Тииҥ сороҕо ньырҕа, ситэ илик, оттон бэлиэлээх баҕас барыта ситтэҕэ дии? диэн билэр да суолбун Баһылайы саҥардаары ыйытабын.
Бэлиэлээх кылааннаах түүлээхтэртэн ордук эрдэ ситээччилэрэ, алтынньы саҥатыгар хайыы-сахха туус маҥан буолар. Дьэ бэйи, аныгы сырыыбар чааркаан иитиллиэ, тугун ыксаан, күһүн да, кыһын да уһун бэлиэлээх ыырдаммыт сириттэн сааскыга диэри сир уларыйбат үгэстээх, онуоха-маныаха диэри сылдьа түстүннэр.
Букатын хойут, кэлин ситэр күндү түүлээх ханныгый?
Баһылай табысхааннарын бэркэ астыммыттыы көрө-көрө манааҕатыгар угаттаан, быатын бобо тардан баайар.
Бүтэһигинэн ситээччилэр саһыл уонна солоҥдо. Булчута суох киһи саһыл да, солоҥдо да ситэ сиппитин билиэ суоҕун сөп, төһө да кылааннара суоҕун иһин мээнэ көрдөххө түүлэрэ көп, эриэ дэхси ньылыбырас курдук буолар. Дьэ онтуҥ сүллэххинэ биирдэ биллэр. Сиппэтэх түүлээх субата хара, сиппитиҥ киэнэ мап-маҥан, үрүҥ. Саҥа көбөөн эрэр түүлээх субата, эриэн ынах курдук, алатыйар Ити тииҥнэри көрдүҥ буолбат дуо: сорох тииҥ баһыттан сиппит, төбөтө бороҥ; сорох самыытыттан, кутуругуттан саҕалаан көбөөбүт уонна эбиитин көхсө бороҥ буолбут Итини урут кырдьаҕастар этээччилэр ээ, өскөтүн тииҥ кутуругуттан ситэн түүтэ көбөөн бардаҕына чоргу күһүн буолар диэн, оттон баһыттан көбөөтөҕүнэ сипээ, уһатыылаах дьыл кэлэр диэн. Ол кутуругуттан ситэрэ бэйэтэ туспа «бээ-бээлээх». Чоргу күһүн эрдэ тымныйар, тииҥ уйатыгар киирэн баран уйатын айаҕын дьэ ол эрдэ сиппит көп кутуругунан бүөлүү сытара үһү.
Кырдьык да «бээ-бээлээх» эбит дии, мин урут истибэтэхпин билэн сонургуубун.
Чэ ол эрэн, аны көрдөххө, тииҥ эмиэ да баһыттан, эмиэ да кутуругуттан туртайар Былыргы оҕонньоттор үйэ «уларыйаары» гыннаҕына туох барыта хаамыыта, эргиирэ уларыйыа дииллэрэ, баҕар ол эппит кэмнэрэ кэлэн дуу, иһэр дуу буолан эҥин эгэлгэ барыта торумуттан тахсан эрдэҕэ.
Туох билиэй
Бэйи, олорон хаалаары гынныбыт дии, дьиэлээх дьон аттаныах, ата да суох буолларбыт.
Һи-һи
Күһүҥҥү, күнэ кылгаабыт халлаан, онно эбии сис былыт ыаһыран, боруорсуйан хаалла. Айахпыт хам буолбакка сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ Арыылаах чараҥар киирэн эрдэхпитинэ ирбинньик-сарбынньык нуһараҥ хаара ээр-сэмээр талбаара, тэлимнии түспүтүнэн барда Сиккиэр тыал сэллээн, устунан букатын иһийэн, туох барыта тыаһы иһиллээбиттии ылы-чып, им-ньим баран нуоҕайда, нусхайда
* * *
Хас да күн ааста. Били үнүр түспүт халыҥ хаар кэнниттэн эмискэ ыбылы ылан тымныйда.
Кыра Баһылай Дьабадьы Хабырыыллыын өрө, бултуу бараары Уолбуттан табаларын туттан кэллилэр. Биирдии бэйэлэрэ үстүү турку көлүүр табалаахтар, ону таһынан сэтии таба илдьэллэр. Сылгыһыт уолаттардыын ыҥыырдаах атынан үүрэн, Уолбукка баар хараалга хаайан дөбөҥнүк арааран, улахан эрэйэ суох туттубуттар. Хабырыыл биһиэхэ чэйдээн баран Мундулуҥдатыгар ааста. Булчуттар сиргэ барар тэрээһиннэрэ биир туспа сүпсүлгэн: дал иһэ таба эҥээнин тыаһынан лаһыгыраабыта истэргэ үчүгэйэ сүрдээх. Кыра Баһылай уучаҕар чуораан кэтэрдибитэ биир кэм чугдаарар.
Биэрэлээх Баһыычаан таҥнан хачыгырайан тахсан хааччахха хааллыбыт табалары көрөн бэркэ саатаатылар. Баһылай сорох табаларын муоһун, сырыыларыгар сылбырҕа буоллуннар диэн, эрбээн сарбыйталаата. Биир табатыгар түөрт муннук моһуоннаах, халыҥ соҕус тимиринэн оҥоһуллубут, ортотугар чуораан курдук болчуохтаах тыллаах халыгырас кэтэртэ, онтута таба эрчимнээхтик хамсаннаҕына, сүүрдэҕинэ халыгырыы тыаһыыр, чуораан курдук чугдаарбат. Мундулуҥдаттан аҕалбыт туркуларын көрүнэн-истинэн, ыҥыырын, көлүнэр быатын-туһаҕын, алатын, ньуоҕутун хат сөргүтэн, оҥостон-туттан, дьаһанан кэбистэ. Курайын лэкэтин уларытта. Баһылай, арай, ыһыгар кыһаллыбат, ону баҕас ийэтэ, кэргэнэ бэйэлэрэ тэрийэллэр. Урут дьоммут сиргэ баралларын чугаһын саҕана суоруна уһун күнү быһа лүһүгүрүүр бэйэтэ, быйыл булчуттарга мэлиллибит сэлиэһинэй бурдук биэрэннэр, биир улахан үлэ тохтоото.
* * *
Мин сыарҕа хаара түһүөҕүттэн Настааччыйаны кытта Арыылаах отун тиэйиитигэр сырыттым. Оппутун Маҥан Халдьаайы пиэрмэтин далыгар таһабыт. Үс сыарҕалаах оҕуһунан кыыкырдатабыт
Оҕустар Маҥан Халдьаайы хотонугар тураллар, киэһэ бурҕалдьыларын булгутан, дөрөлөрүн муостарыгар сөрөөн, далга ыытан кээһэбит, ону ыанньыксыттар бэйэлэрэ аһаталлар.
Кэлэн иһэр кэлэн иһэр курдук күн аайы тымныйдар тымныйан иһэр. Дьэбир салгын ордук сарсыарда уонна киэһэ биллэр, күнүс үлэлээн хачыгырайан хамсана-имсэнэ сылдьар буолан киһи тымныыны баардылаабат.
Улахан ардаҕа суох сайын ааһан, кураанахтыы кэмигэр хомуллубут оттор күп-күөхтэр. Сөлөгөйдөөх күөх от быыһыгар хонуу араас чэчигэ өҥүн да сүтэрбэккэ бэйэтэ-бэйэтинэн хатан дьэрэкээннэнэн сылдьарын ылан сыллаан көрдөххө сүрэҕи-быары хаба ортотунан сайа охсон киирэр үчүгэйкээн сыт дыргыйар Хайыы-сахха сайыны ахтан өрө тыынан ылабын
Күрүөбүт биир да сиэрдийэтин, тоһоҕотун алдьаппаппыт. Оппутугар кэлэн, оҕустарбытын булгутан, тоһоҕоҕо баайталаан, түүтэҕинэн от биэрэн хабыалатабыт. Сыарҕабытын соһон аҕалан күрүөттэн атыл курдук тэйиччи туруорабыт. Настааччыйа үөһэ ыттан тордуоҕунан тардан от түһэрэр, мин атырдьахтаан ылан күрүө нөҥүө сыарҕабар эһэн тиэйэбин. Сыарҕаны күрүөҕэ наһаа ыкса тартарар сатаммат, инньэ гыннаххына тиэйбит отуҥ түгэҕэ кыра буолан дуоннаах от тиэллибэт уонна ордук кыһыылааҕа, абалааҕа түҥнэстэн хаалан эрэйдиэн сөп. Онон хаһан баҕарар, ханнык да үлэҕэ, нэмин табан, албаһын билэн сырыттаххына эрэ кыайыылаахтык-хотуулаахтык үлэлиигин.
Сөп-сөп тиэйбит оппун тэпсэн, дьиппинитэн биэрэбин. Өр-өтөр буолбат, сотору биир сыарҕа от тиэллэн бүтэн өтүүлэнэр, онтон иккис, үһүс
Настааччыйа Ньалтааскытын миинэн бастыыр, кини кэнниттэн Мултуукуйа сыарҕалаах отун соһон бэйэтэ батыһар, мин Ураанньыны миинэн бүтэһик хаамтарабын. Мултуукуйа от таһа үөрэнэн хаалан, анал үлэтин билэн, хайа соруйаргынан, дьарыйаргынан даадаҥныыр
Быркылаах ыанньыксыттара отторун Куолаҕайтан, Абаҕараттан таһыналлар. Сиилэһи күһүн сүөһүлэр маҥнай хотоҥҥо кииртэрин утаата сиэтэллэр, сороҕун саас хаптараары хаһаас диэн хааллараллар. Сиилэс уҥучаҕа арылынна да барыта тиэллиэхтээх, аҥаарыгар, быһаҕаһыгар диэри хостоон, тиэйэн баран хаалларбаттар, сииктээх, инчэҕэй буолан, тымныы түстэ да тоҥон хаалыан сөп.
Үнүр Мундулуҥдаттан киирэр аартыкка кээһиллибит оту тиэйэн турабыт. Оҥолох-чоҥолох көрдүгэттэр кытыыларыгар бөтө үүммүт чыыкыр борууну охсон кэбиспиттэр этэ. Сааҕыначчы хаппыт боруу атырдьахха иилиллибэт, эбиитин ыһылларын, тохторун оҕото диэн. От тиэйиитигэр ордук бадьыыстаах, эрэйдээх борууну тиэйии. Аны туран тэпсибэккин, тэбистиҥ да түөрэтэ үлтү баран бытарыйан хаалар, оччоҕо тохторо-хороноро дьэ кэлэр, хомуллуутугар баҕас дьэ бадьыыс от. Күүгэн курдук кутаҥныы сылдьар борууну өтүүлүүрүҥ биир туспа кыһалҕа. Лөглөппүт отуҥ икки өттүгэр уонна үрдүгэр, кыра, синньигэс титирик оҕото туттахха эрэ ыһыллыбат. Боруу тиэллибит сыарҕалаах отун улахан маһынан балтарыктаабаккын, лэксиэҕэ, охсууга икки аҥы силэйэн хайа баттаан түһүөн сөп.
Өссө биһиги Арыылаахпыт ходуһата барыта да бастаах от, биир эмит боруу от баар буолар, ол да барыта чыыкыр боруу буолбат, кэм булкаас.
Лүксүгүн эбэттэн тахсан Абаҕараҕа түһэр Куолаҕай диэн ааттаах от үрэх ходуһата хас сайын аайы боруу отунан толору үүнэр. Өнөрдөөн өрө аспыта хойуута бэрдин иһин мэлдьи оттууллар. Хас да, чыыкыр боруу оту Буолкап Ыстапаан биригээдэтэ быйыл сайын эмиэ туруорбуттар. Быркылаах ыанньыксыттара ол оттору тиэнэллэр. Хас да хонуктааҕыта Киристиини көрсүбүппэр: «Куолаҕайбыт отун тиэнэ сылдьабыт, дьэ эрэй, бадьыыс үлэ» диэн аһарбыта.
Мин холкуоһа да суоҕум иһин, тугу үлэлээбиппэр барытыгар «көлөһүн күнэ» аахсабын.
Күн аайы күрэх муҥхатын балыгын күөстэнэбит. Ол быыһыгар куобах да сиибит, туһахха көтөр иҥиннэҕинэ ону да мииннэнэбит.
Кэлин халлаан чоргуйан тииҥ барыта да ситтэ быһыылаах. Кыра Баһылай, кыттыгаһыныын өрө барыан иннинэ, үлэтин быыһыгар ыттарын батыһыннара сылдьан тииҥи мэнээк бултаата: таҥастанара судургу, сүлэн хатара-хатара Айдаҥҥа лааппыга илдьэн Сэксэҥэ Сэмэҥҥэ туттаран иһэр. Быйыл тииҥ эмиһэ, минньигэһэ сүрдээх, сыа-сым курдук тутан мииннээн, үөлэн сиэн кэбиһэбит. Онон тииҥтэн туга да хаалбат: тириитэ туттарыллар, этэ сиэниллэр, куртаҕын үөллэххэ бэйэтэ биир туспа суол былдьаһыктаах ураты амтаннаах ас.
Улахан Баһылай тииҥи таҥнары үөлэр. Баһын өрө гыннахха «маһыттан түспэт», таҥнары үөллэххэ дөбөҥнүк бултатар үһү. Кыра Баһылай ыппыт тииҥэ ыйанан хаалан бадьыыстаатаҕына дьиэтигэр кэлэн баран: «Ити хайалара тииҥин өрө хончотон үөлэн сиэбитэй, борукка, уйалаан истэхпинэ, биир тииҥ мутукка ыйанан тэйгэйэн хаалан сорбун сордоото» диэн дьээбэрэр.
Улахан Баһылай Арыылааҕын Бэрэтигэр тэрийбит сэптэрин көрө хаста да бара сырытта. Кураанах кэлбэт, кэм «өттүк харалаах, илии тутуурдаах буолар», куобаҕы сир харатыттан баһаан ылла, хата ол оннугар маһын көтөрө иҥнибэт, били, миигин кытары сылдьыаҕыттан элэтэ биир токутары аҕалбытынан.
Мас көтөрө күһүн сир харатыгар, эрдэ элбэх курдук этэ да, тоҕо эрэ, хаар түһээтин сүтэн-иҥэн хаалла. Кыра Баһылай: «Мас көтөрө эмискэ кэлэн ааһыа, билигин суоҕа билбэт» диир. Улахан Чоҥоро диэки, бэйэтэ этэринии тыатын ахтыбычча бугуһуйан, тириитин тэнитэ, санаатын дьэгдьитэ таарыйа тииҥнии бара сылдьан, үөр уларга түбэһэн биир хараны кытары икки эрдэҕэһи ытан аҕалбыта. Баһылай, нэмин табан, саанан ытара сүрдээх быһыылаах: «Оччо хаамыылаах сиргэ олороро, бачча хаамыылаах сиргэ түспүтэ» диэн кэпсиир. Быыс арыт буллар эрэ, бэрт ырааҕынан тэлэһийэн эргийэ көтөн хаамара диэн кини, туох эмит кыра да сорукка ойуурга таҕыстаҕына саатын санныттан араарбат, мэлдьи сүгэ сылдьар. Ыраах ыырданан бултуу бараары сылдьар киһи сиэринэн дьиэ таһыгар убайын курдук сэп тэринэн «мачайдаммат». Аны сааскыга, дуоһуйуор диэри хара тыаны кэтэр күннэрэ иннигэр турдаҕа. Айдаҥ эргин чугаһынан олохсуйбут тииҥи, бэлиэлээҕи түүтэ көбөөтө, ситтэ да кыра ыамайыттан саҕалаан оҕонньоругар тиийэ, сорук, дьарык оҥостон сонордоһон, чордоон бүтэрэллэр
Бултуур дьонноох да буолан былыр-былыргыттан быйылгыга диэри саха дьоно «чыып-чаап» дэһэн олордохпут. Урукку курдук дуона суох аҥаардас хамнаска хайа эрэ сэниэ ыалга хамначчыттаан, эбэтэр билиҥҥи курдук соҕотох көлөһүн күнүнэн эрэ сылдьар киһи киһи буолбат, кыһарҕаннаах күннэр-дьыллар ыган-тиийэн кэллилэр эрэ буруоҥ сабыллар. Баай хара тыа барахсан быйаҥа уостубат, киэҥ иһит кэһиэхтээх диэбиккэ дылы, биир булт төрүөҕэ-ууһа тахсыбакка мэлийдэҕинэ, ол оннугар атын булт ол ону солбуйан элбээбит буолар. Сэрии иннинэ табысхаан биир эмит көстөр, орохтуур эбит буоллаҕына, сэрии кэмигэр төрүөҕэ аһара тахсан бар дьону абыраата. Куобах олус элбээн, төһө да ыран, сутааран өллөр, туох эмит «ыстыырдаах» дьоҥҥо, эбии гынан айах хамсатарга бэрт ас. Оттон аҥаардас ырыган куобах этинэн киһи тук буолбат, уһаабат. Табысхаан күһүн уонна саас иссэрин саҕана уойан ылар кэмнээх, ол айылҕа бэйэтин биир туспа ураты дьиктитэ
* * *
Улахан Баһылай, Маҥан Халдьаайы хотонугар от ыйааччынан анаммыта хас да хонно. Ыанньыксыт аайы тус-туспа сүөһүтүн ахсаанынан көрөн сөп буолары «аһыыка атаҕа» ыйааһыныгар кэмнээн үллэрэн биэрэр. Оту бэркэ харыстаан, бэл салаа да сэтиэнэҕи мээнэ ыспакка-хорбокко, сыа-сым курдук туталлар. Баһылай от ыйыырын таһынан араас иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтэ элбэх. Үлэ хаһан бүппүтэ баарай. Уонна үлэлии үөрэммит киһи илии туппайа суох бэрт кыра да кэмҥэ сүгүн-саҕын тулуйан, тэһийэн олорбот, тугу эмэни бадьыыстаһа, букунайа сырыттаҕына эрэ санаата астынар.
Баһылай Быркылаах икки Кыдыбыл икки ыккардыларыгар, чаачахай курдук хойуутук үүммүт ыарҕалаах, табысхаан сөбүлээн ыырдаммыт, дугуйдаммыт сиригэр уонча сохсону оҕуста. Мундулуҥдаҕа көһүөхтэрин иннинэ ити эҥээр мэлдьи сохсолуура үһү. Өссө эрдэ, сир харатыгар сөргүппүт сохсолоро барыта буор холумтаннаахтар, онон сэлиитин маһа сайыннары ытыгыраччы анньыллан тураллар. Хаар холумтаннаах сааскы сохсо күн уһаан, ириэрэн холумтанын хаара уулуннар эрэ сэлиитэ сууллан ыһыллан хаалар. Ол иһин сохсолорун эһэллэригэр сэлиилэрин түөрэтин хомуйан, эһиил күһүн туттуохтарыгар диэри чөкө ууран кэбиһэллэр.
Мин урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ эһэбин Өлөксөйү батыһа сылдьан сохсону көрөөччүбүн да, кыра ыамай буолан бары ымпыгын-чымпыгын хантан өйбөр тутуохпунуй. Сохсо көрдөххө судургу курдугун иһин, ис-иһигэр киирдэххэ, бэйи, уустук, эрэдээктээх оҥоһуулаах булт тэрилэ. Маҥнай «ээ, бу курдук эбит, маны баҕас киһи оҥоруон сөп буоллаҕа» дии саныыгын да, бэйэҥ сохсо охсуохтааҕар буолуох, кэмин-кээмэйин билбэккиттэн, аҥаардас иитээри да гыннаххына уустук. Барыны-бары билэ-көрө сатыыр оҕо киһи тугу бадьыыстаһан көрбөтөҕө баарай
Баһылай сохсолорун бэйэтэ бэрийэр, буом сирдэрин булан, хаар холумтан тэбэн биири эмит эбэн биэрэр эҥинниир. Табысхаан сохсоҕо күһүн да баттатар эрээри, саас ордук кииримтиэ. Ылааҥыга, куобах иссээри атаҕын ахчатан баран сүүрбүт суола дьэрэлийдэр эрэ, элбэрээк төлө барара элбиир. Иссиэн иннинэ айылҕатын сиэринэн табысхаан уойар, ханыылаһан булустулар эрэ, күнүстэри, киһи хараҕар көстө, күөл кэриитинэн сүүрэллэр. Били түүн эрэ аһыы, онньоҥхолуу тахсар сэрэхтэрин сүтэрэллэр
Үрэххэ сохсо көрсөөрү Улахан Баһылайы батыһан барса сырыттым. Мундулуҥдаҕа саппай уопсааччым суох, сайын ынах көрдүү эҥин сылдьан, буор холумтаннаах сохсолор сэлиилэрэ кэчигирэччи анньыллан туралларын көннөрү көрөн эрэ ааһарым.
Баһылай миэхэ сохсо ымпыгын-чымпыгын бэркэ быһааран кэпсиир, билиититтэн бэрсэриттэн сүрдээҕин астынар быһыылаах, сэҥийэтигэр үүммүт абына-табына бытыга биир кэм сэпсэҥэлээн олорор. Булчут киһи тылын-өһүн сэҥээрэн истэбин, сэмэй киһи тыаҕа тахсан уратытык сэргэхсийбит сирэйин-хараҕын үөрэ, эмиэ да дьиктиргии көрөбүн.
Саҥа сохсо охсон булт тэрилэ тэринэр киһиэхэ, кырдьыга да, үлэлээх буолар эбит. Ол эрэн, Баһылай этэринэн, маҥнай эрэ бадьыыс, эһиилгититтэн бэлэм сохсолору «өндөтөҕүн» эрэ үһү. Биирдэ сохсо охсуннуҥ да онтуҥ «үйэ-саас тухары» сытар диэн эгэ-дьэгэ буолар. Кэлин көрө-истэ сылдьан сөргүтэн эрэ бэриллэр: сорох сэлиитин саҥардан, баттык маһа чэпчээбит буоллаҕына уларытан, эбэтэр икки баттык мас ыккардыгар эбии үөл мас ууран биэрэн эҥиннээн.
Сохсо баттык маһа икки буолар, ортолорунан сүгэнэн хайа охсуллар уонна онно сис мас диэн кыбыта анньыллар. Сис мастан ылан киһи аҥаар илиитинэн холкутук көтөҕүөхтээх, наһаа ыарахан буоллаҕына кылыы буолар мэҥиэ от быста туруон сөп. Баттык икки өттүнэн кэккэлэччи сэлии анньыллар. Сис мас төрдө сиргэ батары сааллыбыт ачаахтаах маска кыбытыллар. Сохсо айаҕын уҥа өттүгэр «тирэх мас» диэн сааллар. Ити «тирэх маска» сохсо охсоро ууруллар, охсор уҥа-хаҥас халты барбатын диэн «тирэх маһы» быһаҕынан уостаныллар. Баттыгы, били, сис маһыттан көтөҕөн таһаараҕын уонна охсор төбөтүгэр, «тирэх мас» тас өттүгэр ууруллар. Баттыккын сис маһыттан охсорунан «тирэх маскар» баттаан өрө тэптиргэлээн таһааран баран, охсорго бааллыбыт кыллаах элбэрээк төбөтүн икки баттык мас ыккардыгар тирэннэрэҕин, элбэрээк быһах төбөтүнэн сиирэ анньыллыбыт аҥаар өттүгэр оккун кыбытаҕын, аҥаара хайа сотуллубут сэлии маһыгар эрийэ тутан кыбытыллар. Сохсо айаҕын анныттан саҕалаан, ортотунан, бэлэһигэр диэри хаарга мэҥиэ от кэккэлэччи, туруору анньыллар. Өссө сохсо ыксатыгар хатыҥ лабаатын, талаҕы бысталаан быраҕыллар. Табысхаан маҥнай талаҕы булан кэбийэр, ол сылдьан мэҥиэ отун сиир, устунан сэлии иһигэр киирэр, кылыы буолан турар элбэрээктээх оту быһа ыстыыр, сохсо эстэр