Николаев Николай Степанович
Байаҕантай буолаһа уонна улууһа (16391930): улуус нэһилиэктэрин туһунан кылгас сибидиэнньэлэр
Аан тыл
Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитин кэннэ, дьаһааҕы хомуйуу кинигэлэригэр 1638 сылтан Байаҕантай диэн сир аата чуолкайдык бэлиэтэнэр буолбута. Оттон 16391640 сс. кыһын Саха сиригэр дьаһааҕы төлөөбүт 34 буоластар ааттара бэлиэтэммиттэрэ. Кинилэр ортолоругар 1639 сыл сэтинньи 10 күнүттэн ыла дьаһааҕы төлүүр Байаҕантай буолаһа эмиэ чуолкайдык ааттанар уонна бэлиэтэнэр.
16401720 сылларга Саха сирин киин өттүгэр баар буоластар ортолоругар Байаҕантай эмиэ буолас быһыытынан киирэр этэ. 1720‐с сыллар саҥаларыгар манна кыракый буоластары түмэр уонна холбуур 5 улуус тэриллибитэ. Ол эрээри Байаҕантай туспа буолаһынан хаалбыта. Онтон 17671778 сыллартан улуустарга киирэр нэһилиэктэр (буоластар) ахсааннара чуолкайданан уонна бэрээдэктэнэн барбыта. Бу бириэмэҕэ Байаҕантай буолаһын иһигэр эмиэ буоластар (нэһилиэктэр) бааллара.
1822 сыллаахтан саҕаламмыт административнай уларыйыылар кэннилэриттэн Саха сирэ 5 уокурукка, уокуруктар улуустарга, улуустар нэһилиэктэргэ арахсар буолбуттара. Мантан ыла Байаҕантай буолаһа улуус диэн ааттанар. Саха сирин киинигэр тэриллибит Дьокуускай уокурукка 7 улуус (Мэҥэ, Хаҥалас, Нам, Бороҕон, Дүпсүн, Боотуруускай уонна Байаҕантай) баара. Итилэртэн саамай улаханнара, киэҥ сирдээхтэрэ Байаҕантай этэ. Кини сирэ-уота арҕаа Танда үрэхтэн саҕалаан илин Охотскай муораҕа тиийэ, соҕуруу Амма төрдүттэн хоту Дьааҥы таас хайаларыгар, Халыма өрүс баһыгар тиийэ тайаан сытара. Саха сирин киинигэр баар уонна Алдаҥҥа түһэр Танда, Баайаҕа, Таатта уонна Амма үрэхтэр орто уонна аллараа сүүрүктэрэ барыта Байаҕантай улууһугар киирэллэрэ. Хоту Дьааҥы таас хайаларыттан Алдаҥҥа түһэр таас үрэхтэр үгүстэрин хаһаайыннарынан эмиэ байаҕантайдар этилэр. Онон XVIIXIX үйэлэргэ Байаҕантай дьоно сүөһү уонна сылгы иитэргэ олус табыгастаах, өлгөм балыктаах уонна бултаах киэҥ сирдэри баһылаабыттара уонна элбэх сирдэринэн олохсуйбуттара.
Байаҕантай улууһугар 18281852 сс. 7 нэһилиэк баара, 18521900 сс. 9, 19001910 сс. 10, оттон 19101917 сылларга нэһилиэк ахсаана 14 буолбута.
Элбэх административнай уларыйыылар Саха сиригэр сэбиэскэй былаас букатыннаахтык олохсуйбутун кэннэ буолбуттара. 19201922 сылларга ревкомнар былаастара баһылыаҕыттан Байаҕантай улууһуттан аан маҥнай 1920 сыллаахха Өймөкөөн Бороҕон нэһилиэгэ (билиҥҥи Өймөкөөн улууһа) арахсыбыта, саҥа Өймөкөөн улууһа тэриллибитэ, 1922 сыл бүтүүтүгэр манна сэбиэттэр быыбардара буолан улуустааҕы Сэбиэт тэриллибитэ. 19221930 сылларга Байаҕантай улууһугар элбэх саҥа нэһилиэктэр тэриллибиттэрэ, ол эрээри улуус бэйэтин сирин-уотун, аатын-суолун уонна статуһун (балаһыанньатын) тутан олорбута.
1920‐с сыллар саҥаларыттан Сэбиэскэй Сойууска бүтүннүүтүгэр урукку ыраахтааҕылаах Россия саҕанааҕы административнай-территориальнай тэриллиилэри (губерниялары, уездтары) уларытыы буолбута. Бу реформа 19231929 сылларга буолбута.
Саха сиригэр эмиэ 19301931 сылларга урукку улуустар оннуларыгар саҥа оройуоннары тэрийии буолбута. 1930 сыл тохсунньу 9 күнүгэр урукку Бороҕон уонна Дүпсүн улуустарын холбоон Уус Алдан оройуона тэриллибитэ. Бу саҥа оройуоҥҥа урукку Байаҕантай улууһуттан түөрт нэһилиэк 1‐гы Байаҕантай, 2-с Байаҕантай, Тандыыныскай уонна Хара Алдан (1932 с. төттөрү Тааттаҕа киирбитэ) бэриллибиттэрэ.
1930 сыл кулун тутар 25 күнүгэр Таатта оройуона тэриллибитэ. Бу оройуоҥҥа урукку Боотуруускай улуус аҕыйах нэһилиэктэрэ уонна Таатта улууһа бүтүннүүтэ киирбиттэрэ. Маны таһынан бу саҥа оройуоҥҥа урукку Байаҕантай улууһун 16 нэһилиэктэрэ холбоммуттара. Тааттаҕа холбоммут нэһилиэктэр (1926 с. биэрэпискэ баар нэһилиэктэр) манныктар: Алдан, 2‐с Байаҕантай, 3‐с Байаҕантай, 4‐с Байаҕантай, Баайаҕа, Дьөҥкүүдэ, Үөгэн, Өтөхтүү Тааттыыныскай, 1‐гы Игидэй, 2‐с Игидэй, Ичигэс, Мэҥэ Алдан, Саһыл, Соҕуй Амма, Эһэ уонна Ыҥаа. 1926 сыллааҕы биэрэпис түмүктэринэн суоттаатахха, бу 16 нэһилиэктэргэ киирэн Таатта оройуонугар 274 нэһилиэнньэлээх пуун (кыстык сирдэр), 1800 хаһаайыстыба, барыта 7113 киһи бэриллибиттэрэ уонна дьылҕалара уларыйбыта байаҕантайдар буолан бүппүттэрэ.
1931 сыл ыам ыйын 20 күнүгэр Томпо оройуона тэриллибитэ. Бу оройуоҥҥа эмиэ уруккута Байаҕантай улууһугар киирэ сылдьыбыт Тукулаан Бараайы, Мэмээл Хотулукаан, Адыча Ньэлгэһэ уонна Сунтаар Сүдүгү диэн көһө сылдьар эбээннэр сирдэрэ киирбиттэрэ. Томпо оройуонугар эбии Ааллаах Үүн сирэ бэриллибитэ. Бу сирдэргэ барыларыгар көһө сылдьар Сэбиэттэр тэриллибиттэрэ.
Бу курдук 19301931 сылларга тэриллибит Уус Алдан, Таатта уонна Томпо оройуоннара уруккута Байаҕантай улууһун сирин-уотун уонна нэһилиэнньэтин бүтэһиктээхтик үллэстибиттэрэ. Бу түмүгэр «Байаҕантай улууһа» диэн административнай-территориальнай тэриллии суох буолбута, историяттан туора сотуллубута. Бу иннинэ 300‐чэкэ сыл биир улууска түмүллэн, хомуллан биир дьылҕаланан олорбут дьоннор байаҕантайдар Саха АССР түөрт оройуонугар Уус Алдаҥҥа, Тааттаҕа, Томпоҕо уонна Өймөкөөҥҥө тарҕаһаннар төлкөлөрө уонна историялара арахсыбыта, сотору кэминэн бэйэбэйэлэрин умнубуттара уонна уруккута атын уустар (биистэр диэххэ эмиэ сөп) удьуордарын кытта холбоһон барбыттара. Ол кэнниттэн коммунистическай идеология сабардаабыт бириэмэтигэр, бары омуктар (нациялар) симэлийэннэр биир сэбиэскэй норуот үөскүүр уонна сайдар кэмигэр олохтоох омуктар бэйэлэрин төрүттэрин, сүтэн-симэлийэн эрэр быдан былыргыларын үөрэтиилэрэ уонна хасыһыылара сэҥээриллибэт уонна кутталлаах да буолбута.
Онтон ХХ үйэ 90‐с сылларыгар олохпут төрүтэ, кини тирэҕэ төрдүттэн уларыйан, саҥа идеология, өй‐санаа үөскээн, көҥүл кэлбитин туһанан Саха сирин бары нэһилиэктэрин уонна улуустарын олохтоохторо «Биһиги хантан хааннаахпытый, кимтэн кииннээхпитий? Биһиги төрүттэрбит кимнээҕий? Былыр кинилэр ханна олорбуттарай уонна хайдах манна олохсуйбуттарай?» диэн боппуруостарынан интэриэһиргиир буолбуттара, сорохтор утумнаахтык дьарыктанан барбыттара.
Бу түмүгэр урукку Байаҕантай улууһугар киирэ сылдьыбыт нэһилиэктэр тустарынан элбэх кинигэлэр таҕыстылар. Ол курдук, «Баайаҕа. Таатта улууһа» (2003 с.), «Алдан быйаҥнаах кытылыгар. Таатта улууһа» (2005 с.), «Ыҥаа нэһилиэгэ. Томпо улууһа» (2005 с.), «Мэҥэ Алдан: Томпо оройуона» (2007, 2009 сс.), «Ичигэс нэһилиэгэ уонна холкуоһа: Томпо оройуона» (2010 с.), «Саһыл. Томпо улууһа» (2011 с.), «Байаҕантай уонна байаҕантайдар» (2009 с.), «Хара Алдан нэһилиэгэ: Таатта улууһа» (2011 с.) бэчээттэнэн таҕыстылар уонна тарҕанан бүттүлэр. «3‐с Байаҕантай нэһилиэгэ: Томпо улууһа» уонна «Үөгэн нэһилиэгэ уонна холкуоһа: Томпо улууһа» диэн кинигэлэр таҕыстылар.
Бу кинигэлэргэ киһи сөҕөрө биир баар: бу нэһилиэктэр бары биир киһи курдук «биһиги байаҕантайдарбыт!» диэн бардылар уонна бэйэлэрин ааттарынан улаханнык киэн тутталлар. Онон Байаҕантай диэн өйдөбүл умнуллубатах уонна сүппэтэх эбит. Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, поэт Н. Е. Винокуров‐Урсун бэйэтин санаатын маннык этэр: «Байаҕантай диэн историческай аат умнуллан, быраҕыллан хаалара сатаммат. Билиҥҥи түөрт улуус (Уус Алдан, Таатта, Томпо уонна Өймөкөөн) устун ыһыллыбыт байаҕантайдар төрүт уус ааттарын үйэтитэр туһугар кыһаныахтаахтар».
Бу ыҥырыыга уонна үтүө дьыалаҕа кыттыһан биһиги бу суруйуубутугар Байаҕантай улууһун историятыгар сыһыаннаах матырыйааллары уонна докумуоннары, улуус бары 14 нэһилиэктэрин туһунан кылгас историческай ыспыраапкалары киллэрдибит. Бу кинигэ улуус бары нэһилиэктэрин кылгас историяларын түмэн маҥнайгы суруйуу буолар. Маны таһынан үп-харчы суоҕунан, кинигэбит кээмэйэ хааччахтанан, үгүс историческай докумуоннар, матырыйааллар уонна нэһилиэктэр бастыҥ дьоннорун туһунан сибидиэнньэлэр кыайан киирбэтилэр. Ол эрээри атын ааптардар Байаҕантай улууһун уонна кини нэһилиэктэрин туһунан эбии үөрэтэн, утумнаахтык дьарыктанан, саҥа кинигэлэри суруйан байаҕантайдары элбэхтик ааттатыахтара, уонна үөрдүөхтэрэ диэн бигэтик эрэнэбит!
Байаҕантай диэн аат сүппэтин уонна үйэлэргэ хаалыахтын диэн баҕарабыт!
Байаҕантай улууһун үөскээһинэ
Байаҕантай диэн аат сурукка-бичиккэ уонна историяҕа киириитэ
Биллэрин курдук, 16321646 сылларга Саха сирэ бүтүннүүтэ Россия састаабыгар киирбитэ. Мантан ыла Саха сиригэр нуучча государствотын ис (административнай) тутула уонна бэрээдэгэ, суута-сокуона олохсуйан барбыта. Хара маҥнайгыттан нуучча хаһаактара олохтоох нэһилиэнньэттэн түүлээҕинэн дьаһааҕы (ясак) хомуйуунан дьарыктаммыттара. Кинилэр ханнык сирдэртэн, ханнык ааттаах дьоннортон дьаһааҕы хомуйбуттарын аналлаах сурукка-бичиккэ дьаһаах кинигэтигэр киллэрэллэрэ. Онон Саха сиригэр ХVIIXVIII үйэлэргэ олорбут биистэри (племена), аҕа уустарын (роды), кинилэр олорбут сирдэрин ааттарын маннык дьаһаах кинигэлэриттэн эрэ булуохха сөп.
Нуучча государствотын ис тутулугар сөп түбэһиннэрэн, Саха сирин «Якутскай уезд» (1638 сылтан, ол аата «оройуон» диэн. Н. Н.), оттон дьаһааҕы төлөөччүлэр олорор сирдэрин буоластар (ол аата «нэһилиэктэр» диэн суолталаах. Н. Н.) диир буолбуттара. Маҥнайгынан дьаһааҕы хомуйбут атамааннар Иван Галкин (1631 сыл саас) уонна Петр Бекетов (16321633 сс. кыһын) дьаһаахтарын кинигэтигэр киирбит 16 буоластар ортолоругар Байаҕантай диэн аат суох. 16341635 сс. дьаһааҕы хомуйбут Иван Галкин испииһэгэр киирбит буоластар ортолоругар «Ботагайская с Алдана» диэн сир аата баар. Нуучча биллиилээх учуонайа Б. О. Долгих «Ботагайская с Алдана» диэн сири «может быть, Баягантайская» диэн тойоннуур, быһаарар. Онтон эмиэ Иван Галкин 1638 сыллаахха оҥорбут дьаһааҕын кинигэтигэр киирбит 32 буоластар истэригэр «Ба[я]гандайская (она же «Башайская») волость» диэн олох чуолкайдык ыйылла сылдьар. «Мы считаем название Башайская искажением названия Баягантайская», диэн Б. О. Долгих олох итэҕэтиилээхтик быһаарар уонна суруйар (Б. О. Долгих. Родовой и племенной состав народов Сибири в XVII в. М.,1960. С. 354355). Онон 16371638 сыллардааҕы кыһын дьаһааҕы хомуйуу кинигэтигэр Байаҕантай диэн сир аата аан маҥнай чуолкайдык ахтыллар уонна 1638 сылтан ыла сурукка-бичиккэ киирэн бары докумуоннарга бэлиэтэнэр буолбута. Кинигэҕэ маннык суруллубут: «Взято государева ясаку с багандайсково мужика 3 Борсу 10 соболей без хвостов да шубу соболью, рукава лисьи.
[Вз]ято Государева ясаку с багадайского мужи [ка] гчигира (текст поврежден, недостает 12 букв) 10 соболей без хвостов» (Материалы по истории Якутии XVII века (документы ясачного сбора). Часть I. М., 1970. С. 14, 24, 26, 28). Бу курдук Байаҕантай диэн ааттаах сиргэ олорор нэһилиэнньэттэн дьаһааҕы хомуйуу саҕаламмыта. Мантан ыла Байаҕантай диэн сир буолас диэн ааттаммыта уонна бары кинигэлэргэ киирэр буолбута.
16391640 сс. кыһын дьаһааҕы хомуйбут Парфен Ходырев кинигэтигэр 34 буолас ыйыллыбыт, кинилэр ортолоругар 1639 сыл сэтинньи 10 күнүттэн (саҥа стилинэн сэтинньи 20 күнэ) ыла Байаҕантай буолаһа чуолкайдык ыйылла сылдьар (Б. О. Долгих. Ыйыллыбыт кинигэ, с. 355). Бу курдук Байаҕантай диэн административнай тэриллии маҥнай 1639 сыллаахха баар буолбута. Мантан ыла буоластар ааттара уларыйбакка кэриэтэ 80‐ча сыл устата турбута. Б. О. Долгих быһаарбытынан, 16401720 сс. Байаҕантай буолаһын сирэ-уота кэлин үөскээбит Байаҕантай улууһун сирин барытын хабара. Маны таһынан Маҕаас (билигин Таатта улууһа), Игидэй (билигин Таатта улууһа), Үөдэй (билигин Таатта улууһа, Амма төрдө) буоластар Байаҕантай улууһун сорох сирдэрин хабаллар этэ.
1720-с сыллар саҥаларыгар Саха сирин киин өттүгэр 35 буолас баара. Буоластар ахсааннара наһаа элбэх буолан дьаһааҕы хомуйууга, нэһилиэнньэни салайыыга ыарахаттар, эрэйдэр бааллара. Ол иһин бу бириэмэҕэ кыракый буоластары түмэн, холбоон барыта 5 улуус тэриллибитэ. Улуустар уонна буоластар ахсааннара чуолкайданан, наарданан, сирдэрэ-уоттара быһаарыллан 1730‐с сыллар саҥаларыгар бүппүтэ. Мантан ыла Саха сирин киинигэр барыта 5 улуус Бороҕон, Мэҥэ, Нам, Хаҥалас уонна Боотурускай улуустар, маны таһынан эмиэ улуус курдук суолталаах бэйэтэ иһигэр эмиэ буоластардаах Байаҕантай буолаһа үөскээбиттэрэ. Сотору кэминэн бары улуустарга буоластар (ол аата билиҥҥитинэн нэһилиэктэр. Н. Н.) ахсааннара элбээн барбыта. Буоластар (нэһилиэктэр) ааттара 17671778 сылларга чуолкайдаммыттара уонна бу бириэмэттэн эрэ ыла чуолкайдык, сурукка-бичиккэ киирэн ааттанар буолбуттара.
Бу бириэмэҕэ (17671778 сс.) улуус курдук суолталаах Байаҕантай буолаһыгар маннык нэһилиэктэр (буоластар) киирэллэрэ: Байаҕантай, Байаҕантай, Байаҕантай, Байаҕантай, Бороҕон, Хаҥалас уонна Мээмир (бу Мэмээл эбээннэрин сирэ. Н. Н.) буоластара. Байаҕантай улууһугар тоҕо 4 хатыланар ааттаах Байаҕантай нэһилиэктэрэ баалларын быһаарар чэпчэки: улуус сирэ-уота олус киэҥ этэ Алдан орто сүүрүгүттэн хоту Дьааҥы хайаларыгар диэри, хотугулуу-илин Халыма өрүс баһыгар, тардыытыгар диэри, илин Охотскай муораҕа диэри тайаан сытара, олохтоохтор бары байаҕантайдарбыт дииллэрэ, онон «Байаҕантай нэһилиэгэ» диэн хат-хат суруллара, ол иһин түөрт Байаҕантай буолан тахсыбыта. Бу түөрт нэһилиэктэртэн биирдэстэрэ билиҥҥи Кириэс Халдьаайы сиригэр (кэлин 3‐с Байаҕантай нэһилиэгэ диэн ааттаммыта. Н. Н.) олохсуйбут, тэриллибит буолуон сөп. Бу бириэмэҕэ Эһэҕэ, Үөгэҥҥэ, Кириэскэ, Ичигэскэ, Мэҥэ Алдаҥҥа, Саһылга уонна Ыҥааҕа дьоннор бааллара уонна олохсуйбуттара чуолкай уонна кырдьык.
Байаҕантай диэн тыл суолтата
(ыстатыйаттан быһа тардыы)
Багдарыын Сүлбэ
Туох суолталаах тылый бу?
17411745 сыллардаахха Саха сиригэр Я. И. Линденау диэн швед омук этнограф-учуонайа кэлэн, саха дьонун олоҕун үөрэтэн, чинчийэн научнай үлэни немец тылынан суруйан хаалларбыта уонна онно эбии сахалыы-немецтии тылдьыт оҥорбута. Ол ону тылбаастаан, 1983 с. Магадаҥҥа нууччалыы таһаарбыттара. Онно «Байаҕантай самый богатый» диэн сурулла сылдьар.
Ону биһиги «олус элбэх баайдаах» диэн өйдүөхпүтүн сөп. Көрөргүт курдук, бу тылбаас боппуруоһу олорчутун биирдэ, олус судургутук уонна ситэри быһааран кэбиһэр дьоһуннаах туоһу буолар. Туохтааҕый? Баайдаах. Итиччэтигэр баай диэммит байаҕан диэн буоларыгар тиийэр. Итинник тыл биһиэхэ баар дуо? Билигин суох. Ол эрэн кини урукку өттүгэр баар буола сылдьыбыт. Өймөкөөҥҥө Байаҕан диэн үрэх баар. Онтон тоҕо эрэ ити тыл умнууга барбыт. Ол курдук Байаҕантай диэн тыл эмиэ умнуллубут. Ол онон диибит, Байаҕантай диэн ааты оҥорон көрөн быһаарар үһүйээннэр үөскээбиттэр. Ол оннук ааты оҥорон көрөн быһаарыыны «народная этимология» диэн ааттыыллар.
СГУ профессора А. И. Гоголев Байаҕантайы биһиги эрабыт иннинээҕи иккис үйэҕэ олорбут монгол тыллаах баегу байаҕа диэн ааттаах омук аатыгар -тай сыһыарыы сыстыбытыттан үөскээбит аат буолуон сөп диэбит. Учуонай Байаҕантайы ол оннук түҥ былыргыттан силис тартарар. Итиннэ биһиги сөп, сыыһа диэн тугу да этэр кыахпыт суох кырамана бэрт.
Уһулуччулаах учуонай, академик В. В. Радлов саха сэһэнньитин үһүйээн кэпсээнин бэчээттэппитэ баар. Омоҕой икки уоллаах этэ дэнэр. Иккис уолун аата Тоһоҕор уус. Ол Тоһоҕор сиэнэ Баай Аҕа. Үһүйээни суруйан биэрбит киһи суругун ис хоһоонун быһааран: «Нуучча була илигинэ саха майгытын кылгас кэпсээнэ. Сурулунна 20 января 1893 года. Суруйдум Баай Аҕа аймаҕар олохтоох, Хаҥалас ытчатын ытчата Пантелеймон Егоров Готовцев», диэбит.
«Кыһыл Знамя» буоллаҕына 1970 с. ахсынньы 10 күнүгэр Байаҕантай нэһилиэгин аата «баай аҕа» диэн саха тылларыттан тахсар диэн суруйбуттаах. Дьэ, бу Баай Аҕа үһүйээннэргэ баар аҕай. Холобур, Сэһэн Боло 1934 с. Уус Алдан биллиилээх кырдьаҕас олоҥхоһута Д. М. Говоровтан суруйбут үһүйээнигэр эмиэ кэпсэнэр. Омоҕой соҕотох уолун Кэлтэгэй Табык сиэнэ «Баай Аҕа диэн үөскээн, хойут Байаҕантай улууһа буолан, саха дьоно үөскээбиттэрэ» диэн. Бу үһүйээни академик А. П. Окладников болҕомтотугар хатаабыта.