Бастакы тардыыга мэнээк балык кэлбитэ. Киһи аайы иккилии сүүрү түҥэппиттэрэ. Мин урут атах балай сылдьан сылдьыбыт муҥхаларбар холоотоххо Арыылаах эбэ баҕадьытыгар киирэн киһи тэҥинэн үлэлэһэрим чыҥха атын. Урут дьону батыһан, хам аччык, нэһиилэ сүөдэҥнээбит эбит буоллахпына билигин иһим тот, санныбар бүтүн таҥастаах, санаатым да олорор, утуйар сылаас дьиэлээх, чугастык билсибит, оҕолорун кэриэтэ истиҥник сыһыаннаһар дьонноох киһи бэрт сэргэхтик туттан-хаптан, тугу соруйбуттарын улгумнук, үөрүүнэн толорон сүүрэн-көтөн элэстэнэбин. Бэйэм да, олоҕум түүл кэриэтэ ааспыт ынырык кэмнэринээҕэр уларыйан, айылҕа ыйааҕынан эт тутан, ситэн-хотон эрэр оҕо, хайа да хара үлэҕэ харса суох аҥаар кырыытыттан түсүһэн хабытайданан иһэбин. Уонна дьон-сэргэ да сирэйэ-хараҕа кэлиҥҥи кэмҥэ, мин көрдөхпүнэ, биллэ сэргэхсийбит курдук. Баҕар, инники олохпор өлөн, быстан хаалбат үтүө эрэл үөскээбититтэн, санаам көтөҕүллэн сэргэхтик сылдьарбыттан оннук көрөрүм буолуо. Хайдах туруктааххыттан, дьону бэйэҕэр ханыылыы тэҥнээн көрөрүҥ өй-санаа биир ураты уустуга. Киһи санаатын, онтон сиэттэрэн тахсар тас быһыытын, олоххо сыһыанын эҥинэ эгэлгэтин ситэри ситэн сылыктаан барытын сыныйбыт суох
Сурах-садьык хоту иһиттэххэ биһиги сэриилэрбит кимэн киирдэр-киирэн өстөөх арҕаҕар тиийэн эрэллэр үһү. Болумуочунай эрэ барыта: «Итэҕэйиҥ!.. Бэрт сотору, букатын сотору хайаан да кыайыы буолуоҕа, эһиги үлэни эрэ кытаатыҥ, отой кыра кэми тулуйуҥ!..» дэһэллэр.
Бэҕэһээ иккилии сүүр балыгы үллэстибиппит таһынан собо баһаан ордубута. Өксөөн ол балыгын дьон аайы көлөһүн күнүн суотугар абаанса диэн түҥэтэн биэрбитэ. Арыылаах эбэ балыга Мундулуҥда эбэ балыгын курдук кыралаах даҕаны, бөдөҥнөөх даҕаны. Хата эбэлэрбит барахсаттар соболоро, күөнэхтэрэ, мундулара эмистэринэн, амтаннаахтарынан, иҥэмтиэлээхтэринэн бар дьону абыраатылар. Күөл быйаҥа суоҕа, эбэтэр мөлтөҕө эбитэ буоллар тугу сиэн-аһаан киһи буолуохпутун сатаан санаабаппын. Кыһалҕа кыһарыйдаҕына бары өттүнэн кыһарыйар диэччилэр: сорох киин улуустарга от да үүммэтэх, булт-ас да эстибит диэн сурахтар иһиллэллэр. Өксөөн Дьокуускай куорат таһынааҕы, өрүс уҥуордааҕы оройуоттар туһунан кэпсиирин истэн аһарбытым: «Ити сирдэргэ күөллэрэ аҕыйаҕа бэрт, ол иһин ордук иэдэйэллэр» диэн эрэрэ. Эргиччи санаан көрдөххө кырдьыга да оннук, хайа да тыынар тыыннаах, от-мас эмиэ барыта «уу тыыннаах». Кубарыччы хаппыт, чөҥөрө уолбут ахсааннаах күөллэрдэээх сиргэ-дойдуга туох ото үүнүөй, булда-алда тохтуой, төрөөн-ууһаан тэнийиэй. Этэргэ дылы «биир кыһалҕа кэнниттэн иккис кыһалҕа саппай уопсар». Хас да сыллаах, аһыыка аргыстаах улахан уот курааннарга, үрэҕэ суох, бүтэй иһит кэриэтэ оҥолох-чоҥолох алаас күөллэрэ уолан-уостан барбакка ханна барыахтарай.
Бүлүү эҥээр, ол иһигэр биһиги эргин нэһилиэктэр киһи мыыммат үгүс элбэх күөллэрдээхтэр, сорох ааттара ааттаммат эбэлэр бэл чуумпу күн уҥуоргу тыалара дьоҕойон кылдьыыланан эрэ көстөллөр, оттон тыаллаах-куустаах күн букатын да сүтэллэр. Аны бииртэн-биир күөл, көлүйэ хайаан да от үрэҕинэн ситимнэһэллэр. Хара маһыттан уулаах тыымпы да эбэлэр элбэхтэр. Онон сүөһү кыһыны кыстыыр ото баҕас оттоммутун курдук оттоно турара. Биллэн турар, эр дьон, үлэни кыайар өттө үксэ сэриигэ баран, ол оттонор от оҕо, дьахтар, оҕонньор, эмээхсин, ардыгар түүнүн-күнүһүн да утуйар ууларын умнан туран, үлэлээбит, сыраны-сылбаны быһар, күүһү-күдэҕи эһэр сыралаах үлэлэринэн ситиһиллэрэ. Дьэ итиччэ айылаах үлэ үлэлэнэр аата, үүт-арыы ылыллыбытын курдук ылылла турбутун үрдүнэн дьон хоргуйан, «ырааһыран» өлөрө диэн ынырык суол. Оттон ол төрүөтэ биир салалта мөлтөҕө. Киһи тыынын тарбыйах саахтаах, инчэҕэй кутуругар да тэҥнээбэт ньүдьү-балай, киһиргэс, дэрдэм дьон, мэкчиргэ тиит төбөтүгэр талаһарыгар дылы, салалтаҕа тарбачыһан тахсан олорбуттарыттан. Барыта куттал, «үөһэттэн» үтүрүйүү, бобуу-хаайыы, хабахха тыыннарыы. Харса-хабыра суох биир эмэ үтүө санаалаах кырдьыгы туруулаһа сатаан мунньахха этиннэр эрэ сотору кэминэн «сөптөөх» миэрэни ылан тута дьарыллар
Мин, Огдооччуйа, икки Баһылай иккиэн муҥхаҕа ананан сырыттыбыт. Оҕолуун-бөдөҥнүүн отучча киһи баар. Дьахтар аймах өттө уонна оҕолор нырыылыыбыт. Нырыыбыт маһын күн аайы уларытан иһэллэр, хатырыктаах-итириктээх, мутугун төрдүгэһэ баар маһынан сууралаатахха уу аннын буора ордук өрүкүйэр. Куруук булкуйа турдахха хахыйах туоһа хастанан, мутуга-итигэ мүлтүрүйэн тыаһы кыайан таһаарбат, ол иһин күннэтэ саҥаны быһаллар. Күһүҥҥү күрэх муҥхата буолан, муус чарааһын иһин, тахсыы чардаакка дьону тоҕуоруһуннарбаттар. Биһиги нырыылаан бүттүбүт да сололоно түһэбит, муҥха кыната чиккэҥэлиирин ыраахтан көрөбүт, баҕадьы «ийэтигэр» өлгөмнүк кэлбит балыгы икки киһи уҥа-хаҥас туран сүүрүнэн баһан куорамҥа эһэллэр. Сөп буолла да куорамы үктэллээх сиргэ кытыыга соһон илдьэллэр, хаар үрдүгэр тарҕатан соболорун тоҥороллор.
Муҥха тахсарын саҕана хайаан да хантан эмит суордар кэлэн бэрт үөһэнэн «кулук-халык!..», «хоох-куук!..» саҥарса-саҥарса эргийэн элиэтии көтөллөр. Баҕадьы кыната умсуон иннинэ эбэтэр кынат саҥа «хаама» турдаҕына суор көтөн ааһан иһэрин көрдөллөр эрэ: «Салыҥна бас!.. Салыҥна бас!..» диэн ыһыытыыллар, көтөн иһэр суор туора-маары, кынатын эрийэн халбас гынан ыллаҕына: «Оок, көр эрэ, салыҥын баста ээ» дэһэллэр, онтон ордук мээнэ үгүс хос саҥа-иҥэ суох буолар. Арай дьиэҕэ таҕыстахха араас атын «барыһыайдара, билгэлэрэ» элбэх, ону барытын оҕолор сүрдээҕин сэҥээрэн, дьиктиргээн көрөбүт уонна кистии-саба үтүктэбит. Эбэ сиэтиэн дуу, сиэтимиэн дуу «аҥаабыллаан» тойоннооһун диэн эмиэ баар. Тымтыгы хайытан туора билгиэх мас кыбытан баран уматаллар. Билгиэх аан диэки ойдоҕуна эбэ сиэппэтин туоһута, күөс диэки кыырайдаҕына ас тахсар бэлиэтэ. Аны балчыр оҕо тибиирдэҕинэ «ас таһаарар» диэн эмиэ үөрсүү буолар.
Муҥхаҕа түмсүү ураты үөрүүлээх, этэҥҥэ сылдьар киһи улаханнык сэргэхсийэр дьарыга, бэйэтэ ыһыах курдук. Оҕолор нырыылаан бүттүбүт да хатыыскалыы оонньуубут, тустуу, араастаан мэниктээһин да үгүс.
Мин, били, Быркылаахтан сайылыкка көһөрбүтүгэр арахсыбыт доҕорбун Киристиинэни биир күн муҥхаҕа көрүстүм. Түһүү чардаат алларыллан бүтэн эрдэҕинэ, эбэ ыраас мууһунан кыстык пиэрмэтиттэн икки киһи тиэтэйэ-саарайа сылыбыраччы хааман иһэллэрин көрөн «ити кимнээх иһэллэрэ буолуой?» диэн ыраахтан кыҥастаспытым. Чугаһаатар чугаһаан субу кэлбиттэригэр биирдэ эрэ Киристиинэни билтим. Аргыһа Лэкээрэй эмээхсин Куһаҕанчай Маарыйа диэн хос ааттаах кыыһа эбит этэ. Оҕолоругар өлүүлээх Лэкээрэй эмээхсин Чөҥкөй диэн оҕонньорунуун кыыстарын «абааһыттан муннараары» Куһаҕан кыыс диэн ааттаабыттара устунан иҥэн хаалбыт. Син чугас-чугас олоробут да быыс-арыт булан көрсүспэтэхпитин бэйэбит да сөҕөбүт. Киристиин маҥнай Быркылаахха кэллэҕим утаатынааҕар уларыйбыт, эт туппут, саҥата-иҥэтэ эмиэ хайдах эрэ атын соҕус буолбут
Оччоҕо эн эмиэ Айдаҥҥа олороҕун буоллаҕа? Киристиин миигиттэн ыйытар.
Манна аны Мундулуҥдаҕа кыстаабаппыт, мин кэлбиппин истибитиҥ дуу?
Истэн Быралгылааххыт хаалбыттар дии
Хаалан, Намыынаптар Өлөксүөйэп Хабырыыллааҕы кытта эмиэ онно кыстыыллар.
Аана уларыйбыккын ээ Киристиин төгүрүк сирэйин кыҥнатан атахпыттан баспар диэри өрө көрөн таһаарар.
Эн эмиэ, ордук саҥаҥ хайдах эрэ эбии синньээн хаалбыт курдук буолбут иккиэн күлсэн ылабыт.
Кыра уолаттар бэйэ-бэйэлэрин дьээбэлэһэн тустан хачымахтаһаллар, нырыыларынан муус тооромоһун охсон, кимиэнэ төһө ыраах барар эбит диэн куоталаһаллар. Ордук сытыылара Кирилэ Маарыйатын уола алталаах-сэттэлээх Дайыыл. Дайыыл Киргиэлэйэп итинэн сылыпычыс гыммыт, манан элэкэчис гыммыт оройунан көрбүт олус мэник уол. Сураҕын иһиттэххэ ийэтиттэн таһыллара үгүс үһү. Ийэтэ ыанньыксыттыыр, Дайыыл ыалга хааллаҕына баппатын иһин куруук бэйэтин кытта илдьэ сылдьар. Ол да сылдьан уол дьээбэтэ-хообото, эҥин араас эгэлгэ бэтиэхэтэ бүппэт. Дьахталлар ынах ыы олордохторуна күкүр иһинэн үөмэн сыбдыйан кэлэн ынаҕы соһутан үүтү тохтороро диэн, тарбыйахтары орулатан ууга-уокка түһэрэрэ диэн, онтон да атын кыыбаҕата баһаан.
Дайыыл оҕолору кытта тустан тэлэкэчийэ сылдьан, тохтоон нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин устан көлөһүн быдьыгыраабыт төбөтүн сөрүүкэтэн бургучута туран, Киристиинэ Быркылаахтан аргыстаһан кэлбит доҕор кыыһын Маарыйаны өрө мыҥыы-мыҥыы бэрт олуонатык ыйытар:
Эн аатыҥ Куһаҕанчай диэн дуо?.. Тоҕо Куһаҕанчай диэбиттэрэй, арааһата, куһаҕан кыыс буолуоҥ ээ-э?..
Биһигини кытта кэпсэтэ турбут Маарыйа харахтарын кэҥэтэн уолу дьиктиргээбиттии көрөр, онтон күлэн тоҕо барар. Борускуо күлбүтүттэн биһиги эмиэ күлсэбит. Кыыспыт хос аатыттан отой да өһүргэммэт эбит. Мин кэчэһэ санаабытым симэлийэ охсор.