95
Geist und Form der mittelalterlichen Philosophie, в Internationale Wochenschrift, 1st year 1907, 464.
96
Cod. Paris. Bibl. nat. lat. 14423 fol. 41.
97
Ibid. fol. 42.
98
Cod. Yat. Lat. 4296 fol. l.
99
Guilelmi Altissiodorensis Summa aurea, Praefatio, Parisiis 1500, fol. 1.
100
Sent. L, d. 2 divisio textus. Далее он пишет: «Modus scri- bendi de Trinitate debet esse fundatus supra intellectum fidei et cum modestia et timore propter periculum. Intentio scribentium de Trinitate est ostendere, quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres personae et unus Deus. 0 r d o scribendi est, primo per auctoritates ostendere veritatem, deinde per rationes et congruas similitudines.»
101
Quodlib. 4, q. 9, a. 18; ср. S. theol. 1, q. 1, a. 7; S. c. Gent. 1, cap. Подробная оценка и анализ этих текстов, конечно, будут предприняты только в историческом изложении метода св. Фомы.
102
De magisterio vivo et traditione, Paris. 1905, 91.
103
Энциклопедия и методология теологии, Фрайбург 1892, 53.
104
Das Studium der Handschriften der mittelalalterlichen Scholastik, in Zeitschrift für kath. Theologie 1883, 151.
105
Clm. 14401 fol. 154r-169r.
106
Q. VI 30.
107
Cod. Brug. 119.
108
Cod. Париж. Bibl. Mazarine 1002 fol. 145v-220v.
109
Cod. Paris. Bibl. nat. lat. 14 515 fol. 24vff.
110
Clm. 686. G ch. 173, 174.
111
Cod. Vatic. Borghes. 27.
112
Bibliotheca S. Antonii in Padua Cod. 152 fol. 150.
113
Liber de studio theologiae. DAchery, Spicilegium I 473ff. Ср. Denifle, Chartularium Univ. Parisiensis III xxxiff.
114
Opera omnia. Ed. Du Pin. I, Antwerpiae 1706, LXXXV-ci 106110 117119 120124. Особенно актуальны «Дуэ эпистолы о реформаторской теологии», напечатанные на с. 120124.
115
Summa theol. pars 3, tit. 5, Veronae 1740.
116
De ratione verae theologiae. Opp. V, Lugd. Batav. 1703 г. Ср. Kerker, Erasmus und sein theologischer Standpunkt, in Tübinger Quartalschrift 1859, 541 ff.
117
Fiebig, Luthers Disputatio contra scholasticam theologiam, in Zeitschrift für Kirchengeschichte XXVI (1905) 104112.
118
Cf. E. Weber, Die philosophische Scholastik des deutschen Protestantismus im Zeitalter der Orthodoxie, Leipzig 1907.
119
Ср. Fr. Kayser, Johannes Ludwig Vives, в Historisches Jahrbuch 1894, 338 ff.
120
De iustificatione doctrina universa 1. 8, c. 10, Coloniae 1572, p. 194.
121
De natura et gratia. Praefatio.
122
Locorum catholicorum pro Romana fide adversus Calvini Institutiones libri 7, Venetiis 1564, 1. 5, c. 3.
123
Coloniae 1653.
124
Difesa della Scolastica Teologia, Roma 1703.
125
Bibliotheca selecta de ratione studiorum ad disciplinas et ad salutem omnium gentium procurandam. Liber 3: De theologia scholastica I, Coloniae 1607, 111117.
126
Bibliotheca Theologica septem libris distincta, Romae 1666 ff.
127
Tractatus de studiis monasticis. Latine vertit Iosephus Porta, Venetiis 1745, 134142, Bossuet, Defense de 1a tradition et des saints Peres 1. 3, eh. 30.
128
Prodromus ad theologiam dogmatico-scholasticam (т. I «Thesaurus theologicus»), Venetiis 1762.
129
Theologia dograatico-scholastica Prodromos ad Theologiam complectens I, Romae 1767, также изданная отдельно в сокращенном виде под названием «Scholastica vindicata» (Genuae 1766).
130
Historia Universitatis Parisiensis I, Paris. 1665, 511520; II 64 502 556 ff. Ср. также I. Launoy, De varia Aristotelis fortuna in academia Parisiensi, Paris. 1653, и De scholis celebrioribus a Carolo M. et post ipsum instauratis, Paris. 1762,
131
Collectio iudiexorum de novis erroribus, qui ab initio saec. 12 in Ecclesia proscripti sunt et notati III, Paris. 17241736.
132
De scholastica theologia, Tübingae 1624. ibid. 24 и далее представляет собой список вопросов схоластики (период упадка схоластики).
133
De doctoribus scholasticis et corrupta per eos divinarum humanarumque rerum scientia, Giessae 1665.
134
De doctoribus scholasticis, Lipsiae 1676.
135
Historia critica Philosophiae, tom. III, период. II, pars 2, üb. 2, Lipsiae 1747.
136
Grundriß der spek. Philosophie IV, Marburg 1791, 35 ff.
137
Histoire critique de 1a philosophie III, Amsterdam 1756, 279 ff.
138
Ср. J. B. Schwab, Franz Berg. Ein Beitrag zur Charakteristik des kath. Deutschlands im Zeitalter der Aufklärung, Würzburg 1869; A. Fr. Ludwig, Weihbischof Zirkel von Würzburg in seiner Stellung zur theologischen Aufklärung und zur kirchlichen RestaurationI, Paderborn 1904; G. Hub er, Graf v. Benzel-Sternau und seine «Dichterischen Versuche über Gegenstände der kritischen Philosophie», in Kantstudien XI (1906) 1.
139
Saggio dinstruzione teologica. Opp. ed. Rom. X 267. Ср. также Boy er, Defence de 1a methode denseignement suivie dans les öcoles catholiques.
140
Собрание сочинений и эссе I. Под редакцией Дёллингера, Регенсбург 1839, 129 и далее. Мёлер дает следующее определение схоластики на с. 129: «Мы можем назвать схоластикой в целом ту попытку, продолжавшуюся с конца XI до начала XVI века, доказать, что христианское является рациональным и что истинно рациональное является христианским, с которой обязательно соединялось стремление установить понятия христианских доктрин ясно, резко и определенно».
141
Die christliche Dogmatik I, Freiburg 1844, 230257.
142
Die Theologie der Vorzeit IV4, Münster 1873, 18131.
143
Katholische Dogmatik I, Tübingen 1846, 226271.
144
Des Sommes de Theologie, Paris 1871.
145
Essai sur 1a methode dans les sciences the*ologiques, Paris 1860.
146
XVI 1337.
147
De lorganisation de lenseignement dans lUniversite de Paris au moyenäge, Paris-Besancon 1850.
148
Essai sur lorganisation des etudes dans lordre des freres prScheurs, Paris 1884. О недостатках этой работы см. Denifle, Archiv für Literaturund Kirchengeschichte des Mittelalters I 184 Anm. 1.
149
Geschichte der wissenschaftlichen Studien im Franziskanerorden bis um die Mitte des 13. Jahrhunderts, Freiburg 1904.
150
La faculte de theologie de Paris et ses docteurs les plus celebres, Paris 1894 ff.
151
Abelard et Alexandre des Haies, cre*ateurs de 1a me*thode scolastique, Paris 1896.
152
Über den Ursprung und die Entwicklung der scholastischen Lehrmethode, in Philosophisches Jahrbuch 1889, 52 ff.
153
Die Entstehung der Universitäten des Mittelalters bis 1400, Berlin 1885; ср. особенно pp. 4548 745 ff 758 и 759.
154
Ср. M. Grab mann, P. Heinrich Denifle 0. P. Eine Würdigung seiner Forschungsarbeit, Mainz 1905, 21 ff.
155
Archiv f. Literaturu. Kirchengesch. d. Mittelalters I 402469 584624.
156
Quel livre servait de base a lenseignement des maitres en theologie dans lUniversite de Paris? in Revue Thomiste II 149162.
157
«Если Лютер обесценил схоластику как окостеневшую кость, мертвую для живого благочестия, в результате чего мистика Средневековья, которую ценил Лютер, считалась евангелической, то Денифле представил убедительные доказательства того, что мистика была построена именно на схоластике, которую она предполагает на протяжении всего времени» (W a l t h e r K ö h l e r, Katholizismus und Reformation, Gießen 1905, 47).
158
Помимо учебников по истории догматики А. Харнака, Фр. Луфса, Р. Сиберга, здесь в основном актуальны работы по раннему христианству 0. Пфлейдерера, Ф. Г. Хайнрици и др. Эдвин Хэтч, Griechentum u. Christentum, рассматривает отношения между греческим языком и христианством. Перевод Э. Преушена, Лейпциг 1892, и особенно П. Вендланда, Die Hellenistisch-römische Kultur in ihren Beziehungen zu Judentum und Christentum (1907). Yg\. также P. W e r n l e, Einführung in das theologische Studium, Tübingen 1908, 67 ff 165 ff.
159
Лабертонньер (Le Realisme Chretien et LIdealisme Grec, Paris 1904) видит фундаментальный контраст между христианством как практическим взглядом на жизнь, как религиозной жизнью, и между христианством как интеллектуализмом, как спекуляцией, так что христианство было изменено из Библии посредством применения греческой философии. Модернистские богословы Луази, Леруа и др. еще ближе подходят к взглядам протестантской рационалистической истории догмы об антиинтеллектуальном характере первобытного христианства.
160
Griechentum und Christentum, трактат в Das Christentum. Fünf Einzeldarstellungen, Leipzig 1908, 59 f.
161
История догматики4, Тюбинген 1905, 4.
162
Lehrbuch der Dogmengeschichte I3, Leipzig 1894, 506.
163
Leitfaden der Dogmengeschichte4, Halle 1906, 129.
164
Lehrbuch der Dogmengeschichte l2, Leipzig 1908, 289.
165
Lehrbuch der Dogmengeschichte 13 507 ff.
166
Учебник истории догматики I3 590 и далее.
167
Современные историки философии и римско-греческой литературы также утверждают об искажении евангельского христианства греческими спекуляциями. Так, Windelband, Geschichte der alten Philosophie2, Munich 1894, 209: «Философская секуляризация Евангелия, которая, таким образом, идет параллельно с организацией и политическим усилением власти Церкви, называется патристикой и простирается со II по IV и V века нашей эры11. П. Вендланд («Die Hellenistisch-römische Kultur in ihren Beziehungen zu Judentum und Christen» tum [1907] 6) считает, что слова Горация можно использовать в качестве девиза для развития, которое получила древняя церковь: Греция победила своего победителя.
168
Ср. Christian Pesch, Theologische Zeitfragen. Vierte Folge: Glaube, Dogmen und geschichtliche Tatsachen, Freiburg 1908, 162 ff.
169
Ср. об этом отрывке A. Scholz, Die alexandrinische Übersetzung des Buches Jesajas (1881) 46; K n a b e n b a u e r, Comment. in Is. I, Paris. 1887, 158.
170
См. S. Thomas, S. theol. 1, q. 1, a. 8.
171
Ср. инципит «Summa aurea» Вильгельма Осерского (напечатано в 1500 г.).
172
Ср. инципит комментария к «Сентенциям» доминиканца Роберта Фицаккера: 0 altitudo divitiarum etc. (Rom 11, 33). Cod. Оксфорд. Баллиол. Coll. 57; Nov. coll. 112.
173
Summa Roberti Melodunensis de theologia, Cod. Innsbruck 297, fol. 115v. Ср. также S. T h o m a s, S. theol. 1, q. 1, a. 8, ad 2m; In Boeth. de Trinit. p. 2, a. 3.
174
S. theol. 1, q. 1, a. 8.
175
Взгляд на схоластическую литературу о Павле дает Denifle, Die abendländischen Schriftausleger bis Luther über Iustitia Dei (Rom 1, 17) und Iustificatio, Mainz 1905. Правильно отмечено F. Prat S. J., La Theologie de saint Paul I, Paris 1908, 17: «Павел является 1-м доктором докторов и в течение долгих веков 1-е христианское сообщество думало о нем. Это несомненный факт, что 1а теология Августина, а за Августином 1а теология святого Фомы, а за святым Фомой вся 1а схоластика, «ривент в правой линии 1а доктрины Павла».
176
Esquisse dune histoire generale et comparee des philosophies mediövales, Paris 1905, 49.
177
I. Sent. Prooemii q. 2 sed contra.
178
Ulrici Argent. Summa theologica (Cod. Vatic. Lat. 1311; Cod. Paris. Bibl. oat. lat. 15 900 и 15 901; Cod. Erlang. 819 и 619 и др.) lib. 1, tract. 2, cap. 2. Ср. M. Grabmann, Studien über Ulrich von Straßburg III, в Zeitschrift für kath. Theologie XXIX (1905) 495.
179
Апология, гл. 5. Ср. Bellesheim, Cardinal Newman as an opponent of modernism, in Katholik 1908, 4th issue, p. 251.
180
Об отношениях между христианством и греческой философией: G. v. Hertling, Christentum und griechische Philosophie 61 75 (Münchner internationaler katholischer Gelehrtenkongreß 1900); Will mann, Geschichte des Idealismus II2, Braunschweig 1907, 107177. Более старую литературу по этому вопросу см. Becker, Das philosophische System Piatos in seiner Beziehung zum christlichen Dogma, Freiburg 1862, 1438; H. Kellner, Hellenismus und Christentum (1866); J. Kleutgen, Philosophie der Vorzeit I2, Innsbruck 1878, 737 ff; Mattes, Das Christliche in Plato, in Tübinger Quartalschrift 1845, 844ff
181
A. Harnack, Sokrates und die alte Kirche, лекция 1901 года; J. Geff cken, Sokrates und das alte Christentum, лекция 1908 года.
182
Ср. A» Seitz, Die Heilsnotwendigkeit der Kirche nach der altchristlichen Literatur bis zur Zeit des hl. Augustinus, Freiburg 1903, 15 ff.
183
Bardenhewer, Patrologie2, Freiburg 1901, 49 f.
184
Dial. c. Tryph. c. 2.
185
Ibid. c. 8.
186
Апол. 2, c. 13.
187
Апол. 1, c. 44.
188
Апол. 2, c. 8.
189
Strom. 1, 20 (изд. Stählin II, Leipzig 1906, 20).
190
Ibid. 1, 16 (изд. Stählin II 52).
191
Ibid. 1, 5 (изд. Stählin II 18).
192
Ibid. 6, 17 (изд. Stählin II 514).
193
Klem. Alex., Strom. 1, 20 (изд. Stählin II 63 и 64). Там он комментирует диалектику: Οιον θριγος γαρ εστι διαλεχτιχη ως μη χαταπατεισθαι προς των σοφιστων την αληθειαν [ойон тхригос гар эсти диалехтихэ ос мэ хатапатэйстхай прос тон софистон тэн алетхэйан].
194
Ibid. 5, 5 (изд. Stählin II 345).
195
Там же. 2, 5 (изд. Stählin II 123).
196
De doctrina christiana 1. 2, c. 43. Августин больше не придерживается этого мнения в Civ. Dei 1. 8, c. 11.
197
IV. Pot., a. 1, ad 2; In I. Sent. d. 3, q. 1, a. 4, ad 1. Об этой точке зрения отцов см. Hugo Koch, Pseudo-Dionysius Areopagita in seinen Beziehungen zum Neuplatonismus und Mysterienwesen, Mainz 1900, 2; Otten, Einleitung in die Geschichte der Philosophie, Paderborn 1905, 16 ff; Anton Seitz, Die Apologie des Christentums bei den Griechen des 4. und 5. Jahrhunderts, Würzburg 1894, 84ff; De la Barre, Clement dAlexandrie, in Vacant Mangenot, Dictionnaire de theologie catholique III 151 168.
198
Ср. F. Baltus, Defence des SS. Peres accuses de Platonisme, Paris 1716; Moshe im, De turbata per recentiores Platonicos Ecclesia, Jen. 1725; K e i l, De causis alieni Platonicorum a religione christiana animi, 1785; d e r s. De doctoribus veteris Ecclesiae culpa corruptae per Platonicas sententias theologiae liberandis. Opuscula academica, ed. Goldhorn, Lips. 1821.
199
Суждение Г. К р у г е р а о книге Суверена, переведенной на немецкий язык Йозиасом Лёффлером в 1782 году: «В этой работе историческая критика уже применяется с полной уверенностью и большим опытом, а влияние греческой философии на формирование догмы представлено с ясностью, которая и сегодня заслуживает самого большого признания. Новое исследование, дополненное новым материалом и более выразительное, доказало, что Суверен уже попал в точку. Адольф Харнак в своей «Истории догмы» представил эту реализацию как зрелый плод самой глубокой исторической работы: «По своей концепции и структуре догмат это работа греческого ума на евангельской почве». Пианизм Отцов Церкви» классически проявился в догмате. Мировоззрение, на котором основываются догматические определения, платоническое, вступившее в тесную взаимосвязь с христианской верой» (Das Dogma von der Dreieinigkeit und Gottmenschheit, Tübingen 1905, 287 295).
200
Katholische Dogmatik, I. Bd: Einleitung in die katholische Dogmatik, Tübingen 1846, 182 f. Ср. также Willmann, Geschichte des Idealismus II2 16p. Überweg-Heinze (Grundriß der Geschichte der Philosophie II9 91 f)
201
Strom. 1, 7 (изд. Stählin II 24).
202
Св. Фома комментирует эклектизм Отцов так: vExpositores Sacrae Scripturae in hoc diversificati sunt, secundum quod diversorum philosophorum sectatores fuerunt, a quibus in philosophicis eruditi sunt. Basilius enim et Augustinus et plures sanctorum sequuntur in philosophicis quae ad fidem non spectant opiniones Piatonis Dionysius autem fere ubique sequitur Aristotelem, ut patet diligenter inspicienti libros eius» (In II. Sent. d. 14, q. 1, a. 2). Аквинский особо отмечает позицию святого Августина в отношении пианизма: «Августин, который учение платонизма имбутус фуэрат, si quae invenit fidei accommodata in eorum dictis, assumpsit; quae vero invenit fidei nostrae adversa, in melius commutavit» (S. th. 1, q. 84, a. 5). Heinrich von Gent говорит почти буквально то же самое: «Philosophia Piatonis imbutus (sc. Augustinus), si quae invenit fidei accommodata, in scriptis suis assumpsit; quae vero invenit fidei adversa, quantum potuit, in melius interpretatus est» (S. th. [ed. Ferrarae 16461 a. 1, q. 1, n. 26).
203
Ср. о зарождении мистицизма в патристике J. Stoffels, Die mystische Theologie Makarius des Ägypters und die ältesten Ansätze christlicher Mystik, Bonn 1908. Прекрасные ссылки на патристические начала мистицизма можно найти в J. Zahn, Einführung in die christliche Mystik, Paderborn 1908.