Куобах уоһа тоҕо силлибитин билэҕит дуо? эбээ, үгэһинэн, эмиэ туох эрэ дьиктини кэпсээри оҥостор. Бэйи, куобах уоһа силлибитэ бэйэтэ туспа кэпсэл.
Мин остуоруйа истээри:
Кэпсээ эрэ дии охсобун.
Эмээхсин уһуннук күүттэрбэт, остуолун сото-сото, сээкэйи үтэн-анньан дьаһайа-дьаһайа кэпсээн барар:
Былыыр-былыр Бурдукчай диэн ааттаах эмээхсин олорбута эбитэ үһү. Бурдукчай эмээхсин, сүүһүн көлөһүнүн уллуҥаҕар аҕаан, уллуҥаҕын көлөһүнүн сүүһүгэр аҕаан, адарҕана сири маһын-отун солоон, уоттаан, чөҥөчөҕүн, силиһин түөрэн, табыйан бүтүн орулуур отут сылы быһа сиһин көннөрбөккө тэниппит тиил торутуулаах сонуоҕар биир саас, үгэһинэн, тоорук бурдук ыспыт эбээ, тоҕо эрэ, тохтоон таалан ылар, болҕомто эрэ барыта киниэхэ хатанар, сорох-сорох тулуура суох өттүбүт өрө тыынан мунна сурдургуур Арай туран бурдуга саҥардыы ас кутан эрдэҕинэ, соһуйуон иһин, ситэ илик тооругу түүн кэлэн ким эрэ ыйытыга суох сиир, үлтү тэпсэр адьынаттаммыт
Дьэ туран, эмээхсин ыҥырыга суох ыалдьыт кэлэн, сирэйэ-хараҕа суох бурдугун тунайдыырыттан олус диэн кыһыйбыт уонна биир түүн буолатыгар киирэн «түүҥҥү түөкүнү» кэтэһэн олорбут
Үөл-дьүөл, борук-сорук буолуута, барыар-ириэр барыгылдьыйыыта, ыркый ойуур быыһыттан, ырааһыйа иһинэн чэрэс-чөрбөс табысхаан, абааһы аһаабыт сириттэн арахпат дииллэринии, эмиэ бэлэми сиэн мэҥиэстээри, атаҕын тыаһа «тыр-тыр» тырдырҕаан, ойуоккалаан тиийэн кэлбит; уоруйах бэдик сиэринэн уҥа-хаҥас көрүөлэммит, түөкүн киһи үгэһинэн иннин-кэннин кэтэммит
Бурдукчай эмээхсин бааһынатын бүтэйин таһыгар, хаппыт сыгынах кэннигэр саһан ньыкыйан олорон, табысхаан кур куоһах ороҕунан сонуокка саҥа киирэн сыбдыйан истэҕинэ, хоппо күрдьэх саҕа ытыстарынан, үөс-батааска биэрбэккэ, икки кулгааҕыттан бобо сабардаан ылбыт да өрө ыйаан тэйгэтэн таһаарбыт: «Ээ, бу эн, маҥай аллаах түүн аайы кэлэн, мин бурдукпун борсонор эбиккин дии!.. Итиччэтигэр кулугур кулгаахтыыр, тараах иэнниир көһүннэҕим буолуо!..» дии-дии үрүҥүнэн-харанан көрөн куобах муҥнааҕы кутун көтүтэ сыспыт.
Бурдукчай эмээхсин ытарчалыы ылбыт бакыр илиитигэр өрө ыйанан, атахтара сиргэ тиийбэккэ тэбиэлэнэ турар табысхаан сордоох, кырдьыга да, «уйатыгар уу киирбит», улаханнык ыксаабыт, куттаныы бөҕөтүн куттаммыт
Өрө ыйанан турар та-табысхаан уйатыгар ха-хайдах уу киирэрий? диэн Баһыычаан быһа түһэн ыйытар.
«Уйатыгар уу киирбит» диэн ол аата, тоом, куттаммыт диэн, өйдөөтүҥ? эбэтэ уолга быһааран биэрэр.
Бурдукчай эмээхсин оҕолордоох дуо? диэн Баһыычаан салгыы токкоолоһор.
Дьэ билбэтим тоом, остуоруйаҕа Бурдукчай эмээхсин туһунан эрэ кэпсэнэр, оҕолордоох эрэ, оҕото суох эрэ, туох да билбэт, эбэм кыра уол ыйытыытыгар лоп бааччы хоруйдуур.
Ииһин иистэнэ олорор Огдооччуйа:
Баһыычаан, эн эбэҕин быһа түһүмэриий, кэпсиирин саҥата суох иһит, кэлин кэпсээн бүттэҕинэ биирдэ ыйытаар, диир.
Биһиги остуоруйаны салгыы истээри иһийэн олоробут.
Эмээхсин салгыы кэпсиир:
Татым өйдөөх табысхаан эрэйдээх, уҥуох-уҥуоҕа халыр-босхо баран илибирии-салыбырыы туран, быыһанар-өрүһүнэр быыһым-ардым маннык эрэ диэтэҕэ, алаа харахтарынан алаарыччы көрө-көрө отойдуун да таһы-быһа мэлдьэһэн кэбиспит: «Бурдукчай эмээхсин бурдуккун мин сиэбэтэҕим» диэн киһилии саҥалаах буолбут. «Дьэ ону тугунан мэктиэлиигин?..» диэбит Бурдукчай эмээхсин. Татым өйдөөх табысхаан эрэйдээх, эмээхсин тылбын итэҕэйдэ дии санаан үөрэн сэгэс гына түһээт, иһин эриэнин көрдөрөн, дугдуруй да оҕус диэбиттии: «Кырдьык, кырдьык андаҕайабын даҕаны» диэн эбии үөһүгэр киирбит. Бурдукчай эмээхсин куобах тылын истэн: «Дьэ оччотугар андаҕай да эрэ!..» диэбит. Табысхаан өлүө дуу, быстыа дуу эппит тылын толороругар эрэ тиийбит уонна кылап-халап көрө-көрө, муннун-уоһун сотто-сотто маннык диэн саҥалаах буолбут: «Бурдукчай эмээхсин бурдуккун уоран сиэбит эбит буоллахпына эт уоһум силиннин (былыыр-былыр табысхаан уоһа билиҥҥитин курдук сирэҕэһэ суоҕа эбитэ үһү), Бурдукчай эмээхсин бурдуккун уоран сиэбит эбит буоллахпына кэнэҕэһин, иннибиттэн оҕуурдьут оҕуурдаатын, үрдүбүттэн мас липпэ баттаатын, ойоҕоспуттан ытар өлүү буллун, күндүркэтэр күндү кутуругум быстан түстүн (былыыр-былыр табысхаан саһыл кутуругун курдук уһун, көп кутуруктааҕа эбитэ үһү)»
Бурдукчай эмээхсин табысхаан элэ-была тылын этэн андаҕайбытын иһин көҥүл ыытан кэбиспит. Куобах албыннаабыта алыһыттан, сымыйалаабыта сатаҕайыттан кыбыстан, кэннин да хайыһан көрбөккө, хара тыатын диэки умса-төннө түһэн сүүрэн онньоҥхолуу турбут. Урут киһиттэн, дьонтон дьаархаммакка, куттаммакка бэйдиэ сүүрэ сылдьыбыт бэйэтэ, кэлин, икки атахтааҕы харахтаатар эрэ, көстүбэтэрбин ханнык диэбиттии ойуур өтөн хаалар үгэстэммит
Табысхааны былыр дьон «сылгы эмэгэтэ» диэн, билигин ити мэкчиргэни, кыталыгы бултаабаттарын курдук тыыппаттара эбитэ үһү. Онтон куобах ол сымыйа андаҕарын кэнниттэн, аньыыта-харата ситэн-туолан, бултуур үгэстэммиттэр. Инниттэн тутар оҕуурдьутунан туһах, үрдүттэн баттыыр мас липпэтинэн сохсо, ойоҕоһуттан ытар өлөр өлүүтүнэн айа буолбут, онно эбии, били, кылааннаах уһун кутуруга туллан түһэн төрдө эрэ мултуйан хаалбыт, эбиитин уоһа силлибит. Урут табысхаан хайдахтаах да бытарҕан тымныыга тоҥмокко көп кутуругар сууланан нус-хас утуйар бэйэтэ, кутуруга быстыаҕыттан, улахан тымныы түстэр эрэ, үлүйэн өлбөт туһуттан күнүстэри-түүннэри сүүрэ сылдьар, сынньалаҥа суох олохтоммут Били, Бурдукчай эмээхсин кытаахтаабыта күүһэ бэрдиттэн табысхаан кулгаахтарын төбөтө соролонон хаалбыттар уонна кэлин хара түү үүммүт, онтон ылата куобах кулгаахтарын төбөтө харалаах буолбут
Куобах муҥнаах сымыйалаан уоһа силлибит дии, Кыра Баһылай Баһыычаан диэки көрө-көрө, оттомноохтук, кырдьык-хордьук саҥарар.
Оннук, сымыйалыыр киһи сымыйалаабыта хаһан эрэ син биир биллэр, диэн эбээ уолун тылыгар сөбүлэһэ охсор.
Кыра уолаттар ардыгар дьиибэни-дьээбэни оҥорон баран, буруйтан-сэмэттэн куотаары сымыйалаан кубарыталлара ханна барыай, онон бу тыллар, остуоруйа бүтүннүүтэ сымыйалыыр куһаҕанын уолга үөрэтээри саҥарыллаллара, кэпсэниллэллэрэ чуолкай.
Дьэ онон оннук тоом, сымыйалыыр диэн отой куһаҕан кэмэлдьи, диэн Огдооччуйа саҥата эбилик буолар.
Баһыычаан тыаһы иһиллээбит курдук таалан олорор, ол-бу диэки олоотоомохтуур, сөмүйэтинэн муннун хастан эрилиҥнэтэр, онтон:
Оччоҕо, Уоһа Суох Маарыйа с-сымыйалаабытын иһин уоһа с-силлибит дуо? диэн бэрт эриэхэбэйдик, эридьиэстик ыйытар.
Бары Баһыычаан диэки көрө түһэбит. Кыра Баһылай ытыһынан ньилбэгин охсунаат күлэн тоҕо барар.
Ыа-дьэ Баһыычаан хайаан да тугу эрэ эрийэн-эргитэн таһааран ыйытыахтаах этэ, сэрэйбит сэрэх, дии-дии күл да күл буолар.
Суох тоом, Маарыйа сымыйаны саҥарбытын иһин буолбатах диэн эбэм уолга бэркэ быһааран, кэпсээбитинэн барар
Сотору күөспүт буһан күрэхпит муҥхатын балыгын сиибит, собобут тылын үгэспитинэн Биэрэ нэлэгэрин кытыытыгар ууран биэрэбит. Маҥнай утаа саҥата-иҥэтэ суох аһаан иһэн дьонум эмиэ сээкэйи кэпсэтэн бараллар, айахтара хам буолбат.
Кыраһыын лаампатын чэмэлкэй сырдыгар, сибилигин сабыллыбыт саҥа оһохпут дьиэбитин бырылаччы сылыппытыттан итииргээн, сүүспүт көлөһүнэ бычыгыраан тахсан ис-испититтэн итийэн-кутуйан олорон, аа-дьуо аһаан ньылҕаарытабыт.
* * *
Күнтэн күн, хонуктан хонук утум-ситим бэйэ-бэйэлэрин солбуһан аастар-ааһан иһэллэр.
Кыра Баһылай Хабырыылыныын сирдэригэр бартара уонча хонно. Айдаҥ дэриэбинэтин олоҕо кэм-кэрдии күөнүгэр бэйэтин дьаалатынан ээр-сэмээр устар. Нэһилиэк аайы күрэх муҥхата сиэтэн ас өттүнэн татымсыйыы кэм ама сураҕа иһиллэр. Мантан антах кыскыардаах кырыа кыһын күүһүн-уоҕун ылан кэллэр-кэлэн истэҕин аайы туох-ханнык олох буолуо өссө биллибэт. «Үөннээн-курдьаҕалаан» сиир дьоҥҥо сайын барахсан уйгута-быйаҥа дэлэй буоллаҕа, онтон кыс хаар ортото тугуҥ кэлиэй. Бултаан-алтаан аһатар эр дьонноро түөрэ сэриигэ ыҥырыллыбыт аҥаардас кыаммат дьахталлар, оҕолор иэдэйэллэр. Ол эрэн эрэй, кыһалҕа туохха-туохха үөрэппэтэҕэ баарай, сатаабаты да сататар буоллаҕа, күһүн хаар чарааһыгар, дьоҕойон, төрүөҕэ тахсыбыт табысхааҥҥа туһахтаммыта эҥин буолан дуомнаналлар, балыксыт дьоҥҥо илии-атах буолан көмөлөһөн: лыыбаҕа, хохтуга, барчаҕа уос-тиис тииһинэллэр.
Айдаҥ дэриэбинэтэ хайа да ыаллыы сытар нэһилиэк холкуостарынааҕар ордук өҥнөрө. Ол дьонун сырдык тыыннарын туһугар, сэмэҕэ-буруйга да тардылларын кэрэйбэт хорсун санаалаах бэрэссэдээтэл холкуоһу салайарыттан. Оннук бэрэссэдээтэлинэн дьон ааттыырынан «биһиги Өксөөммүт» буолар. Өксөөн, бэл эр киһи күүһэ-күдэҕэ өһүллэр холкуоһун ыар үлэтин, түүнүн-күнүһүн утуйар уутун умнан да туран үлэлээн букунайар. Ол сылдьарын тухары «эһинним-быһынным» диэн биир муҥатыйар тылы ыһыктан суҥхарбытын киһи истибэт. Кини өрүү, ыксаан-ыгылыйан барбат холку майгылаах, бэрт мөкү да быһыыны сиэллээн-кутуруктаан, сиилээн-сэмэлээн барбат үтүө өйдөөх дьахтар. Хата ол оннугар дьон сиэри таһынан түктэри кэмэлдьититтэн, аһара баран быртах быһыытыттан хомойбуту, самныбыты араастаан эридьиэстээн, дьиибэлээн-дьээбэлээн таһааран тустааҕы күллэрэн уоскутар, сэргэхситэр үгэстээх. Өксөөнү кытта бииргэ сылдьан үлэлиир киһи бэйэтин улахан дурдалаах-хаххалаах курдук сананыан сананар. Наар, мэлдьи: «Өксөөнтөн ыйытыҥ Өксөөн билиэ Өксөөн туох диирин истиэххэйиҥ», диэн буолан иһэр. Өксөөн ылыммыт, ылсыбыт күүстээх санаатын ыһыктыбатын дьон эрэ барыта сөҕөр-махтайар. Туохтааҕар да ордук, кини киһилии эйэҕэс майгыта, кыһалҕалаахха, кыпчыттарбыкка, атаҕастаммыкка ураты уйаҕас сүрэҕэ дьону тардар.
Мин, Арҕаа Кыргыдай, «Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ Борокуоппай Алампадьыыстап киһилии сиэрин сүтэрбит кэмэлдьитин, майгытын санаан аһардахпына өрүү салла саныыбын. Сир ийэ барахсан хайдах итинник сидьиҥ дьону уйарын сатаан санаабаппын
Күһүн, бастакы кырпай хаар түһүүтэ, добдурҕа саҕана, Арҕаа Кыргыдайтан Айдаҥҥа, Өлөксүөйэп Дьэмийээн Саабыс (Саҥсайаан) диэн салҕа ыарыы буулаабыт саас ортолоох киһи кэлэн хас да хоммута
Саҥсайаан биир күн Уйбаныап Дьэримиэйдээххэ, күнүс, кураҥхарбыт сордоох, буспут мундуну дэлби сиэн-сиэн баран, тахсан ыалларын тиэргэнин аанын үөһээ сүрдьүгэһигэр, ырбаахытын алын бүүрүгүн хайа тардан ылан моҥнон өлбүт этэ Табысхаан эмээхсин чабычахха балык уҥуоҕун кутан, ытын ыҥыра-ыҥыра дьиэтиттэн тахсыбыта, арай, утары күрүө баҕанатыгар өйөнөн, сибилигин аһаан, эбиитин махтанан тахсыбыт Саҥсайаан сордоох бэрт дьиибэтик такыйан олорорун дьиктиргээн, чугаһаан тиийэн көрбүтэ, киһитэ хайыы-сахха ыйанан килэччи көрөн мунуйан олороро үһү
«Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ Алампадьыыстап Ураанньы, Саҥсайааны, дьиҥинэн, ыкса аймаҕа. Ол эрэн быһыылаах куһаҕана муҥутаан, дэлэҕэ даҕаны, дьиэтигэр көрө сылдьыа дуо туһата суох, бүппүт киһини. Дьэмийээн эрэйдээх бэрт эдэр сааһыттан салҕа ыарыы буулаан, бэйэбэр дылы, дьоно-сэргэтэ эрдэ өлөннөр, өйүөх-убуох, көмө-тирэх буолуох кытта төрөөбүтэ мэлигир муҥнаах, ыал устун ким тугу дук гыммытынан (ону да дук гынара дук гынан эрдэҕэ) үссэнэн, уу-хаар аһылыктанан атах-балай сылдьан оо, төһөлөөх эрэйи, сору-муҥу көрбүтэ буолуой?!. Бэйэтэ оннук эрэйи-кыһалҕаны эт эҥэринэн тэлбит, этинэн-хаанынан билбит эрэ киһи, арай, ону ситэри ситэн өйдүүр ини Ыарыһах дьылҕаланар ыйаахтанан туох да үлэни кыайбат, өйдүүр-өйүүр чугас киһитэ суох Саҥсайаан сордоох хайдахтаах ыар санаа-оноо ытылҕаныгар ылларан, кэскилэ суох инники олоҕо ынырык аалыы, баттык буолан, эрэлэ букатын эстэн, муҥур уһукка тиийэн, өйө-санаата тууйуллан, бэйэтин быаламмыта буолуой Киһи ону биир тылынан «бу курдук» диэн, туох да диэн быһа эппэт, баалаабат баҕайыта Олох уустук
Сир-буор аннынан иһиттэххэ, тыала суохха мас хамсаабат, Алампадьыыстап Саҥсайааны: «Дьон кумалааннаан да син сылдьар, эн да сырыт ээ» диэбит сураҕа иһиллэр.
Саҥсайаан өлбүтүгэр Өксөөн киһинэн сурук ыытан илдьиттээбитэ: «Кэлэн бырааккын илдьэ баран, көрөнистэн киһилии харай», диэн. Алампадьыыстап кэлбэтэҕэ: «Бу былдьаһыктаах кэмҥэ, кыстык да үлэтэ үмүрүйбэккэ турдаҕына, хас кумалаан аайы күнү туһата суох алдьатыллыбат, көлө суох, онно бэйэлэрэ дьаһайдыннар» диэн тылынан илдьитэ кэлбитэ Дьэ оннук айылаах киһи киэнэ мөкүтэ этэ, «Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ Борокуоппай Алампадьыыстап Ураанньы урааҥхай. Итинник дьон, сирэйэ-хараҕа суох аҥаардас кураанах, куллурҕас кыһыл тылларынан эрэ кыыран, сатаан салайар үлэҕэ тарбачыһан тахсан олороллорун киһи сөҕөр эрэ. Дьиҥэр, Алампадьыыстап «үөһээ» дьоҥҥо алын сыҥаах буолан элэҥ-сэлэҥ түһэринэн, дьон тыынын толук ууран да туран ирдээбит дьаһалларын, араас сорудахтарын толорон иһэринэн эрэ иилиллэн сылдьыбыта
Айдаҥ элбэх киһилээх аата элбэх киһилээх сир, биир өтөххө бүгэн олорор курдук буолуо дуо, киһи сонуну истэ-билэ турар, Өксөөн да өрүү киирэ-тахса сылдьар; ыалларбыт да сээкэйи баллыгыраһаары ааммытын саппаттар. Эмээхситтэр эбэбэр күннэтэ ыалдьыттыыллар
Арҕаа Кыргыдай атыыһыта Өлөксүөйэп Сиидэр лааппытыгар итэҕэстэнэн хаайыыга барбыт сураҕа иһилиннэ. Сиидэр кэлии киһи. Илин Кыргыдайтан Бөтүрүөбэ Маарыйа диэн кыыһы кэргэн ылан баран «Социализм суола» холкуоска олохсуйбута. Эмиэ сир-буор аннынан иһиттэххэ, Алампадьыыстаптаах, туох эрэ дьыалы-куолу кумааҕытын бутуйан, хайа эрэ эридьиэстээх албастарынан эргитэн, бэйэлэрэ сиэн-аһаан баран, буруйа суох киһини уган биэрэн түбэһиннэрбиттэр курдук үһү Дьонум: «Сиидэр кэргэнэ сордоох икки оҕотун кытта хаалаахтаабыт», дэһэллэр.
«Бу күннэргэ, Бүлүү байыҥкыбаатыттан ыҥырык ыытаннар, отой аҕыйах хонуктааҕыта, саастара саҥа сиппит уолаттарбыт утуу-субуу бэбиэскэ тута-тута баран, үлэни кыайар күттүөннээх эр киһибит да туома ордумаары гынна» диэн Кыргыдайтан, Балаҕаччыттан холкуос соругар кэлэ сылдьар киирбит-тахсыбыт дьон кэпсэтэллэр.
Айдаҥтан Намыынап Миитэрэй (Хоордук) уола Ньукулай ыҥырылынна. Хассабыык кыыс бэбиэскэни соһуччу аҕалан, Миитэрэй бултуу сылдьар буолан, уолун атаарбакка хаалла
Били, сайын сүппүт күрүөйэхтэр сүппүттэринэн, туох да сурах-садьык иһиллибэт. Куораттан тахсыбыт милииссийэлэр, ол-бу сорукка таҕыстахтарын аайы, диһэртиирдэр дьонноругар, аймахтарыгар сылдьан сээкэйи эргитэн, угаайылаан ыйыталаһа, билэ-көрө сатыыллар да, күттүөннээх түмүгэ суох төннөллөр. Олохтоохтортон биир эмит дьон баҕар син сээкэйи «сибикилииллэрэ» буолуо да, үҥсэн биэрэр дэрдэм санаалаах киһи суох. Атын холкуоска хайа буолуохтар эбитэ буолла. Аны үҥсүбүт, туоһу буолбут киһи дьыалаҕа-куолуга тардыллан сыһыллара-соһуллара диэн эмиэ биир сор
Мин от тиэйэн кэлэн баран, күннээҕи сүрүн үлэбин бүтэрэн иллэҥсийдэхпинэ, эдьиийбэр Өксөөҥҥө да сылдьабын, Уоһа Суох Маарыйалаахха да баран кэлэбин. Устунан Айдаҥ дьонун барыларын билэр буоллум, сорохторун көрөн, сорохторун кэпсэтэн-ипсэтэн.
Өксөөн дьиэтин иннигэр урукку мэлииһэ ампаара турар. Ону Таппаҕаараптар диэн ыал кэтэх ампаар гынан олороллор. Таппаҕаараптар аҕалара Хабырыыл сылгыһыттыыр, ийэлэрэ Маарпа кыра ыамайдарын Татыйдаах Аанатын көрөн олорор. Үс кыыһа: Биэрэ, Лиза, Маайыкка Балаҕаччыга оскуолаҕа үөрэнэллэр. Маарпа алтыс оҕотун оһоҕостоох сылдьар. Улахан кыыстара Биэрэ миигиттэн биир сыл аҕа, уоннааҕылар балыстар. Ыаллар ийэлэрэ кэпсэтинньэҥ-ипсэтинньэҥ, элэккэй баҕайы майгылаах дьахтар, аҕалара эмиэ саҥалаах-иҥэлээх, күлүүлээх-оонньуулаах биир үтүө киһи. Маҥнай эбэбин кытары сылдьан баран, кэлин бэйэм кэлэ-бара киирэр-тахсар ыалым буоллулар. Маарпа хотонугар таҕыстаҕына оҕолору көрөн хаалабын хайыыбын, онон ыкса билсэн бардым.
Биирдэ, Маарпалыын мэлииһэ ампаарыгар тахса сылдьыбыппыт. Ыаллар кыһыҥҥы таҥастарын, сээкэй бөхтөрүн ууруналлар эбит этэ. Мин хараҕым сандалы сирэйин саҕа уп-улахан мэлииһэ таастарыгар хатанта. Үүт-үкчү биһиги бурдук тардар суорунабыт киэнин курдук эрээри улаханнара сүрдээҕэ. Бу таастарыгар бурдук мэлийбэт буолбуттара ырааппыт, өссө сэрии инниттэн Мэлииһэ тааһын оҕус тардара үһү. Уустук оҥоһуулаах быһыылааҕа, эҥин араастаан кэрдиистээн, ымпыктаан-чымпыктаан холбооттоон, ытаһалаан, хараҕалаан аттаран, ыпсаран оҥорбуттара омос харахтыыр киһиэхэ көрүөххэ дьиктитэ. Сүрдээх дьоһуннаах даардааҕа. Мэлииһэ сээкэй тээбириннэрин тус-туспа араартаан кээспиттэрэ сороҕо сүппүт да быһыылааҕа