Акуу Саарык таһыгар кэлэн олордо. Дьиэ иһигэр уу чуумпу буолла, арай хос иһиттэн мурун сыҥсыйар тыаһа иһиллэр. Балай эмэ чуумпутук олордулар.
Акуу, көр, көр, Дьөгүөрүскэ сибигинэйэрин Акуу истэ оҕуста.
Хаҥас аһаҕаһы көрбүтэ, кырынаас аһаҕас иһиттэн кинини одуулуур эбит. Саарык кырынааһы көрөн, кутуругун хамсатан ылла. Кырынаас куттал баарын биллэ быһыылаах, төттөрү түһэн хаалла.
Баар, баар! хаһыытаабатынан ойон туран, Акуу аһаҕас иһин өҥөйөн көрдө.
Ити кэмҥэ хоско күлүүкэ муостаҕа охсуллар тыаһа иһилиннэ.
Төттөрү түстэ, сыыһа охсон кэбистим, Тоо саҥата иһилиннэ.
Хаҥас хоско кэтээн олорооччулар кырынаас аһаҕастан быган олорорун көрө оҕустулар. Оҕолор аҕаларынаан түгэх орон таһыгар муостаҕа олороллор. Кырынаас уҥа-хаҥас көрүөлээтэ уонна кэккэлэһэ орон анныгар ыстанна.
Сүүрдэ, орон анныгар баар! Аача хаһыытыы түстэ. Анараа хоско күлүүкэ тыаһа иһилиннэ. Уолаттар бэтэрээ хоско сырсан киирдилэр.
Итиннэ киирдэ.
Уу! Итиннэ куоска муоста анныгар киирэр аһаҕаһа баар дии.
Тоо хапсаҕай баҕайытык орон анныгар киирэн, куоска аллараа муоста анныгар киирэр аһаҕаһын көрөөччү буолла.
Манан аллараа киирбит.
Кырынаас аллараа тугу оҥороро буолуой?
Оҕолортон, Саарыктан куоттум ээ диэн лаадыскалаан эрэрэ буолуо, Дьөгүөрүскэ күлэ-күлэ эттэ.
Итинтэн кырынаас тахсыа дуо?
Ас көрдөөн тахсыа.
Куобах этин сиир дуо?
Итинник күө бааччы кэпсэтэ-кэпсэтэ бары остуол таһыгар кэллилэр. Оҕолор сэргэхсийбит көрүҥнээхтэр. Ийэлэрэ хотонтон киирэн киэһээІІи аһылыгы бэлэмнии сырытта. Мантан киэһэ аһылыкка диэри кэпсээн кырынаас, араас кыыллар, көтөрдөр тустарынан буолла: кинилэр хайдах бултаан аһыыллара, сайын дьүһүннэрэ уларыйара, хайдах саІараллара, хаһан төрүүллэрэ, эһэ кыһыны быһа утуйара ахтылыннылар.
Көҕүллээх
Оҕолор ийэлэрин кытта таһырдьа тахсан, хотон диэки баран иһэннэр, Тооҕо аккытын таһааран уулатыҥ диэбитигэр, хотоҥҥо киирбэккэ, дал таһыгар хааллылар. Аҕалара суох. Дьөгүөрүскэ уонна эһэлэрэ буолан Ычаанда күөлүгэр андаатаралыы барбыттар. Көҕүллээх далын иһигэр күҥҥэ ойоҕоһунан буолан сыламныы турар эбит. Тоо улахан киһи буолан далга киирдэ уонна акка утары тиийэн сиэлиттэн харбаан ылан дал аанын диэки соспутугар, ата улгум баҕайытык кинини батыста. Дал ааныгар Тоо атын сиэлиттэн сиэппитинэн тиийэн кэллэ. Бары көмөлөөн дал аанын сыралаһан астылар. Убайдара аты сиэтэн таһааран сыарҕа таһыгар тохтотто. Сыарҕаттан көнтөстөөх ат баһын быатын ылан сыралаһан кэтэртэ, оҕуруо быатын баайбата. Аты күрүөҕэ адьас ыкса туруордулар. Ат иннигэр туран Тоо:
Күрүөнэн ыттан тахсан, акка олоруҥ, диэтэ.
Акуу хап-сабар күрүөҕэ ытта охсон ат көхсүгэр биллэҕэ түһээт, хаҥас атаҕын ат сиһин нөҥүө өттүгэр быраҕаат, олорунан кэбистэ. Эдьиийэ күрүө үрдүгэр ытынна уонна Акуу кэннинэн эмиэ ат сиһигэр туора биллэҕэ түһэн баран, хара сорунан убайын көмөтүнэн олордо. Тоо дьаһайда:
Эһиги кэннин диэки сыҕарыйыҥ.
Хайдах?
Илиигитинэн ат көхсүттэн маннык, илиилэрин холбуу тутан баран ат сиһиттэн хайдах анньынары көрдөрдө. Үөһэ олорооччулар бэрт сорунан син кэннилэрин диэки сыҕарыйбыттарын көрөн, Тоо күрүө үрдүттэн аты миинэ түстэ.
Миигиттэн тутуһуҥ! Бардыбыт, диэт үөрүйэх баҕайытык этэрбэһин тилэҕинэн ат ойоҕоһун охсуолаабытыгар, аттара оргууй иннин диэки баран иһэн, туораан оспуос диэки салалынна.
Акуу убайын хонноҕун анныттан тутуһан иһэр. Аача Акууну кууста. Ат өрүс сыырын түһүүгэ лоппордоон кэлэн, аллара түспүтүнэнэн барда. Тоо ат моонньугар тахсымаары күүскэ ат арҕаһыттан анньынан тиэрэ мэтэйэн олорор. Аллара мууска тиийиигэ Тоо улаханнык ыксаата, дьоно кэнниттэн үтүрүйэн, кинини ат арҕаһыгар тиэртилэр. Ат көнө сиргэ үктэммитигэр:
Кэннигит диэки сыҕарыйыҥ! Тоо ыксаабыт куолаһынан хаһыытаата. Дьоно нэһиилэ кэннилэрин диэки сыҕарыйан, убайдарыгар олорор сирин буллардылар. Ити икки ардыгар ат ойбон таһыгар кэлэн тохтоото.
Оо! Ойбоммут мууһурбут. Билигин кэннигит диэки сыҕарыйыҥ, диэтэ.
Дьоно эмиэ илиилэринэн анньынан кэннилэрин диэки сыҕарыйбытынан бардылар. Онтон Тоо атыттан түһээри атаҕынан Акуу сирэйин таарыйан ааста. Кини аттан түһэн, ойбон мууһа быраҕыллан чөмөхтөммүт мууһугар тиийэн, муус баһар сүүр анньыллан турарын ылан, сарсыарда алларыллыбыт ойбон мууһун тоҕута сыста, мууһун ыраастаата. Ойбон мууһа ыраастаммытын көрөн, ат аҕыйахта хардыылаан ойбоҥҥо кэлэн уулаары төбөтүн аллара түһэрбитигэр, ойбон уута бу хараарыс гына көстөн кэллэ. Акуу куттанан ат арҕаһыттан күүскэ анньынан кэннин диэки чинэрийдэ. Ойбонтон уулуу турар акка олорор кутталлааҕын Акуу дьэ биллэ. Иннэ аһаҕас, киһи тутуһара диэн ат арҕаһын сиэлэ эрэ. Ат, уулаан бүтэн кэннин диэки хардыылаат, турунан кэбистэ. Тоо атын көнтөһүттэн сиэтэн, өрүскэ кытылы кырыйа чөмөҕөлүү анньыллыбыт кыдьымах муустарын диэки барда. Муус кыдьымахтар быыстарынан суол оҥорон мууһа соломмут сиргэ Тоо атын сиэтэн аҕалан, кыдьымах мууһугар ыкса тохтотто уонна мууска ыттан тахсан атын мииннэ.
Төттөрү ойбон таһынан ааһан иһэн, ыраас хаарга суоллары көрөн Акуу:
Тоо, ити эн атынан сылдьыбыт суолуІ дуо?
Аты уулатан баран ити муустарга аты илдьэн, муустарга тахсан аппын миинээччибин, диэтэ.
Көнө сиргэ ат хаамара үчүгэйэ сүрдээх, киһи эрэ олоро сылдьыан курдук.
Үтүлүккүтүн устан хоонньугутугар уктуҥ. Оччоҕо сыыры тахсарга тутуһаргытыгар үчүгэй буолуо.
Оҕолор түргэн үлүгэрдик үтүлүктэрин устан нэһиилэ соннорун уолугун иһигэр угуннулар.
Ат көнө сири ааһан, өрүс сыырын дабайбытынан барда.
Миигиттэн кытаанахтык тутуһуҥ! диэн хаһыы иһиллибитигэр, Тоо кэннигэр олорооччулар иккиэн убайдарыттан тутуһуохтарынан тутустулар. Ат сыыры дабайарыгар кирдиэлэтэн хаамар эбит. Ат хас хардыытын аайы акка олорооччулар кэннилэрин диэки сыҕарыйан истилэр. Аача ат самыытыгар тиийдэ, онтон салгыы Акуу нөҥүө Тооттон тутуһар кыаҕа суох буолан, илиитэ мүччү барда да, Акууттан тутуспакка хаалла. Икки илиилэрин ууммутунан ат кутуругун үрдүнэн, сылгы түүлүү сылдьар самыытын түүтүн тарбахтарынан сууралаабытынан сиргэ атаҕынан түстэ эрээри, атаҕа уйбакка, сиргэ олоро түһээт, аллара диэки хойуһунна. Акуу дьыалата эмиэ мөлтөөтө. Убайа ат сиэлин илиитигэр эрийэн, ат арҕаһыгар төбөтө сыстан сытан хаалла. Акуу ат самыытыгар убайыттан тутуспутунан сытар. Биир сырыыга ат хаҥас ойоҕоһунан аллара сууллан, олус ыарыыта суох чигдигэ түстэ. Кини тиэрэ түһэн нарайан сыттаҕына, ат кэлин туйаҕа кини таһынан ааһар салгына, сирэйин «ил» гынан ааспытын биллэ. Акуу суолга олорон көрдөҕүнэ, эдьиийэ аллара саҥа туран эрэр. Сыыры үөһэ диэки көрбүтэ, убайа акка сытыаҕынан сытан сыыр чабырҕайыгар тиийэн эрэр эбит. Акуу ат буолан туран кэллэ. Эдьиийэ кини таһыгар кэллэ. Акуу санаатыгар аты ситээри сыыры өрө сүүрэн көрдө да, киһи сүүрэн сири өнүтүө суоҕун билэн тохтоото. Өрө көрө түспүтэ, ат тохтоон турар эбит, убайдара эргиллэн кинилэри көрөр. Аллараттан тахсан иһээччилэр хаамыыларын эбэн син үөһэ таҕыстылар. Манна туохха эмэ ыттан ат үрдүгэр тахсыахха айылаах салҕанар сир суох. Ат тэһийбэтэ быһыылаах, олорсубут дьонум кэллилэр диэтэ дуу, оргууй далын диэки хаампытынан барда. Акуу ат кэнниттэн хааман иһэн, акка ыкса кэлэн ат кутуругун харбаан ылла уонна оннук сиэтиспитинэн далга кииристэ. Көҕүллээх далга киирэн турунан кэбистэ. Тоо атыттан түстэ.
Туоххун эмэ өлөрдүҥ дуо?
Суох. Ат атаҕа маннык ааста, диэн ытыһынан сирэйин туора суруйан кэбистэ.
Аныгыскы сырыыга эһэнэн аты ыҥыырдатыахпыт. Тутуһарга үчүгэй буолуо. Билигин уулаппыт аппытыгар отто биэриэххэ.
Кыбыы сиэрдийэлэрин быыһынан иккиэн киирэн, чөмөхтөнө сытар оттон илиилэрин быластаан оту ылан, сиэрдийэ быыһынан отторун астылар. Маны көрөн Көҕүллээх үөрдэ быһыылаах, кыратык иҥэрсийэн ылла уонна окко кэлэн аһаабытынан барда. Оҕолор кыбыыттан тахсан, ат иннигэр олорон, ат оту сиирин чохчойон одуулаһан олордулар.
Көр, кини уоһа илии курдук. Оту харбаан ылар.
От кини килиэбэ, уу чэйэ буолар.
От ат иһигэр киирэн хайыыра буолуой?
Буһар үһү.
Оһох курдукка дуо?
Ээ, билбэтим. Дьөгүөрүскэ итинник диэбитэ.
Тоо ойон туран ат ойоҕоһугар сыстан:
Сиэбит ото маннык айаннаан, саах буолан тахсар, диэт үтүлүгүнэн ат ойоҕоһугар туора-маары суруйан баран, ат кэннин диэки ыйан кэбистэ.
Оту ким анньыалаан онон таһааран кэбиһэрэ буолуой?
Ити кэмҥэ оҕолору далга көрөн, Саарык сүүрэн кэлэн оҕолор икки ардыларынан киирэн турунан кэбистэ. Чохчойон олорор Акуу ыттан үтүрүттэрэн өттүктүү түстэ. Ат сии турар отун ыт сытырҕалаабытыгар, Көҕүллээх икки кулгаахтарын кэннин диэки сыһыаран, араҥас тиистэрин көрдөрөн, ыт диэки төбөтүн ньолбоччу тутан хайыста. Саарык сүр түргэнник кэннин диэки чугуруйда.
Ити Көҕүллээх отуттан көҥөнөр.
Тоҕо?
Ыт оппун сиэри гынна диир быһыылаах.
Ыт оту сиэччи дуо?
Сиэбэт. Эти, уҥуоҕу сиир.
Биһиэхэ аҕалбыт куобаҕын, уларын тыаҕа бэйэтэ тоҕо сиэбэтэҕэ буолуой?