Василий Васильевич Илларионов, билэлиэгийэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр
Аата ааттана туруо
Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, талааннаах поэт, төрүт култуура түсчүтэ Василий Иванович Босиков-Баһылай Босяк бу сыл олунньу 7 күнүгэр төрөөбүтэ 75 сылын туолла. Онон ситимнээн, кини туһунан ахтан-санаан ааһар тоҕоостоох.
Оҕо эрдэҕиттэн хоһоонньут эбит
Баһылай Уйбаанабыһы кытта 1968 сылтан, СГУ саха салаатыгар үөрэнэ киириэхпититтэн, бииргэ алтыһан үөрэммиппит уонна олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри доҕордуу сыһыаннаах, тыл, төрүт култуура, литература сайдыытын боппуруостарыгар биир санаалаах, бэйэ-бэйэбитин кытта өйдөһөр, өйөһөр, эн-мин дэһэн кэпсэтэр, сэһэргэһэр дьон этибит.
Кини бэйэтэ да этэринэн, үөлээннээхтэрэ да ахталларынан, оскуолаҕа орто сүһүөх кылаастарга үөрэниэҕиттэн хоһоон суруйуутунан умсугуйан дьарыктаммыт. Онуоха бастакы кыымы саҕааччынан саха тылын уонна литературатын учуутала Р.П. Максимова буолбут. Рея Павловна, Дьокуускайдааҕы пединституту бүтэрээт, саха тылын кафедратыгар хаалан, бэркэ үлэлээн истэҕинэ, 50-с сыллардааҕы мөккүөргэ саха литературатын сырдатыыга токурутуулары көрдөөһүн содулугар түбэһэн, кэлин Саха сирин суруйааччыларын сойууһун өр сылларга салайбыт, CACCӨ норуодунай поэта буолбут Семен Петрович Даниловы кытта тэҥҥэ кафедраттан үүрүллэр кэриэтэ барбыта уонна кэргэнин дойдутугар тиийэн учууталлаабыта. Ол сылдьан, литературнай куруһуогар Вася Босиковы хоһоон алыптаах эйгэтигэр уһуйбут. Ордук айылҕаны тыыннааҕымсытан хоһуйарын учуутала көҕүлээбит. Онтон ыла Вася Босиков хоһоон суруйар ыарыыга ылларбыт.
Үрдүкү кылааска үөрэнэр сылларыгар, кини дьолугар, кэлин СӨ норуодунай поэта үрдүк ааты ылбыт В.Т. Сивцев Дүпсүҥҥэ учууталлыы кэлбит. Василий Тарасович айар имэҥҥэ ылларбыт үөрэнээччини тута таба көрөн, бэйэтигэр сыһыарбыт, тэҥнээх киһитинии кэпсэтэн, поэзия алыптаах эйгэтигэр сирдээбит. Бэйэтэ талааннаах тэрийээччи үөрэнээччитин хоһоонноро өрөспүүбүлүкэ, улуус хаһыаттарыгар бэчээттэнэрин көҕүлээбит, араадьыйанан биэриилэргэ мэктиэлээбит. Онон Вася Босиков хоhоон хонуутугар хотуулаахтык киирэригэр олук охсубут.
Эдэр саас биһигэр Сэргэлээххэ
Баһылай Босяк университекка саха салаатыгар киирэригэр бэйэтин поэппын диэн бигэтик билиммит эдэр уола хаан биһигини кытта үөрэнэ киирбитэ. Сонно тута, оччотооҕу «Эдэр коммунист» хаһыат страницаларыгар хоһоонноро бэчээттэнэн, биһигиттэн таһыччы киһи буолбута. Аата да дьиктитэ Баһылай Босяк. Биһиги маҥнай «атах сыгынньах поэт» диэн күлүү гынар курдук этибит. Кэлин, үчүгэйдик бодоруһан баран ыйытан көрбүппэр, поэт бэйэтэ туспа суоллааҕа-иистээҕэ аатыттан кытта биллиэхтээх диирэ.
Василий Босиков хоһооҥҥо тардыһыылаах буолан, маҥнайгы куурустан саҕалаан, биллиилээх литературовед Е.П. Шестаков-Эрчимэн салайар «Сэргэлээх уоттара» куруһуокка дьарыктанан барбыта. Егор Петрович, Москубаҕа Максим Горькай аатынан литературнай институкка үөрэммит буолан, литература теориятын, устуоруйатын, литературнай кириитикэни лиэксийэлэригэр даҕаны, куруһуокка сылдьааччыларга даҕаны өйдөрүгэр-санааларыгар киирэр гына үүттээн-ааннаан кэпсиирэ, такайара даҕаны.
Биһиги үөрэнэр кэммитигэр «Сэргэлээх уоттарыгар» Варвара Потапова, Уйбаан Ороһуунускай, Николай Уйгуров, Иннокентий Сыроватскай, Иннокентий Левин, Николай Урсун, биһиги куурустан Сэмэн Тумат, Гаврил Филиппов, алын куурустартан Ойуку, Харысхал, Бүөтүp Хоро уо.д.а. сылдьаллара. Билигин бары да саха литературатыгар биллэр ааттар буоллулар. Кинилэр суруйааччы буолан, үүнэн-сайдан тахсалларыгар Эрчимэн оруола бэрт улахан. Кини саха литературатын устуоруйатын үөрэтэригэр устудьуоннар бэйэлэрин санааларын этэллэрин, мөккүһэллэрин сатаан тэрийэрэ. Онуоха Баһылай Босяк, бэйэтэ айылҕаттан араатар дьоҕурдаах уонна литература устуоруйатыгар аахпыта-билбитэ үгүс буолан, мөккүөрдэргэ көхтөөхтүк кыттара, санаатын хотоойутук этэрэ. Ордук Эллэй, Уйбаан Гоголев-Кындыл поэзияларын туһунан ураты санаалаах буолара, кинилэр талааннаах поэт буолалларын дакаастаан тахсара.
Баһылай Босяк хоһоонноругар эдэр саас, инникигэ эрэл, уоттаах таптал, төрөөбүт дойдуга, аар айылҕаҕа сүгүрүйүү истиҥ иэйиитэ этиллэрэ. Куурус оҕолоро бары да кинини поэт быһыытынан хара маҥнайгыттан билбиппит. Бэл, сорохтор төрөөбүт күҥҥэ анаан хоһоон үлэһэллэрэ. Факультекка эркин хаһыатын оҥорсоро, онно хоһооннорун таһаарара. Лиэксийэ, сэминээр быыһыгар хоһоон суруйан тахсара, көрдөөх-күлүүлээх түгэннэри хоһоонунан хоһуйбут буолара.
Хоhооҥҥо тардыһыылаах буолан, маҥнайгы куурустан поэттары кытта алтыһара. Ол туһунан оччолорго да, кэлин да сэһэргэһэ олорон сэһэн-ыаһах оҥосторо. Ордук таайа Николай Босиковы кытта САССӨ норуодунай поэта Эллэйдиин бииргэ алтыһан ааспытын киэн тутта кэпсиирэ. «Эдэр коммунист» хаһыат иһинэн суруйааччы Анастасия Сыромятникова салайар «Хомус» түмсүүгэ сылдьыбыта. Онно сылдьан, Вениамин Мироновы, Альберт Бүлүүйүскэйи, Николай Дьяконовы, Василий Титову кытта билсибитэ. Кинилэр эдэр поэт үүнэн-сайдан тахсарыгар сүбэ-ама буолбуттара, айымньылаах үлэҕэ көҕүлээбиттэрэ.
Баһылай Босяк «Угуйар саҕах» (1988), «Барыта эйиэхэ ананар» (1992), «Эн мичээриҥ» (1995), «Ыра санаам кыната» (2008) диэн хоһоон уонна «Суруллубут суоруллубат: ыстатыйалар, этиилэр, ахтыылар» (2002) диэн кинигэлэрдээх. Кини бу кинигэлэригэр бэйэтэ сүрэҕэр сөҥөрдүбүт, өйүгэр-санаатыгар иитиэхтээбит саныыр санаатын, истиҥ иэйиитин уран тыл ууһунан дьүһүннээн-дьүһүйэн бэргэнник хоһуйан таһаарбыт хоһоонноро, анаарыылара киирбиттэр. Ол иһин ааҕааччыга тиийимтиэлэр уонна өйдөнүмтүөлэр.
Оттон кини айар үлэтин туһунан чинчийии, анаарыы суоҕун кэриэтэ. Арай литературовед Николай Николаевич Тобуроков, тыл үөрэхтээҕэ Гаврил Гаврильевич Филиппов, СӨ норуодунай суруйааччыта Егор Петрович Неймохов быстах бэлиэтээһиннэрэ эрэ бааллар.
Учуутал буоларга уһаарыллыы
Устудьуоннуур сылларыгар, төһө да айар үлэнэн, поэзиянан умсугуйа дьарыктаннар, кини улахан учуутал буолуохтааҕа биллэр этэ. Кураатарбыт Е.П. Шестаков-Эрчимэн уонна Баһылай Босяк тэрийиилэринэн Уус Алдаҥҥа Кэптэни орто оскуолатыгар Вячеслав Федорович Афанасьев уонна Петр Васильевич Оготоев тэрийбит түмэллэрин кууруһунан көрө тахса сылдьыбыппыт. Онуоха Василий Босиков бастыҥ үлэлээх учууталлар саха тылын уонна литературатын үөрэтиигэ үлэлэрин кытта кимнээҕэр да ордук иҥэн-тоҥон билсибитэ, араас ыйытыылары биэртэлээбитэ. Үчүгэй учуутал буоларга устудьуон эрдэҕиттэн бэлэмнэммитэ. Үчүгэйдик ойуулуура, хоһоону көтөҕүллэн туран ааҕара. Уус-уран тэрээһиҥҥэ көхтөөхтүк кыттара учуутал буоларыгар эмиэ көмөлөспүт буолуохтаах. Кини конферансьелаан да ылара, Василий Никитич Протодьяконов туруортуур пьесаларыгар сүрүн оруоллары толорон лауреат буолара. Улугбек оруолун талааннаахтык оонньообутун оччотооҕу устудьуоннар умнубат буолуохтаахтар. Кини педагогикаҕа быраактыкатын Дьокуускай куорат 2-с оскуолатыгар аһара бэркэ барбыта. Василий Никитич, төһө да литературнай кириитикэ сорох түгэнигэр мөккүстэллэр, быраактыкатын үрдүктүк сыаналаабыта, учуутал буолар баҕа санаатын чиҥник бигэргэппитэ.
Ол да иһин, үрдүк үөрэҕи бүтэрээт, дойдутугар Уус Алдaҥҥa учууталынан анатан үлэлии тахсыбыта уонна айымньылаах үлэтин саҕалаабыта. Өнөргө үлэлиир сылларыгар оройуоҥҥа биир бастыҥ үлэлээх кэбиниэти тэрийэр, маҥнайгы аттестациятын ситиһиилээхтик ааһар. Ол эрээри, балык уу дириҥэр талаһарын курдук, 19781979 үөрэх сылыгар Дьокуускай 14-с оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталын үлэтэ тахсыбытыгар куоракка киирбитэ. Итинтэн ыла Василий Иванович бэйэтэ талан ылбыт идэтинэн айымньылаах үлэтэ саҕаламмыта.
Учуутал аатын үрдүктүк тутан
Дьокуускайга көһөн киирээт, оскуола үөрэнээччилэрэ уу сахалыы үчүгэйдик саҥарыахтаахтарын, төрөөбүт омуктарын литературатын, култууратын, олорон ааспыт олоҕун, сиэрин-туомун билиэхтээхтэригэр болҕомтотун туһаайбыта. Бэйэтинэн үтүө холобуру көрдөрбүтэ. Хайа да араас таһымнаах мунньахтарга уу сахалыы тыл этэрэ, саха тылын статуһун үрдэтэргэ туруорсара. Куораттааҕы үөрэх салаатын өр сылларга салайбыт, кэлин үөрэх миниистиринэн таһаарыылаахтык үлэлээбит Евгения Исаевна Михайлова Василий Ивановичтан сахалыы саҥаҕа уонна тыл бэлиитикэтигэр, төрүт култуураҕа сыһыаным тосту уларыйбыта диэн этэн турардаах.
Куорат оскуолатыгар үлэлиир бастакы сылларыттан саха тылын, литературатын кэбиниэтин тэрийбитэ. Бэйэтэ ойуулуур талааннаах буолан плакаттарын, көрдөрөр таблицаларын ис киирбэхтик оҥортообута, саха суруйааччыларын мэтириэттэрин ыйаталаабыта. Суруйааччылары, артыыстары, учуонайдары кытта көрсүһүүлэри тэрийтэлээбитэ. Кинилэр саҥаларын магнитофоҥҥа устан уруоктарга туhаммыта. Бу кэбиниэт 1983 с. өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүүгэ бастыҥнар ахсааннарыгар киирбитэ. Ол иһин үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр институт саха тылын кэбиниэтин кытта айымньылаахтык бииргэ үлэлэспитэ, саха тылын уонна литературатын учууталларын куурустарыгар лиэксийэлэри аахпыта, көрдөрүүлээх уруоктары ыыппыта. Өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ учууталларын ахсааныгар киирбитэ.
Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ киириитэ В.И. Босиковы айымньылаах үлэҕэ кынаттаабыта, үрдүк үөрэҕи бүтэриэҕиттэн ымыы оҥостубут сахалыы үөрэтиигэ санааларын олоххо киллэриигэ суол аһыллыбыта. Куорат эйгэтигэр төрүт култуура төлкөлөөх түөрэҕин түһэрэргэ анаан, 14-с оскуола биир кылааһыгар саха балаҕанын бэйэтэ бырайыактаан, тутан-хабан туттарбыта. Ол балаҕаныгар үөрэнээччилэрин сиэргэ-туомҥа уһуйбута. Бэйэтэ ааттаах алгысчыт этэ. «Куккун куоттарыма, сүргүн сүтэримэ» диэн альбом кинигэни суруйан тарҕаппыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрсиини саха учууталларыттан биир бастакынан өйөөбүтэ, айымньылаахтык үлэлээбитэ. Ол да иһин 1993 с. СӨ үтүөлээх учууталын үрдүк аатын ылбыта. Онно мэҥэһиннэрэн, 1996 с. «Сыл бастыҥ учуутала» ааты ылан, «Саха-Азия оҕолоро» пуонда стипендиата буолбута. Эһиилигэр Дьокуускайга «Сыл бастыҥ учуутала» күрэххэ ситиһиилээхтик кыттыбыта. Бу наҕараадалар Василий Иванович учуутал быһыытынан айымньылаахтык үлэлээбитин кэрэһилииллэр.
Кини билиитин-көрүүтүн үлэтин үөрүйэҕин өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар сылдьан тарҕаппыта. «Айыы үөрэҕэ», «Оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтии», «Оҕону иитиигэ норуот үгэстэрин туһаныы», «Саха литературатын уруоктарыгар хаартыскалары, аудио-видео матырыйааллары туһаныы» диэн тиэмэлэргэ анал куурустары, сэминээрдэри аахпыта. Оскуолаларга национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ киириитигэр улахан практическай көмөнү оҥорбута.
Ыарахан ыарыылыын туруулаһыы
Баһылай Уйбаанабыс, ити курдук өрө көтөҕүллэн, үйэлээх сааһыгар турууласпыт санаата олоххо киирэн туолан эрэриттэн эрдийэн, айымньылаахтык үлэлии сылдьан, улууска командировкаҕа тиийэн баран, эмискэ оҕустаран ыалдьыбыта.
Онтон санаатын күүһүнэн туруулаhан бэттэх кэлбитэ. Төһө да тайахха тэптэрэн сырыттар, учууталлыыр үлэтин тохтоппотоҕо, саха тыла уонна төрүт култуура туругурарын туһугар туруулаhан үлэлии сылдьан иккиһин оҕустарбыта, суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута.
Ити кэмҥэ биһиги, университекка бииргэ үөрэммиттэр, киниэхэ төһө кыайарбытынан көмө буолбуппут, санаатын алы гына сатаабыппыт. Ордук Е.П. Неймохов, төһө да бэйэтэ улаханнык ыалдьа сырыттар, мэлдьи кэлэн сэргэхситэрэ. Төрөөбүт күнүн, үбүлүөйүн, төһө да суорҕаҥҥа-тэллэххэ сыттар, биһигини кытта ылара, кууруһунан көрсүһүүгэ даачабар илдьэн бииргэ ыларбыт.
Баһылай Уйбаанабыс биһигини кытта тэҥҥэ кэпсэтэн, үөрэммит кэмнэрин үтүө күннэрин ахтара, хаһан да бүтэн биэрбэт сээркээн сэһэнньит буолара.
Дьокуускай куорат 14-с оскуолатыгар сахалыы тыыны, толкуйу киллэрбититтэн киэн туттара, кыыһын Уляны биһиэхэ саха салаатыгар анаан үөрэттэрбитэ, туйахпын кыыһым хатарыа диэн эрэнэ саныыра. Кырдьык, Ульяна Васильевна Заболоцкая билигин 14-с оскуола биир бастыҥ учуутала. Кини аҕатын туһунан «Поэт уонна учуутал» диэн оҕо айар дьоҕурун сайыннарыыга аналлаах бэртээхэй кинигэни аҕата баарына таһаартарбыта. Билигин аҕатын туһунан дьоhунаах кинигэни бэлэмнии сылдьар.
Баһылай Уйбаанабыс биһиги кэккэбититтэн 2008 с. бардар даҕаны, кини сырдык аатын ааттатар, үлэтин-хамнаһын үйэтитэр, санатар үөрэнээччилэрэ, ыччаттара, хоһооннорун ааҕар, ырыа гынан көтүтэр сүгүрүйээччилэрэ бааллар, баар да буола туруохтара. Ол аата, Баһылай Босяк үйэлэргэ ааттана туруо.
2021 cыл, олунньуЕвдокия Михайловна Поликарпова, бэрэпиэссэр, педагогика билимин дуоктара
Дьикти ааттаах устудьуон, биллэр поэт, үтүөкэннээх учуутал Василий Босиков
Биһигиттэн икки сылынан үрдүкү куурус «Саха салаата-68» диэн ааттаах биһиги көрдөхпүтүнэ сүр дьоһуннаах, паапка тутуурдаах уолаттар, бэрт сэргэх, кырасыабай кыргыттар үөрэнэр куорпуспут хаһаайыттарын курдук көстөллөр этэ. Оннук да быһыылааҕа, бакылтыаты тутан олорор дьон быһыылаахтар этэ. «Бэйи, ити дьон номнуо ыччакка биллэр суруйааччылар үһү», диэн кэпсииллэриттэн биир бэйэм салла санаабытым.
Бастакы кууруска испэр «суруйааччы буолбут киһи» диэн хорсун санаалар оонньооччулар. Ол санаабын ыһык оҥостон, холонон көрөөрү биирдэ «Сэргэлээх уоттара» түмсүүгэ тиийдим. Муннукка киирэн олордум. Биһиги куурустан Павел Харитонов, Володя Лиханов, Егор Винокуров бааллара. Егор Петрович Шестаков устудьуоннар айымньыларын ырытыытын истэ олорон, «чэ, кэбис эбит, эчи сүрүүн, дириҥник да ырыталлар эбит» диэн санаалар киирэннэр, кулук-халык буола олордоҕум дии, туга да суох киһи!
Онтон биир иккис куурус устудьуонката Маша диэн кыыс, туран, хоһоон ааҕан сыыйда, хайдах эрэ халымалыы саҥарар этэ. «Сааскы күн сандааран, хоһум иһин сырдатан дуу, сылытан дуу», диэбитигэр уолаттар уоттаах кириитикэни күөдьүппүттэригэр, мин отой эстэн түспүтүм. Мин иһиттэхпинэ, хайдах эрэ сырдык, үчүгэй баҕайы курдук, кинилэр этэллэринэн: «Аһара үтүктээйи, туох да конфлига суох». «Айабыын, дьоннор сайдыылаах да буолар эбиттэр», диэн саллан, аны манна кэлиэ суохпун диэн ис санаабын бигэргэтинэ олордохпуна, биир хоодуот, холуон, хадаардыҥы сэбэрэлээх эдэр киһи сулбу ойон туран, уобарастааһын күүһүн холобурун көрдөрөрдүү бэйэтин хоһоонун ааҕан куйуһутта Соһуйдум аҕай! Ону биир намыын соҕус куоластаах устудьуон: «Босяк наһаа дии хоһоон барыта хайдах ньиргиэрдээх, конфликтнай ис хоһоонноох буолуой?» диэбитигэр, мин «Босяк», аата да олох Есенин кэминээҕи поэттар псевдонимнарын курдук буолан диэн, чахчы сиппит-хоппут поэт буоллаҕа дии санаабытым Босяк, Босой, дьикти! Гордый, непоколебимый, непобедимый босиком, но горы свернет дии санаабытым. Мин көрөн-истэн олордохпуна, чахчыта да Максим Горькай тыына киниэхэ баар курдуга. Ити дьарык кэнниттэн «Сэргэлээх уоттарыгар», сүрдээх дьоннорго, муннубун да быктарбатаҕым, суруйааччылаан бүппүтүм. Кырдьыга да, ити дьарыкка баар устудьуоннар бары да оччоттон куттара-сүрдэрэ уһуктубут, кэнэҕэски ытык суолларын туппут устудьуоннар эбиттэр. Билигин, бу олорон, сөпкө да сүр баттаппыт эбиппин диэн толкуйдуубун, суолум-ииһим атын буоллаҕа.