Умусликэн и его друзья - Варламова Галина Ивановна 2 стр.


 Тэмбе! Ичэкэл! Би нян инҥактачи оча биhим! Хэкуке, hэкуке тэтычи бивки. Он-ка си Тэмбе эҥнэнни hэкукерэ, инҥакта тэтыви энҥэни лукра окин-кат эчэ? Он-ка си энҥэнни hэкукерэ? Дэмэре, лукикта. Доҥотоми, тэтчиҥэв,  гунивки омолгичанты.

Тадук дэлэмичэн сачари Эҥни гунивки омолгидуи:

 Поро, долчаткал минэвэ аямат. Си бэе-ураҥкай биhинни. Аи-эвэнки утрэнмэн садас инэҥи эмэрэн. Бэедыт эми сара, бэе турэнмэн энэ уйдоро, он бэе одиҥас? Бэе бэенюн бивки, бэе бэенюн улгучэмэтчэвки. Бэе одаи, бэе турэнмэн сакал. Инэҥимэн би толкитча биhим: гороло-гороло, Дулин Дуннэ чэчэмэдун, умун этыркэн бидевки. Тар этыркэн Геван гунмури гэрбичэ. Тар этыркэнмэ исми, бэе турэнмэ садиҥас. Таткадиҥан нуҥан синэвэ. Си дюр hалгакан, коҥнорин дылилкан, эвуники эhалкан бэе-эвенки биhинни, бэе турэнмэн сарэкис, ая бимчэ. Инэҥимэн-ты дэгилдиҥэт тала, би синэвэ hурувдиҥов,  гунэн дэлэмичэн сачари Эҥни.

 Кэ, ая, эней!  элэксийрэн Умусликэн.  Гиркилдуи-нюн тэдэвуктэ hурунуви.

Дуннэр Эни

Тар некэдерэктын, арай Оли эмэрэн.

 Дуннэр Эни бэйҥэлвэ эридерэн,  гунэн Оли.  Эва-ка тэдэвдеи некэдерэн. Химат ҥэнэкэллу, эридерэн.

 Би-кэ эдям?  hанҥувки Умусликэҥит.  Хурудем-ҥу, эдям-ҥу?

 Дулин Бугава некэенэ биденни, эчэ,  гунэн сачари.  Он этэнни си ҥэнэрэ, си нян эр дуннэдут биденни. Си нян эр дуннэт бидиҥэн биhинни. Дюр hалгандии эр дуннэвэт некэденни си, синэвэ нян Дуннэр Эни ичэгин-сагин.

Кэ, ҥэнэрэ. Дуннэр эни гуннэвэн долчатнара бутунну бэйҥэл. Дэгри дэктэндэлкэн дэги дэгнэ ҥэнэрэн, дыгин hалгакан бэйҥэ дыгин hалгандиви дыҥнимэнэ ҥэнэрэн, Умусликэн дюр hалгандии гиркуна ҥэнэрэн. Эмэрэ.

 Ни-кэт эчэ аманнира?  hанҥувки Дуннэр эни.

 Дыгин hалгалкал бэйҥэл бутунну эмэрэ,  гунивкил бэйҥэл.

 Дэгри дэктэндэлкэндук караки-нюн эмэнмучэ, эчэ эмэрэ,  гунивкил дэгил.

 Кэ, этэп нунанман алатта,  Дуннэр Эни гунивки.  Акари акаритпи эмэнмугин! Аямат долчаткаллу минэвэ, дюр баргида сердивар аямат долчаткаллу, иргэлэвэр ивкэллу, аямат аргэдувэр лапкикаллу. Эр кадяриндя Кадар оемодун умун ирэктэ биhин. Дугэй-муданин туксулдулэ иhивки. Тар ирэктэ hалакандун бэркэн биhин. Ҥи тар бэркэнмэ гадиҥан, тар со эҥэhи овки. Чэрули бидевкил бэйҥэл. Дэгил симуладявкил, долчатчанал, эhилэ умун туксакиткан аракукан гунивки эниндуи:

 Эней, ая бимчэ тар бэркэнмэ исми, гами. Ҥи-кэт минэвэ эмчэ кейра.

 Учуне!  энин тапкаливки hутэви Ичэмае! Си hима hалгачи биhинни, эмэр эhачи биhинни, эмэр сечи биhинни. Экун тадиҥас тар бэркэнмэ?! Ҥалэс биhин до? Экэл тыкэ гунэ, ичэмэе!

Тадук Оли гунэн:

 Дуннэр Эни, дулин дуннэ бэгинин, долчаткал экунма би гундем. Бутунну бэйҥэ савки он эр дулин дуннэду биденэ амҥави иргидэ. Ҥи hима hалгачи бивки, ҥи эмэр эhачи бивки, ҥи дэгри дэктэндэчи бивки. Мунду, бэйҥэлду-дэ, дэгилду-дэ бэркэн надая ачин. Ичэhикэл эрэ! Эр куҥакан дюр hалгакан, коҥнорин дыликан, эвуники эhалкан. Нуҥандун экун-дэ ачин: иктэн-кэт эмэр ачин, оhиктан-кат эмэр ачин. Он-ка эр дуннэду амҥаи ирги-ҥэн? Нуҥандун букэл тар бэркэнмэ. Мунду ҥалэлвун-кат ачин, нуҥандун ҥалэлин биhи.

 Кэ, ҥи hуҥтут гунчэдерэн?  hанҥувки Дуннэр Эни.

 Ая, ая!  элэксиивкил дэгил, бэйҥэл.  Дюр hалгакан, коҥнорин дылилкан, эвуники эеhалкан тар бэркэнмэ гагин.

 Тыкэн гунмил, бэлэткэллу нуҥандун элэксиивки дуннэ бэгинин Дуннэр Эни.

Kэ тыкэн оран. Он-ка эhилэ тар бэркэнмэ кадардук гада? Он Умусликэн тар кадариндява туктыдиҥэн?

 Маутъян окаллу,  гунэн дэлэмичэн сачари Эҥни.  Тар маутди кадарва туктыдиҥэн. Сектакар ниҥтэлвэтын улгэкэллу, тар ниҥтэлдук маутъян окаллу.

Де-вет бэйҥэл бэлэчиллэ. Бэйҥэ биhи бутуннул Умусликэнду бэлэдиллэ. Он этэрэ бэлэттэ иргиҥэдувэр? Де-вет сектакар ниҥтэлвэтын тагдыдявкил! Умусликэн ҥалэлкан бэе эчэ, эр-ты маутындява оран, ҥонимивдява. Эhилэ маутпи гаргачиллан, татыллан. Эр-ты таттан, тыкэн-ты нимҥаканду бивки. Со бэе-hуркэткэн бичэ Умусликэҥит. Де эhилэ кадариндяви тыматнэ туктылҥэт.

Умусликэн бэркэчи одяран

Сигун элэкэс дэгдэдерэкин, Умусликэн гиркилнунми кадариндяла ҥэнэрэн. Гарандаран маутпи Умусликэн, кадардук тагавран тариҥин. Ичэмкэрэн, танан аят тагавча. Туктыллэн кадарва. Гиркилин бэйҥэл кадар ҥегидадун эмэнмурэ. Туктыдевки, туктыдевки Умусликэн. Умун кирагиндула туктыксэ, нян угиски маутпи гарандавки, нян туктыдевки. Гороллон, эhин дуннэдук ичэврэ оран. Гиркилин эмэнмувкил, алатчавкил, окин-ка кадар муданман исчиҥан. Оли дэгиктэдевки. Умусликэнмэ каравдявки. Маутпа тыкиврэкин, эмувки. Дэктэндэлкэн дэги эдиҥан, эр-ты маутпан эмувувки. Горово, горово туктыксэ она, дэррэн омолгит. Дэрумкичиллэн.

 Эду биденэ, дэрумкикэл,  Оли гунивки,  би девгэес эмувуктэ. Демулчэ бидинэс.

Дэгрэн Оли, девгэлэрэн. Бэйҥнэл девгэвэ бэлэннэрэ, hагачанду нэрэ, ниҥтэкэрди утта, тадук Гаг дэгиливрэн девгэвэ. Оли нян дэрумкичивки. Карав нян Гагнюн ҥэнэвки, тадук мучувки, гуннэ:

 Долболлон эчэ, анҥаттаи некэдерэн омолгит. Ҥэнэкэллу дюлдулавар, тыматна тэгэлтэнэ нян эмэдэвэр.

Кэ, ая. Илан инэҥивэ Умусликэн тар кадариндява туктыдечэ. Илан инэҥивэ бэйҥэл-дэгил кадар дагадун алатчанал гиркивэр. Эhилэ туктыденэ, туктыденэ, Умусликэн исча кадар hоронмон. Кадар мудандун ирэктэнде бивки, тар ирэктэнде илан hалачи бивки. Тар илан hалан сигдылэмэдун бэркэн уючэдевки. Манни томтэ уюрит уивчэ бивки. Эдиҥан Умусликэҥит, ҥалэлин биhи бо, гурэрэн бэркэнмэ, гаран. Адулавки, ичэвки. Нюрил бивкил тариҥилби гаран. Тадук гунчэвки:

 Эр бэркэнду нюрван нэксэ, аямат таникса, Дуннэр Эни бидеҥэлэн нюрит иhимчав до?

Тыкэн гунчэнэ, арай долдыран:

 Hуркэн-куҥакан, бэйҥэ-дэги иргинэн, аи-эвэнки чэчэн, аямат долчаткал! Дюр ҥалэтпи бэркэнми дявакал, сирэнмэн дюр hалгандии аямат такэл, тадук гукэл: «Дэктэндэлкэн дэгигэчиниhивкал минэвэ дуннэлэ!». Аямат бикэл, аят дулин дуннэвэ гиркукал. Со эҥэhи бэе одиҥас, бэе соргун бидиҥэс! Кэ, аят гиркукал!

Тыкэн гунчэ, угу бугадук Дуннэр Эни. Эhилэ гуннэгэчинин оча омолгичан-ты тар-ты дуннэлэ исча. Гиркилин уруечивкил. Кэ, тыкэн, Умусликэн. Бэйҥэ-дэги иргиҥэтын, бэркэнэви бакача.

Геван-этыркэн

Бэркэнэви бакакса, Умусликэн дэлэмичэн сачари Эҥнинюн Геван-этыркэндулэ дэгилҥэт оран. Эhилэ Тэмбекан гунивки:

 Эр иктэкэнмэв сумуконди уйкэл аhэктэкэл мэндуи.

 Гакал, гакал, поро,  гунивки энинин Амака.  Эр иктэвэ амҥаhинми, ҥиду-дэ этэнни кеивувра. Эр иктэ сома сэнэчи бивки, экэл-нюн сэнмирэ.

 Эр дэктэндэнкэнмэв нян аямат дяякал,  буденэ, Оли гунивки.  Нуллакис тогово, эр-ты эмэдиҥэв синдулэ. Бэлэтнэдиҥэв. Экэл сэнмирэ, аямат нюриктэдуи лапкикал.

 Эр-кэ,  Огилкандя гунэн,  иркидукки инҥактаканас будем, эрэ нимҥэдиҥэс эр-ты би эмэдинҥэв. Ма, гакал, экэл сэнмирэ.

 Кэ, бэйҥэл-гиркил, дэгил-гиркил!  гунэн Умусликэн.  Бакалдыдиҥат-ку, этэп-ку, ҥи саран. Бэйҥэ-дэги иргиҥэтын биhим, этэм сунэвэ омҥоро окин-кат. Дэлэмичэн сачари укумнивэн умна, иhэвчэ биhим. Тэмбе-эhэткэнюн нэкунэчэн биhив. Багар, окин-мал, бакалдыдиҥат,  тыкэн гуннэ, омолгит дэлэмичэн сачари орондуи угивки, балдынадукин балдыри уhивэн гавки. Иларакан дэлэмичэн оронин пэриhинивки, мэҥумэ лэпурэлин дэктэннэлин балдывкил, де дэгиллэ-вет!

Угиели дэгдевкил. Таркан дэгдевкил, эркэн дэгдевкил. Юри юлтэн юдерилэн дэгиллэ, дулин буга чэчэмэлэн, ламбулдяр ламдулэ дэгиллэ. Горово, горово тыкэн дэгивкил. Гадук ичэhинэн Умусликэн экун-ка килбэнэдевки. Килбэнэдеечивки, сомат килбэнэдеечивки. Эhан энуликлэн килбэнэдеечивки, Эhилэ Умусликэн hанҥувки сачариви:

 Эней дэлэмичэн сачари Эҥни! Экун-ка делодут килбэнэдерэн? Эhалив энуликнэтын килбэнэдерэн. Экун тар?

 Геван-этыркэн чорама-дюн килбэнэдерэн тар. Багдарин мэҥундук овча чорама-дюн, таргачин бивки дюн. Самиhикал эhалви, эткэн дагамадиҥат Геван-этыркэн дюван,  гунивки оронин.  Эткэн дуннэлэ негурдиҥав, аямат нэмэдуи тэгэтчэкэл, экэл тыктэ,  тыкэн гуннэ дэлэмичэн сачари дуннэлэ тэгэhинчэрэн, hалгардуи илиhинчаран. Ичэhинэн Умусликэҥит мэҥундук овча чорамандя мэҥумэ куюргиду уркэлдевки. Мэҥумэ куюрги дявучадявки тар чорамандява. Тариҥин пэриденэ уркэлдевки.

 Кэ сэрувкэл этыркэнмэ,  гунивки сачариҥин.  Инэҥ адявки тариҥис. Сэрувдиҥэс этыркэнмэ, мэҥумэ чорами дюви нэктэгурдиҥэн, дуннэлэ тэвувкэндиҥэн,  гунэн дэлэмичэн сачари.

 Он-ка сэрувдем?  Умусликэн hанҥувки.  Арай тар мэҥумэ куюргива нюрит навканикта,  тыкэн гуннэ, hуркэҥит нюрви гавки, бэркэндуи тулевки, тадук пэктырэнивки. Мэҥумэ куюрги дулимаван наран! Тариҥин гир-гир оран, чорама дю hавагинан, де пэрилдекоттэн-вет. Тадук чорама-дю уркэн ниврэн, чэлкэ нюриктэчи Геван-этыркэн уркэдуи ичэвуллэн. Уркэви никсэ, гунэн:

 Ҥи тар минэвэ сэрувдерэн? Ҥи чорама-дював hаваhивканан?! Мэҥумэ чорама-дюв анҥаниду умнэкэннюн дуннэлэ тэгэвки, умнэкэннюн анҥаниду дуннэлэ нектэгуривки. Дуннэр Эни гунэрин минду, умун hуркэн-ку гунэрин минду, умун hуркэн-куҥакан, бэйҥэ-дэги иргиҥэтын эмэҥэт миндулэ. Си-гу тар биhинни, Умусликэн?

 Геван-этыркэн, би-ты эмэм. Дэлэмичэн сачари Эҥни мэн укумнитпи иргивча-карайча минэвэ. Нуҥан-ты эмурэн минэвэ элэ, аи-бэе турэнмэн алагудас минду. Нектэгуркэл чоррамандя-дюви, дуннэлэ тэгэвкэкэл,  гунэн омолгит.

Нектэгурэн Геван-этыркэн чорама-дюви, дуннэлэ тэгэвкэчэн. Чорама дюла ирэ, сэhэргэстэ аямат. Тадук дэлэмичэн сачари Эҥни дюлави мучуhинан, Умусликэн Геван-этыркэнду эмэнмурэн.

 Аямат долчаткал, hутэ! Дюр баргу сердиви домалави ивкэл, аямат уйдокол,  гунэн тадук Геван-этыркэн.  Ноное-ноное, горо тар оран, си дуннэлэс аваhи Сэлэргун Сэвэендя эмэчэ. Эмэксэ, умун-кэт бэе-эвэнкивэ эчэ сулара. Бэелвэ, омолгирва ватыча, аhалва hурувчо. Синэвэ тэлки энинис дяяча, дягдатканду эмкэдус локоно. Тарит сигдэ эмэнмучэ иникин биhинни. Энинмэс-кэт, нэкурвэс-кэт, дялвас-кат тар Сэлэргундя hурувчо. Бокантадяран эhилэ нуҥарватын. Эhилэ тар дялбас hурувденэ, гундечэ:

 Илкэнденэ hоктови ҥэнэдиҥэв умун-дэ иникин эвэнки-бэе, эвэнки-мата сулапча бигин, удялив ҥэнэгин! Илкэнҥэдув ҥэнэгин, бакагин минэвэ, со бими.

Умэн-дэ иникин эвэнки-бэе эчэ сулапта, тыкэн гунчэнэ, тар удяви илкэндечэ. Тыкэн бичэ. Гадук Геван-этыркэн гунивки:

 Би синэвэ алагудиҥав, таткадиҥав. Бэе турэнмэн садиҥас, hуркэн-мататкан одиҥас. Сигдэ иникин эмэнмучэ биhинни, си Сэлэргундя илкэннэлин ҥэнэдиҥэс.

Эhилэ Геван-этыркэн таткаллан омолгичанма. Хэгдыкун гулувунма-отува иларан, тадук аямат дегдэллэкин, чатургаракин, оту дагадун иливканан. Тэткэлбэн луктан гунэн, тадук дюлакин Умусликэнмэ дегдэдерил, hэкуhил чатулит гарагачиллан. Гарандаракин hэкуhи чатуканди, Умусликэн hэтэкэнивки, эдэн гара. Горово-горово тыкэн таткаран омолгичанма. Эhилэ Умусликэн со оран, эвкил чатукар нара нуҥанман. Гарагачивки, гарагачивки Геван-этыркэн эвки нара. Тадук эhилэ этыркэн нюрилди пэктыруллэн Умусликэнмэ, нюрилди накучиллан. Умусликэн со, эвкил нюрил нуҥанман нара, эли-тали hэтэкутчэвки. Нян горово-горово тыкэн таткаран hуркэнмэ. Де со оча Умусликэн, чатур-кат, нюрил-кат эвкил нара омолгичанма. Кэ, таттан, со оран. Бэе турэнмэн нян саллан, эhилэ эвэнкивэ бакалдыми, аямат бэедыт улгучэмэтҥэт. Иhэвчэ, сумун сумурбучол, дялин дяларбучал, иргэн дялупча. Таргачин со hуркэн-омолгичан оча, мататкан оча. Эhилэ таллаhа гунэн этыркэн:

Назад