В.И. Босиков үөрэппит сорох оҕолоро хоһоон айар, саха тылын, литературатын уонна төрүт култуураны идэ гына талар суолга үктэммиттэрэ. Ол курдук, М. Стрекаловская, Т. Скрыбыкина, Р. Аргунова, О. Мартынова, Л. Игнатьева, кыыһа Уля Босикова уо.д.а. учууталларын туйаҕын хатарар дьон буолбуттара. Ульяна Васильевна аҕатын туһунан «Поэт уонна учуутал» диэн ис киирбэх кинигэни суруйбута.
В.И. Босиков үлэтин-хамнаһын Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕин министиэристибэтэ Е.П. Жирков, Е.И. Михайлова үрдүктүк сыаналаабыттара. Үгүс саҕалааһыннарын өйөөбүттэрэ. В.И. Босиков үлэтин уопутун тарҕатан, улуустарга сэминээрдэри тэрийбитэ, элбэх кэмпириэнсийэҕэ кыттыбыта. Төрүт култуураны үөрэтэр «Куккун куоттарыма, сүргүн сүтэримэ» диэн улахан альбом оҥорбута. Өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар тылы, литератураны, төрүт култуураны үөрэтии, саха оҕотун иитии туһунан элбэх ыстатыйаны суруйбута.
Онон В.И. Босиков үлэлиир оскуолатыгар эрэ кэрэхсэнэр буолбакка, куоракка, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр учууталлар учууталлара буолбута.
Баһылай Уйбаанабыс 1988 с. үлэтин үгэнигэр Горнай оройуонугар кэмпириэнсийэҕэ кытта сылдьан, оҕустаран, орон киһитэ буолан тиэллэн киирбитэ. Ити кэмтэн кини ыарыыны кытта унньуктаах охсуһуута саҕаламмыта. Тайахха тэптэрэн туран кэлбитэ уонна сөбүлүүр үлэтигэр эргиллэн уһуннук үлэлээбитэ. Оҕолорун кытта айылҕаҕа экскурцияҕа сылдьара, төрөөбүт айылҕа умсулҕаннааҕын уонна олох кэрэтин туһунан айар үлэ суруйтарара.
Ити курдук, уоттаах-төлөннөөх устудьуон уол буһан-хатан, төрөөбүт тылын ботуруйуота, муударай учуутал буола үүммүтэ. Киниэхэ СӨ үтүөлээх учууталын аата иҥэриллибитэ.
Төрөөбүт тылыгар кэрэхсэбилэ Рея Павловна Максимова үөрэтиитинэн эрдэ уһуктубут. Кэлин биллэр поэт В.Т. Сивцев сабыдыалынан хоһоон суруйан барбыт, ону учуутала өрөспүүбүлүкэ араадьыйатыгар таһаарбыт, «Бэлэм буол», «Эдэр коммунист» хаһыаттарга бэчээттэппит. Бастакы хоһооно 8-с кылааска сырыттаҕына 1963 с. бэчээттэммит. Маҥнайгы хоһоонноро иэйиини сиһилээһин, санааны сааһылааһын, көстүүнү хартыына оҥоруу уонна биллэр суруйааччылары үтүгүннэрии суолунан айыллар буолан, соччо сонуна суох эбиттэр. Онтон ыйы, күнү уобарас быһыытынан туттар буолбут, атыттартан уратытык ойуулуурга дьулуспута көстөр. Ол курдук сүүрбэччэ сыл тухары кинигэтэ суох поэт аатырбыт.
Кини «Угуйар саҕах» (1988), «Барыта эйиэхэ ананар» (1991), «Эн мичээриҥ» (1995), «Ойуун үөскээһинэ» (1996), «Уолукпар оргуйар санаалар» (1996) диэн хоһоон кинигэлэрдээх, «Суруллубут суоруллубат» (2002) диэн ыстатыйа уонна биллэр суруйааччылартан ылбыт интервью хомуурунньуктаах, «Ыра санаам кыната» (2008) талыллыбыт хоһоон кинигэлээх. Хас биирдии кинигэлэрэ ураты кэрэхсэбиллээх дьоһун үлэлэр.
Мин бүгүн таптал эрэ хоһооннорун таарыйабын. Улуу суруйааччы Амма Аччыгыйа бытархайга улаханы көрөр, бытархайынан улаханы көрдөрөр сатабыл суруйааччыны суруйааччы оҥорорун бэлиэтиир буолара. Ону санаан, поэт тапталы хоһуйарыгар киһи быһыытынан кэрэтэ, дириҥэ уонна поэт быһыытынан дьоҕура көстүөхтээҕин сэрэйдим.
Таптал иэйиитэ туһуланар барамайа үгүс дьоҥҥо атылыы буолар: күнү көрдөрбүт ийэлээх аҕаҕа, ииппит-аһаппыт эбэлээх эһэҕэ, уруу-аймах дьоҥҥо, төрөөбүт дойдуга, норуокка уонна кыыс аймахха ананар. Поэттарга тапталы биллэрэр ньымалара үгүс уонна араас көрүҥнээхтэр. Хайаан да сөбүлүүбүн, таптыыбын диэн буолбат. Үгүстэр умсугуйар, сөбүлүүр уобарастарын араас кэрэ быһаарыылаан (эпиитэттээн), туохха эрэ холоон, тэҥнээн, ханыылаан хоһуйаллар. Сорохтор уйулҕаларын араас хамсааһынын: ахтылҕаннарын, күүтүүлэрин, суохтааһыннарын, үөрүүлэрин, өрөгөйдөрүн уо.д.а. көрдөрөн истиҥ иэйиилэрин этэллэр.
В.И. Босиков бу күн сиригэр сүгүрүйэр күүстэрэ Таптал уонна Тыл буоларын билинэр:
Төрөөбүт тыла бэйиэккэ «сытыы кылыһа», туттар матырыйаала, «көмөлөһөөччүтэ», «быстыбат быйаҥа», «кэриэс ыһар кырыһа». Ол иһин В. Босяк этэр:
Дьэ бу төрөөбүт тылын көмөтүнэн эрэ поэт сырдык иэйиитин, уоттаах тапталын бар дьонугар этэр, тиэрдэр кыахтанар. Тыла суох хайдахтаах да дириҥ иэйии сүрэхтэн сүүдүйэн тахсан сүрэхтэри долгутар кыаҕа суох.
«Сүгүрүйэбин тылга уонна тапталга» диэбитин арыйар тосхолбун тутуһан, аҕыйах тылы таптал туһунан хоһоонноругар аныырга быһаарынным.
Вася Босиков оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, аналын Уля кыыһы кытта олоҕун биир дьылҕалыырга анаабыта диэбиппит. Ити кэмнээҕи тапталга анаабыт хоһоонноро буолуохтарын сөп диэбиппитин көрүөҕүҥ. Идеала: «хара харахтаах хара суһуохтаах хара бараан кыыс», «арыы саһыл хааннааҕым, хара саһыл хаастааҕым», «эн кэрэ түүлүм Айыы Куота чоҕу хайа туппуттуу чоҕулуччу көрөҥҥүн абылаатыҥ дууһабын; көтөр-дайар көҥүл лыахтыы сэгэлдьийэ хаамаргын угуйбахтыы долгуһуйар толбоннурар суһуоххун имэрийэн ылларбыан, сир симэҕэ уоскуттан уҥа-таала уураатарбыан», «эн биһиги көрсөн билсибиппит ыраатта, харахпытынан кэпсэтэбит, мичээрдэһэн ааһабыт. Чугасыһыахпытын икки ардыбытыгар көстүбэт мэһэй турар. Ол бэйэ иэйиитигэр саарбахтааһын», «сүрэҕим тэбиитин сүрэххинэн, хараҕым кэпсэлин хараххынан таайдыҥ ини, биллиҥ ини. Кэбис, миигин муҥнаама, бэйэҥ этиий биир тылла», «кырдал устун дайан иһэр тапталлаахпын саната, куба маҥан хатыҥ турар лабаатынан дайбана», «мин эйигин билэр курдукпун өртүүн-өртөн. Ийэм эмиийин үүтүн сылааһа эйигин көрсүөхпүн эрдэттэн санаттаҕа».
«Өлүөнэ үрдүгэр түллэҥнии оргуйар долгуну одуулуу турбуппут долгуҥҥа дыгыйан киирэр күн сарыала кылыйта. Олортон биир көмүс сардаҥа биһиэхэ дьол суолун ыйбыта. Ол суолу тутуһан, сиэттиһэн, аһыыны-ньулууну да иһэн, инники дьулуһан иһэбит. Олоххо дьоллоохпут дэһэбит.» «Үрүмэччи кыната чараас солко ырбаахыҥ тэллэҕэ тэлээрэн, сэгэйэ дыгыйан, сэгэриэм кэллиҥ эн миигинниин көрсүһэ Эн курдук атастаах, ахтылҕан аргыстаах сылдьартан үөрэбин, дьоллоохпун дэнэбин». «Илин арҕаа саҕахтарга саһарҕа сарыаллыын уураһар түгэнигэр араҕыстыбыт күннээх буолуо көрсүһүүбүт». «Аҕыйах хонукка эйигин көрбөккө кууллуйдум, муунтуйдум. Оннубун булбакка, олорон турбакка эргийдим. Урбайдым. Эрэйбин кэпсээри, таптыырбын этээри, кэллим бу эйиэхэ. Убураан ылаарыый, сүрэхпин уоскутууй, сэгэрим оҕотоо!» «Билэбин: эн миигин ахтаргын сир хайа (да) муннугар буолларгын миигинэ суох сатаммаккын».
«Ама да алҕаһаабытым иһин алыс да ыар тыллары аадырыстаатыҥ миэхэ. Бэл түөрт атахтаах бүдүрүйэр иккиэйэхтэр ээ миэннэрэ». «Ардыгар сылдьан иһэн кыраттан да сылтанан кыйыттан бараҕын. Уоту умуруораллар уотунан мин эмиэ кыыһырабын». «Күнүскү ырам, түүҥҥү түүлүм эн эрэ буоларгын ханнык тылынан эйиэхэ итэҕэтиэхпин билбэппин эн миигин чугаһаппаккын.» «Тэрбэс гыннылар хаастарыҥ, чаҕылыстылар харахтарыҥ, ити тырым мичээргин кимиэхэ анаан көтүттүҥ? Эн мичээриҥ аҥаара, саатар уонтан биирэ арай миэхэ тигистин. Ол эрэн дьылҕам миэхэ оннук дьолу тосхойботох, арай атын дьолго ымсыырар алдьархайтан матарбатах».
«Оо, көрүмэ даа, көрүмэ Мин диэки сэнээбиттии! Үөх, мөх, кынчыатаа, Чэ, баҕар кырбаа!.. Сыппах быһаҕынан сүрэхпин сулуйума тыыннаахтыы». «Эйигиттэн атыны таптааммын дьолунан таһымныы туолбуппун, хаҕыс тыллары тамнааҥҥын быһаҕас түһэрэ сатаатыҥ. Саараама, самныа суоҕа кыната кытааппыт санаа. Тапталым үйэлээх буолуоҕа, хата, алгыскын анаа». «Хаһан да, ханна да тиийдэрбин ааспат ахтылҕан буолаҥҥын эн миигин батыһа сылдьаҕын, сырдыгынан сыдьаайаҕын» «Хаһан даҕаны, кимиэхэ даҕаны, ааттаһан сүгүрүйүөм диэбэтэҕим. Мин ол улахамсык санаабын эн булгуруттуҥ. Бүтэһиктээхтик өйдөөтүм, эйигинэ суох сатаан олоруо суохпун. Таптыыр эрэ сүрэх бу курдук ыллыыр, буруйа да суоҕар буруйдана саныыр», «Эн мичээриҥ кыаҕа түспүт кыым буолан, сүрэҕим кутаатын күөдьүтэн, уулларда икки ардыбытынааҕы уонча сыл кыстык хаарын. Уҕарытыма даа ити мичээргин иннибэр күүтэр хаардарга анааҥҥын».
Василий Иванович Босиков саха поэзиятыгар маннык уһулуччулаах хоһооннору айан баран, биһирэммэккэ өллөҕө. Бу хоһооннору Василий Босяк эрэ айар кыахтааҕа: киһи сөҕөр кырдьыксыт уонна хорсун буолан.
2021 сыл, олунньуУйбаан Уйбаанабыс Самаайап, физика уонна математика билимин дуоктора, Ил Түмэн V ыҥырыытын дьокутаата
Баһылай Босяк
Көҥүл тыына илгийбит, киириилээх-тахсыылаах, уларыйыылаах-тэлэрийиилээх, ардыгар дьалхааннаах 90-с сылларга, урут дьоҥҥо киэҥник биллибэккэ-көстүбэккэ, кичэмэ санааларын истэригэр тууйа сылдьыбыт дьон общество араас араҥатыттан күөрэс гына түспүттэрэ, бар дьоҥҥо санааларын аһаҕастык, дорҕоонноохтук этэн-тыынан барбыттара. Оннук дьоннортон биирдэстэрэ Баһылай Уйбаанабыс Босиков-Босяк этэ.
Мин кинини кытта чугастык алтыспатаҕым, кыттыһан тугу эрэ оҥорбуппут да диэн суоҕа, бэл, биирдэ эмэ атах тэпсэн олорон ирэ-хоро сэһэргэспэтэхпит эрээри, мин кинини балайда чугастык билэр курдук буолан хаалбытым. Тоҕо оннугун быһаарар судургу. Ити кэмҥэ «Саха кэскилэ», «Алтан Сэргэ», «Саха тыла» уо.д.а. түмсүүлэр мунньахтара тиһигин быспакка буолаллара. Баһылай Босяк ити мунньахтары көтүппэккэ сылдьара уонна хайаан да бэйэтин санаатын этэн тэйэрин быһыытынан, бэрт элбэхтик истибит киһим буолар.
Баһылай туттарыттан-хаптарыттан, этэриттэн-тыынарыттан көрдөххө, сытыары сымнаҕас майгылаах киһи буолбатаҕа биллэр этэ, тугу эмэ тириитин таһынан иһиттэр эрэ хардатын биэрэн тэйэрэ. Үчүгэйдик билбэт киһиэхэ кини ордуос, хадаар майгылаах киһи курдук да көстүөн сөптөөҕө.
Мин кинини билэрим тухары Дьокуускай куорат 14-с нүөмэрдээх оскуолатыгар саха тылын учууталынан үлэлээбитэ. Аны туран көннөрү үлэлээбит эрэ буолбакка, өсөһөн-чирэһэн, киирсэн-харсан, этин-сиинин эмсэхтэтэн туран үлэлээбитин истэр этим. Лозуннарыгар интернационализм политикатын уруйдуур, дьиҥ дьыалатыгар бэйэтин норуоттарын төрөөбүт тылларын утары уодаһыннаах үлэни ыыта олорбут муокас оҥоһуулаах судаарыстыба национальнай өрөспүүбүлүкэтин киин куоратын хабайар хаба ортотугар турар оскуола иһигэр саха тылын араҥаччылаан, үлэлиир-хамсыыр манан аҕай кыаллыбат суол буолара бэркэ биллэр дьыала. Дьокуускай эбэ хотун, бука, элбэх Баһылай Босиков курдук төрөөбүт тыл ботуруйуоттарын тоһутан тобуктаппыт улуу-дьаалы буолуо. Саха тылын самнарар саҥнаахтар, бука, Баһылайы да элбэхтик олуйа-моһуйа сатаабыттара чахчы. Дьэ оннук адьынаттаахтартан көмүскэнэригэр кини айылҕаттан бэриллибит боотур майгытын куйах оҥостор этэ диэн кэпсээччилэр. Дьокуускай биир улахан оскуолатыгар бөҕө кириэппэс оҥостон, балайда өр кэмҥэ саха тылын харааннаан олорбутун, үлэлээбитин-хамсаабытын иһин мин Баһылай Босиковы, ыраахтан да буоллар, өрүүтүн ытыктыы көрөрүм, билигин да оннук саныыбын.
Дьокуускай куорат 14-с нүөмэрдээх урукку оскуолата билигин Саха политехническэй лиссиэй буолан, куорат бастыҥ оскуолаларын кэккэтигэр киирэн, кэнчээри ыччаты сахалыы тыыннаан, кэскиллээхтик иитэр-үөрэтэр кыһа быһыытынан ньиргиччи үлэлии турарыгар саха тылын учуутала, поэт, общественнай диэйэтэл Василий Иванович Босиков-Босяк киллэрбит кылаата улахан суолталааҕын кинини кытта алтыспыт куорат сахаларын аҕа көлүөнэ дьоно бэркэ билэбит, өйдүүбүт, сыаналыыбыт.
2021 сыл, олунньуВасилиса Романовна Шишигина, РФ уонна СӨ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үтүөлээх учуутала,
«Учууталлар учууталлара» бэлиэ хаһаайына, «Саха-Азия оҕолоро» аан дойдутааҕы пуонда стипендиата
Ийэ тылыгар бэриниилээх поэт уонна учуутал
Учууталлар идэлэрин үрдэтэр институкка үлэлии кэлэрбэр Василий Иванович Босиков сиппит-хоппут, хайыы үйэҕэ баай уопутун тарҕатар кыахтаах учуутал быһыытынан Дьокуускай куорат 14-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үлэлии сылдьар этэ. Оччолорго кини уонна 2-с нүөмэрдээх оскуолаҕа үлэлиир Вячеслав Федорович Афанасьевтыын биллэр-көстөр, уопуттаах учууталлар ахсааннарыгар киирэн, саха тылын уонна литературатын учууталларын ортотугар эргийэр киин буолаллара.
Иккис оскуолаҕа сурук-бичик түмэл кэбиниэтэ үлэлиирэ, оттон 14-с оскуолаҕа саха балаҕана моһуоннаах баай матырыйааллаах үөрэх кэбиниэтэ баара. Ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ үлэлээх кэбиниэти көрүү-куонкурус ыытыллыбыта. Онуоха, биллэн турар, иккиэн бириистээх миэстэҕэ тиксэннэр, биир идэлээхтэрин сэҥээриитин ылбыттара. Ити 1989 с. этэ, саха оскуолатын национальнай кэнсиэпсийэтэ өссө «төрүү» илигэ. Оччолорго сахалыы тыыннаах кэбиниэт кимиэхэ да суоҕа. Василий Иванович аан бастакынан бэйэтин толкуйунан кэбиниэтин саха балаҕанын курдук эркиннээх гына оҥорбута.
Бэйэтэ техническэй тэриллэри сатаан туһанара, онон аудио-видео устуулары оҥорон мунньара, уруоктарга киэҥник туттара. Суруйааччылар этиилэрин, саҥаларын устан фонотека тэриммитэ. Итинник сэргэх, сонун ньымалары хайдах туттарын көрөөрү, оскуолаҕа элбэх киһи сылдьара, кэбиниэт базатыгар сэминээрдэр, куурустар ыытыллаллара.
«Национальнай оскуоланы сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ» диэн дьиҥ саха оҕотун иитэн таһаарар сыаллаах-соруктаах, саха оскуолатын тосту уларытар көрүүлээх докумуон оҥоһуллан тахсыытыгар Василий Иванович куорат оскуолатыгар ыытар үлэтэ-хамнаһа олук буолбута чуолкай. Ону таһынан айымньылаахтык үлэлиир учууталлары, үөрэх исписэлиистэрин түмэн, айар бөлөҕү тэрийэн Үөрэх министиэристибэтэ үлэлэппитэ. Онно Василий Иванович бастакы кэккэҕэ сылдьан, көхтөөх кыттыыны ылбыта, эппитэ-тыыммыта, куорат усулуобуйатыгар сахалыы тыыннаах оҕону иитэ-үөрэтэ сылдьар киһи буолан, элбэх сүбэни-аманы биэрбитэ.
Көрдөрөр-иһитиннэрэр матырыйаалы Василий Иванович бэйэтэ оҥосторо. Кэнсиэпсийэ киллэрбит «Төрүт култуура» диэн саҥа биридимиэтин куорат оҕолоругар үөрэтиини бастакынан саҕалаабыта. Үөрэнэр кинигэтэ да суох биридимиэккэ «Куккун куоттарыма, сүргүн сүтэримэ» диэн көмө босуобуйаны оҥорбута. Бу олох саҥа сүүрээн этэ. Оччолорго «Айыы үөрэҕэ» диэн өйдөбүл киирэ илигэ, оскуолаҕа үөрэтиллиэхтээх диэн өйгө да суоҕуна, Лазарь Афанасьевтыын итинник бырайыагы олоххо киллэрэн барбыттара. Кинилэри батыһааччы үксээбитэ. Учуутал өбүгэлэрбит олохторун, үгэстэрин, оҕону, ыччаты иитэр холобурдарын, норуот педагогикатын билэринэн сөхтөрбүтэ. Араас публика иннигэр ону элбэхтик быһаарбыта.
Онон Василий Иванович биир идэлээхтэриттэн инники хардыылаабыт учуутал, иитээччи быһыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ биллибитэ-көстүбүтэ. Биһиги Институппут общественнай лектора этэ, улуустарга ыҥырыыга сылдьан, бэйэтин уопутун кэпсиирэ, тарҕатара. Куорат, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах мунньахтарга уоттаах-төлөннөөх тылы этэн, хайаан да туруорсубутун толортороро. Итинник чаҕылхай, сытыы-хотуу, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх буолан, куорат учууталларыгар өрүү дурда-хахха буолара.
Оччолорго Лысенкова, Шаталов, Дъяченко, о.д.а. курдук Арассыыйа новатор-учууталларын уопуттарын күүскэ тарҕата сатыыр этибит. Оччоттон баччааҥҥа диэри саҥаны, сонуну учууталларга тиэрдэ охсоору методистар тиэтэйэрбит. Онуоха Василий Иванович этэр буолара: «Олох бэйэбит методикабытын оҥоруохха, айыахха наада», диэн. Ити санаатын кини эдэр учууталларга тиэрдэ сатыыра. Оччолорго общественнай лектордарбытын илдьэ уруоктарга элбэхтэ сылдьарбыт, ырытарбыт. Сорохтор кини сытыы тылыттан саллаллар этэ да, Василий Иванович кими да хомуруйбат буолара, биир идэлээхтэригэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһара. Мин уопуппунан киниэхэ тэҥэ суоҕум, сааспынан да сабырыйтарарым, ол гынан баран Василий Иванович сэнээбэт этэ, тэҥнээҕин курдук тутара.