Ити кэннэ мунан баччааҥҥа диэри сиргэ хоммотоҕум. Мунаахсыйыы ханна барыай. Тайахтыы сылдьан ырааҕырҕатан сиргэ хоноруҥ ахсааҥҥа киирбэт. Ити тымныы, тыаллаах түүн инникитин булчут буоларбар элбэххэ үөрэппитэ. Сөптөөҕүн бултаан, этэҥҥэ сылдьан тымныы түспүтүн кэннэ, Өктөөп бырааһынньыгар дьиэбитин булбуппут.
Криминалистика хоһо
Маҥнайгы түгэн
Буруйу арыйыыга криминалистика салаата сүрүн оруолу ылар. Ол да иһин, үнүстүтүүккэ үөрэнэ сылдьан, бу салаанан утумнаахтык дьарыктаммытым. Бүлүүгэ үлэлии сылдьан буруйу оҥорооччулартан ылыллыбыт маллары түмэн хаартыска оҥорор хоско криминалистика хоһун оҥорбутум. Манна булт саатын арааһын хомуйбутум. Ол курдук доруоп саалар уостарын кээмэйэ 32-н 8 калибрыгар тиийэ баара, буулдьанан эстэр бинтиэпкэлэр, харабыыннар, туоһапкалар араастарын хомуйан истиэнэҕэ ыйаабытым. Биир ботуруоҥҥа төһө доробуонньук киирэрин көрдөрөр полка эмиэ баара. Итини тэҥэ быһахтар, кастеттар, фотоаппарааттар ууруллубуттара.
Биирдэ сайын Степан Аржаков аатынан сопхуос отделениетын тарбыйах көрөөччүлэрэ сарсыарда үлэлэригэр кэлбиттэрэ, хас да тарбыйах өлөн охто сыталлар, хас да байааттаҥныы сылдьаллар үһү. Ол туһунан милииссийэҕэ суһал үҥсүү киирбитэ. Мин, дьуһуурунай буолан, ол быһылааҥҥа барсыбатаҕым, дьоммут киэһэ туох да түмүгэ суох төннөн кэллилэр. Начальник хоһугар опергруппа старшайа, Алексей Прокопьевич, маннык диэн кэпсээтэ: «Биир өлбүт тарбыйаҕы бэтэринээрдэринэн эттэттибит. Онно көстөрүнэн, туоһапка буулдьатынан ыппыттар. Ол гынан баран туоһапканан ыппатахтар, ытыллыбыт буулдьа эрийиитэ (нареһа) алта, оттон туоһапка киэнэ түөрт», диэн улаханнык мунааран түмүктээтэ. Тит Николаевич истэн олордохпутуна ИДЬМ-ҥа криминалистика отделыгар эрийдэ. Ону, итиччэ эрийиилээх ханнык эрэ омук бэстилиэтэ баар диэтилэр. Биһиги сэриигэ сылдьыбыт киһи аҕаллаҕа дэстибит. Мунньахтан тахсан иһэн Алексей Прокопьевичтан ыйыттым:
Оттон «Белка» уоһа хас эрийиилээҕэ буолла?
Ээ, кырдьык да, эйиэхэ баар буолбат дуо? Бэрэбиэркэлээн көрүөххэ! диэн, киһим өрүкүйэ түстэ. Криминалистика хоһугар киирэн икки «Белкаттан» биирин талан ыллыбыт. Бу үөһээ уоһа доробуонньугунан, алларааҥҥыта туоһапка ботуруонунан ытар булт саата. Уостара киэҥинэн арахсаллар, илдьэ сылдьарга олус табыгастаах саа. Икки сааны сүгэн таһаҕас оҥостуохтааҕар биири илдьэ сылдьарыҥ быдан барыыстаах. Тиэргэҥҥэ тахсан кумахха ыттыбыт. Эриллиитин ахсаана оруобуна сөп түбэстэ алталар.
Сарсыныгар баран буруйдааҕы бэрт кэбэҕэстик булан тутан киирдилэр. Маҥнай утаа, буруйдаах биллэ илигинэ, нэһилиэк салайааччылара: «Буруйдаах булуллуохтаах уонна сууттанан хаайыыга олоруохтаах! Тыыннаах тарбыйахтары ытар киһи киһини да ытан кээһиэн сөп», диэн кытаанах модьуйууну туруорбуттара. Суутугар киниттэн ордук көрсүө, сэмэй киһи суох буолбута, барыта алҕас тахсыбыт аатырбыта. Кэлин истибиппит, буруйдаах киһи салайааччыларбыт уруулара буолан биэрбитэ. Дьыалаҕа көрдөһүү сурук киириитэ элбээбитэ. Хааллыбатаҕа, суут саалатыттан босхолонон «условно» хаалбыта.
Иккис түгэн
Криминалистика хоһугар фотоальбом баара. Онно Бүлүү куорат уулуссаларын, дьиэлэрин хаартыскалара бааллара. Ити альбом көмөтүнэн элбэх буруй арыллыбыта. Киһини ыйытарга, доппуруостуурга олус табыгастааҕа. Саас хаардаахха түһэриллибит буолан, араас тутуулар, дьиэлэр чуолкайдык көстөллөрө.
Биирдэ сопхуос охотоведтара вертолетунан бөрөлүү барар буолбуттара. Ону истэн, бөрөлөрү хаартыскаҕа түһэрээри, фотограф быһыытынан илдьэ баралларыгар көрдөспүтүм. Сөбүлэспиттэрэ.
Бөрө суолун көрбүт сирдэригэр чопчу көтөн тиийдибит. Суолбутун булаат, тиити эрэ үрдүнэн, кыыл суолун ирдиир булчут ыт курдук, батыһан бардыбыт. Ол элэҥнэтэн иһэн хаста да суолбутун сүтэрэн мохсоҕол курдук кыырай халлааҥҥа биирдэ баар буола түһэбит уонна үөһэттэн одуулаан суолбутун көрдүүбүт. Суолбутун таба көрөөт, мастар үрдүлэригэр эмиэ баар буола түһэбит да эмиэ суоллаабытынан барабыт. Охотовед уолаттар харабыыннарын бэлэм тутан түннүк аттыгар бүтүннүү харах буолан олороллор. Эмискэ суолбут быстан хаалла. Летчиктар тугу эрэ сибикилээн биир сиргэ ыйанан турдулар. Онно көрбүппүт, тоҥуу хаарга вертолет түһэ сылдьыбыт суола арылыччы көстө сытар. Хас да бөрөнү соһон аҕалбыттар. Мэлийдэхпит ол. Төттөрү дьиэбит диэки көтөн күпсүйдүбүт. Ол истэхпитинэ сыыр сирэйиттэн тайах ойон туран ойууру былдьаста. Үөрүйэх летчиктар кинини эрийэ көтөн күөл мууһугар ынах курдук үүрэн киллэрдилэр. Ойоҕолуу көтө сылдьан астыныахпар диэри хаартыскаҕа түһэрдим. Күөл ортотугар оннук туран хаалбыта. Салгыы көтөн иһэн от үрэххэ биир кыһыл саһыл сылдьарын көрдүбүт. Вертолет саһыл үрдүгэр биирдэ баар буола түстэ. Охотоведтартан харабыыннарын уларсан биирдэ ытан кээстим. Уолаттар түһэн ыллылар.
Сотору куоракка кэллибит. Саһыл туһунан кэпсэтии суох. Мин испэр охотоведтарга биэрэн судаарыстыбаҕа туттарар туһунан саныы испитим. Вертолет тохтоотун кытта летчик тахсан:
Бу саһылы соруйан ыттардым. Бу күннэргэ кэргэним төрөөбүт күнэ буолар, диэт соһон кабинатыгар илдьэ барда. Онно фотоальбом оҥорор туһунан өй көтөн түстэ. Летчиктары кытта кэпсэтэн саһылым соболоҥор куораты хаартыскаҕа үөһэттэн түһэртэриэх буоллулар. Сарсыныгар куорат үрдүнэн көтө сылдьан куорат уулуссаларын сөбүлээбиппинэн хаартыскаҕа түһэрбитим. Олору бэчээттээн улахан альбом оҥорбутум. Бүлүүттэн барыахпар диэри ити альбомунан үлэбитигэр үгүстүк туһанарбыт. Мин атын сиргэ көспүтүм кэннэ хоспун суох оҥорбуттар этэ. Кэлин командировкаҕа сылдьан альбоммун туоһуласпытым да, билбэттэр этэ. Хата Ньурба милииссийэтин музейын директора, мин чугас табаарыһым Иванов Р.А., миигиттэн истэн ол фотоальбому булларан бэйэтигэр экспонат гыммыт этэ.
Э¤э күүһэ
Эһэ күүһүн ким кэмнээбитэ баарай. Оннооҕор бу соторутааҕыта олоро сылдьыбыт Кэрэ киһи уола Күүстээх Соппуруон төһө күүстээҕин билбэппит. Ол эрэн биирдэ кырдьаҕас суолун көрөн, күүһүттэн саллан турардаахпыт.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр кыстыгы этэҥҥэ туоруур сыалтан тэрилтэ барыта окко былааннаах буолара. Биһиэхэ, милииссийэлэргэ, эмиэ былаан түһэрэ. Тохтоло суох үлэлиир тэрилтэҕэ дьон тиийбэт этэ. Ол да буоллар былааммытын куруук аһара толорон хайҕалга сылдьарбыт. Бүлүүгэ үлэлии сылдьан биирдэ хас да буолан АН-2 самолетунан Тылгыныга оттуу көттүбүт. Кэтэһэн туран, тыраахтар сыарҕатыгар тиэйэн, ким да сылдьыбатах түҥкэтэх үрэҕэр таһааран түһэрдилэр.
От бөҕө үүммүт этэ. Үөнэ-көйүүрэ киһини тутан сиэх курдуга. Сарсыарда туран охсо киирдибит. Онно көрбүппүт, туох эрэ улаханы элгээнтэн тыраахтар ньиккирэччи соһон таһаарбытын курдук суол хаалбыт этэ. Биһиги ону чинчийээччи буоллубут. Тыраахтар таһаарбатаҕа чуолкай, суола суох. Көрүү, чинчийии түмүгэр маннык буолбута арылыччы көстөн кэллэ. Күлүмэнтэн куотан биир лөкөй бу күөлгэ кэлэн түспүт. Олохтоох кыыл буолуон сөп. Бу кэмҥэ кыстаабыт сириттэн ырааппат. Ол сыттаҕына эһэ суоллаан кэлэн үрдүгэр саба түспүт. Дьэ уонна ойуур саҕатыгар диэри ньылбы соһон таһааран уҥуоҕун эрэ хаалларбыт. Сэрэх муҥутаан, күөл кытыытыгар сиэбэтэх, хахха сиргэ таһааран налыччы аһаабыт. Дьэ, күүс диэтэҕиҥ!
Хабарҕа
Бүлүү куората. Үлэ чааһа бүтэрэ буолла. Тэрилтэ үлэһиттэрэ дьиэлэригэр бараары мүнүүтэлэрин ааҕа олордохторо. Оттон милииссийэлэр үлэлэрин үгэнэ. Милииссийэ начальнига, Сосин Т.Н., дьуһуурунайынан миигин ыҥыттаран ылла. Киирбитим, суруктаах кумааҕыны илиитигэр тутан, кыһыҥҥы рабочай таҥастаах киһини кытта кэпсэтэ олорор.
Билсэн кээс, холуобунай ирдэбил иниспиэктэрэ Май Прокопьевич Емельянов. Оттон ыалдьытым Степан Аржаков аатынан сопхуос сылгыһыта, Иван Иванович Павлов. Кини сайабылыанньалаах кэлэн олорор. Ону билиһиннэрэр бириэмэ суох. Баран иһэн бэйэтэ кэпсиэҕэ. Массыынаны дьаһайдым, хараҥардар да баран миэстэтин көрөн кэл, диэтэ.
Куораттан наһаа ырааҕа суох, сылгылар хаһан аһаабыт сирдэригэр ГАЗ-51 массыынабынан өр-өтөр гыммакка тиийдибит. Массыына суолун көрөн эрдэ тохтоотум.
Массыынанан тиэйэн барбыттар дуу? киһибиттэн ыйытабын.
Урут ити суол суох этэ. Бу манна өлөрбүттэр. Туоһута бу хабарҕата эрэ хаалбыт, диэн миэстэтигэр тиийэн Павлов сиргэ сытар хабарҕаны ыйан көрдөрдө. Мин банаарык уонна массыына уотунан тыктаран вертолет түһэ сылдьыбыт суолун булан ыллым. «Бу дьыала дириҥиир буолла» диэн санаа күлүм гынан ааста. Хабарҕа аттыгар ГАЗ-69 массыына кэннинэн кэлэ сылдьыбыт. Эт эттэммит суола суоҕуттан көрдөххө, сыалайдыы илдьэ барбыттар. Суоппар идэлээх буолан, 8 миэстэлээх легковой массыына кэлэ сылдьыбытын биллим. Кэннинэн тиэйбиттэр. Суоппары кытта өссө биир киһи сылдьыспыт. Массыына кэннинэн киирээри сылгылар хаары хаһан чигдилээбит сирдэригэр түөрт көлүөһэтин суолун хаалларбыт. Ону уруһуйдаан ыллым.
Мин кэлэрбин кэтэһэн бары миэстэлэригэр үлэлии олороллор эбит. Тит Николаевич сырыыбын истэн баран барыларын кабинетыгар ыҥыртаата.
Миэстэтигэр сылдьыбыт киһи быһыытынан тугу көрбүккүн, туох этиилээххин биһиэхэ тириэрт эрэ, диэн начальник миэхэ туһаайан эттэ.
Быһылаан буолбут сирин ымпыгар-чымпыгар тиийэ кэпсээн биэрдим. Бүтэһигэр бэйэм саарбахтаабыт түгэннэрбэр тохтоотум:
Сылгыһыт киһи сылгы хабарҕатын булан баран биллэн турар өлөрбүттэрэ чуолкай диир. Киһи дьиктиргиирэ сылгы хаана да, охтон мөхсүбүт суола да суох. Ол эрэн массыына тугу эрэ тиэйэн барбыта, итиэннэ вертолет кэлэн түһэ сылдьыбыта эмиэ чуолкай.
Биһиэхэ туох баарый: бастакытынан, сылгыны уоран өлөрбүттэрин туһунан сайабылыанньа; иккиһинэн, вертолет түһэ сылдьыбыт; үсүһүнэн, 8 миэстэлээх легковой ГАЗ-ик ол сиртэн тугу эрэ тиэйэн барбыт, протектордарын суола хаалбыт. Онон билэрбит элбэх, ону чуолкайдыахха уонна булуохха эрэ наада. Сарсын сарсыардаттан, Иван Григорьевич, вертолету чуолкайдаа. Прокопий Васильевич, дьыаланы эн ыл. Сырдыкка миэстэтигэр тахсан көрөн, боротокуоллаан киир. Хабарҕаны бэтэринээрдэргэ биэрэн экспертизалат. Массыынаны сылааһына бүгүн көрдүөххэ наада. Суола биллэр. Софрон Васильевич, участковай киһи эн ону иилээ-саҕалаа. Оттон билигин бары кэлиҥ чэйдээн, диэн Тит Николаевич барыбытыгар үлэбит хайысхатын ыйан чопчулаан биэрдэ. Биир түбүктээх үлэ саҕаланна.
Ол киэһэ түүн хойукка диэри тэрилтэ гаражтарын кэрийэн мэлийдибит. «Тыаттан киирэ сылдьар массыына буолуон сөп», диэн тарҕастыбыт. Сарсыныгар ичигэстик таҥнан суол-иис көрө сатыы бардым. «Тыаттан киирэ сылдьар массыына буоллаҕына ханнык эмэ тэрилтэҕэ булгуччу сылдьыбыт буолуохтаах» дии саныы-саныы, тэрилтэлэри кэрийдим. Ити күн бэтэринээрдэр хабарҕаны быһаарбыттара. Олох да сылгы хабарҕата буолбатах эбит, таба киэнэ буолара чуолкайдаммыта.
Дьыалабыт, буруйдаах көстө да илигинэ, уорууттан браконьерствоҕа кубулуйуох курдук буолла. Буруйдаахтары көрдөөһүн өссө сытыырхайда.
Саҥа күн үүннэ. Эбиэккэ диэри атын дьыалаларынан дьарыктанан, суолу-ииһи көрө да сырыттарбын, саҥа дьыалабынан анаан дьарыктамматым. Эбиэттээн баран дьиэбиттэн чугастыы сельхозтехника хонтуоратыгар бардым. Түөрт протектортан иккитэ эрэ биир ойуулаахтара, уоннааҕылара атыттара. Хонтуора тиэргэнигэр киирээт да, сиргэ билэр протектордарым ойуутун көрө түстүм. «Тыаттан сылдьар буолуон сөп эбит. Эбиэт иннинэ манна кэлэ сылдьыбыт. Ол аата көлүөһэлэрин уларыппатахтар. Кинини көрдүүрбүтүн сэрэйбэт буолуон сөп эбит. Көрдүөххэ, көрдүөххэ наада!» санаам өссө күүһүрэн кэллэ. Хонтуораҕа киирбэккэ эрэ гаражка үргүлдьү аастым. Улахан ааннарга наадыйбакка кыра ааны кэлэн астым. Аан аһаҕас буолан биэрдэ. Киирбитим, 8 миэстэлээх ГАЗ-69 массыына кэннинэн турар. Аһыллыбыт аан сырдыгар массыына кэлин көлүөһэлэрин көрбүтүнэн киирдим. Бу тураллар! Иннин баран көрдүм, чуолкай кинилэр. Аанын аһан иһин көрбүтүм, туох да суох. Арай таба түүтэ дэлэй. Ким массыыната буоларын өрөмүөннэнэ турар суоппардартан туоһуластым. Сельхозтехника солбуйар начальнигын Сидоров массыыната эбит.
Массыынаны булбутум туһунан начальникка толору рапорт суруйан киллэрдим. Холуобунай ирдэбил иниспиэктэрин үлэтэ ити дьыалаҕа итинэн бүппүтэ. Кэлин истибитим, Сидоров вертолетунан бөрө ытыытыгар сылдьыһан баран биир табаны көҥүлэ суох ытан куорат таһыгар бырахтарбыт. Онтун массыынанан баран ылбыт. Дьыала суукка тиийбэтэҕэ. Ол эрэн Сидоров ыстарааптаммыта, партийнай миэрэҕэ тардыллыбыта. Оттон летчик үлэтиттэн босхоломмута.
Ууһут куобах
Куобах балай да улаханынан, бултуурга кэбэҕэһинэн, үөскээтэҕинэ элбэҕинэн дьоһун булт буолар. Биир куобаҕы буһардыҥ да, ыал хонор аһылыга бэлэм. Оттон тириитин судаарыстыбаҕа туттаран харчы гыналлара. Куобах тириитинэн уран тарбахтаахтар сирийэн олус сылаас суорҕан, булчуттарга анаан бэргэһэ, үтүлүк истэрин, куллуку, сутуруо, бэгэччэк эҥин тигэллэрэ. Оттон атахтарынан остуол үрдүн, оһох холумтанын сотоллоро. Төбөтүн уҥуохтарынан оҕуһу миинэн иһэр киһи оҥостон оонньооччубут. Ити туран оҕо сааспын санаан кэллим
Куобаҕы үксүн ийэм сүлэрэ. Кулгааҕын өҥүргэһин тириититтэн арааран биэрдэҕинэ өр баҕайы ыстыы сылдьарым. Сүлэн бүттэҕинэ иһин хостуу охсон быарын таһаарара. Итиэннэ үөһүн ылан баран, лааҥкаҕа ууран итии оһоххо бэрт түргэнник «сыр» гыннаран ылара. Ол минньигэс амтана айахпар билиҥҥэ диэри биллэргэ дылы.
От хомуура үмүрүйэн куобах кэмэ саҕаланна. Курааҥҥа хаста да төрүүр. Онон куобах түргэнник үөскүүр. Наһаа элбээтэҕинэ аһа бүтэн атын сиргэ сыҕарыйан биэрэр, уонча сылынан төннөр.
Хаар кэмигэр түспэккэ, куобахха ыарахан күннэр үүннүлэр. Маҥхайан эрэр буолан, хара сиргэ көстүмтүөтэ сүрдээх. Өрөбүл күммүтүгэр милииссийэ үлэһиттэрэ 78 буолан Баайаҕа диэки «тараахтаан» куобахтыы сылдьабыт. Куобах син баар, дөрүн-дөрүн саалар тыаһыыллар.