Муора арыытыгар олох - Попов Семен Андреевич 2 стр.


 Аҕаа, хайа хаһан тиийэбитий?

 һы, оҕокком! Аны биир туруу холобурдаах хаалла. Сотору тиийиэхпит. Ити доҕopyҥ Гриша суолу быһа туох туһунан ыллыырый? Улахан ырыаһыт киһи үөскээн сылдьарын билбэккэ сылдьар эбиппит ээ. Хата мин биэс уоммун томточчу туолар күммэр остуолбар биир ырыаһыт киһилэнэр буолбуппун, һэ-һэ-һэ!

Аҕам биһиэхэ эргиллэн, Гришаны эйэргээн, саннын таптайбахтаан ылла.

Биһиги ити курдук хардарыта тыл бырахсан иһэн Куба арыытын илин тумуһун анныгар чугаһаан кэлэ охсубуппутун билбэккэ да хааллыбыт. Бу арыы көстөн ордук усталаах, эмиэ биир оччо туоралаах, үрдүк хара сыырын анныгар саһаран көстөр кумах кытыллаах, икки улахан күөллэрдээх, сайынын кус-хаас уйата дойду. Күһүн арыы apҕaa хордоҕоһун батыһа кыыл таба халыҥ үөрэ субуллан киирэн, муораны быһа харбаан, оол харааран көстөр Өлөксөөйкө арыытыгар туораан эрэрин үгүстүк көрөөччүбүт.

Оол үөлэс кыымынан кытыастар кыстык угун caҕa хабарҕалыы охсуллубут дьиэни аҕам уонча сыллааҕыта бултуу сылдьан туттубута. Бу дойдуга дьиэ-уот ураты улахан суолталаах. Дэлэҕэ даҕаны Өндөрөй балаҕана диэн аатынан холкуос булчуттарын ортолоругар киэҥник сураҕырыа дуо. Дьыл араас кэмигэр ардах-өксүөн күннэргэ, бүтүн аҕыс-тоҕус хонуктар усталаах-туораларыгар тыын биэрбэккэ ытыйар, силбиэтэнэр, сир-халлаан кытта ынчыктыыр буурҕаларыгар төһөлөөх элбэх булчут дьону ириэрбитэ, эрэл санааларын кынаттаабыта буолуой бу уйаар-кэйээр дойду ортотугар өрүһүйэн абырааччы буолбут булчут туруорбах үүтээнэ! Булчут үүтээнэ! Дьиэ чугаһаабытын билэннэр ыттар айаннарын тэтимэ эбилиннэ, сорохтор үрэн ньаҕырҕастылар.

Кэмниэ-кэнэҕэс сыыр анныгар ыкса тиийэн кэлбиппит кэннэ «дьиэ манабыла» үрэн ньаҕырҕаабыта буолла, ити аата «ээ, эһиги кэллигит дуо» диэн үөрэн эҕэрдэлээбит быһыыта буоллаҕа. Сыыры өрө тахсыыга аҕам биһигини түһэртээтэ, бэйэтэ буоллаҕына таһаҕастаах сыарҕатын анньыһан дабайыста.

 Хайа, доҕоор, уолгун аҕалбатаххын дуу?  ийэм чуор саҥата киэһээҥҥи дьыбарга улаатан иһилиннэ.

 Кэлэн, кэлэн! Барбах эрэ дьонуҥ иккиэлэр.

 Бай, ол биирдэрэ кимий, доҕоор?  ийэм ыйыппыт саҥатын дорҕооно сүтэ илигинэ, сыыры таҥнары сүүрэн киирдэ уонна сукуйбутун устуһан булумахтаһа сырыттахпытына, иккиэммитин кууһан ылла.

 Бу оокколорбун көрөр күннээх эбиппин ээ! Чэ, тахса oxcyҥ! Дьиэҕэ киирэн биирдэ устаарыҥ. Чэ, чэ!  ийэм тиэтэттэ, көлөттүгэс дьоҥҥо сыыры дабайарбытыгар көмөлөстө.

Хаар күүлэ иһигэр киирдибит. Ийэм үөрүйэх илиитэ аан тутааҕын таба харбаан аспытыгар сылаас салгын «ил» гына саба биэрдэ, «чэ, чэ киирэ oxcyҥ» диэбиттии ыһыырынньык уота эйэҥэлии түстэ.

 Хайа, доҕоор, чүмэчиҥ бүппүтэ быданнаабыт дуу?

 Бүтэн. Ыһыырынньык уотунан туһаммыппыт бүгүн үhүc күнэ. Хайа, хайдах-туох олордугут? Туох сонун-нуомас баар буолла?  ийэм үрүт үөһэ ыйыта турда.

Ыһыырынньык уота сүрэҕэлдьээбиттии эйэҥэлиир сырдыгыттан дьиэ иһэ өссө кыараабыкка дылы буолла, ийэм биһиги аҕалбыт кыраһыыммытын таас олохтоох лаампатыгар кута охсон, киһи хараҕа чаҕылыйар сырдыгын уматан сандаарта. Ол кэннэ тимир буочука аҥаардаммытынан оҥоһуллубут ohoxxo быраҕыллыбыт уккунньаҕа аатыгар эрэ сыыгыныы умайарын күөдьүттэ, эбии мас укта, кур морж сыатын лаҕыран хаалбыт биэдэрэттэн хомуоһунан сомсон ылан, уокка кутан биэрбитигэр ohoҕo барахсан, ону эрэ кэтэһэн турбут курдук, өрө тигинии түстэ.

Бу кэмҥэ айан дьоно кэлбитин билэн, уйгууран орто быраатым Өндөрүүскэ-Тоотук туох да бокуойа суох ытаан тоҕо барда. Быраатым барахсан күкээрбит төбөтүн кэтэҕиттэн сыллаан ыллым, уоскутаары хомуһуолум тас сиэбигэр укта сылдьыбыт кэмпиэппин туттара охсон кэбистим. Арай бу долгутуулаах түгэн тиийбэт киһитэ  быйыл кыһын төрөөбүт Өлөксөөндүр диэн кыракый быраатчааным, саха тэҥэ суох, утуйан буккуруу сытар. Бэйэм буоллаҕына алаһа дьиэ ахтылҕана таайан буоллаҕа буолуо, ытыах санаам ыган кэллэ. Ону аралдьыта сатаан, дьиэ иһин эргиччи көрөбүн. Ohox xaҥac өттүгэр чэҥ буолбут муннукка сүгэнэн мастаммыт хардаҕастар кыстаммыттар. Үөһэ аналлаах кэрээдэҕэ икки тоҥ кырса анньыллан тураллар. Ohox холумтанын уҥа өртүгэр эриэн түөс хаас ириэриллэ ууруллубут. Мин бу хаас тумустаах сылдьарыттан, хайдах урут быспатах бэйэбиний диэн, муодаргыы санаатым. Үгэс курдук, кыһыҥҥы хаһааска ууруллубут хаастары өрүү тумустарын быһан ылан, бөһүөлэккэ барарбар илдьэ барааччы этим. Күһүн эрэ буоллар бөһүөлэк оҕолоро ким элбэх тумуһу муспутунан, киммит аҕата элбэх куһу-хааһы сууһарбытынан куоталаһыы буолааччы. Apaaha, ийэм, хаһаасчыт муҥутаан, оҕом саас кэлиитигэр диэн кистиэҕинэн кистээн саһыарбыт xaaha сыттаҕа дуу, тугуй?

«Уо, ийэм барахсан! Кини сүрэҕин сылааha бу кыракый үүтээн дьиэ кутун-сүрүн тутар, тыынныыр. Сылы быһа кэриэтэ бу киэҥ куйаар хаҕыс буурҕатын кытта туруулаһан мас мастанан (биһиги диэки уу аҕалбыт сылбах маһын быанан сүгэн, кыһынын ыт сыарҕатынан тиэнэбит) алаһа дьиэ үөрэ-көтө күүдэпчилэнэр кыымнаах үөлэһин тутан олордоҕо эбээт»,  диэн ийэм туһунан аттара саныах курдук буолан эрдэхпинэ, аһылыкка ыҥырдылар.

Үгэс быһыытынан эмис чыыр балык чап-чараастык кырылаччы кыһыллыбыта икки тэриэлкэҕэ өрөһөлүү ууруллубут. Биһиги дойдуга ыраах айантан кэлбит киһиэхэ маҥнай тоҥ балыгы кыһан сиэтиллэр, ол эрэ кэннэ итии чэйи биэриллэр. Аҕам этэҥҥэ айаннаан кэлбитин, оҕолор соччо тоҥмотохторун кэпсии-ипсии олордо. Гриша аччыктаабыт киһи быһыытынан чыыр үрдүгэр түстэ, мин да хаалсыбатым. Иһит-хомуос тыаһаан, уос-тиис хамсаан, аһаан бардыбыт.

 Хор эрэ. Бу оҕокколорбун, аччыктаабыттар ээ. Аһаан иһиҥ,  диэтэ ийэм биһиэхэ чааскылаах чэйи ууна-ууна.

 Доҕоор, Аана, бу Баһылай уола Гриша быйыл сайын биһиэхэ сайылыы диэн кэлистэ. Киһиҥ, аныгы оҕону туох диэн эттэххиний, кэһии-тутуу бөҕөлөөх, онтун сыарҕа муҥунан тиэйиннэ. Ээ, арба даҕаны, бу ийэтэ Маайа ыыппыт суруга баар. Ити үөрэхтээх уолаттарга аахтаран истээр эрэ.  Аҕам үөрэн-көтөн, эҕэ-дьаҕа буола түстэ.

 Тоойуом, Сэмэнчик, интэринээккэ төһө бэркэ кыстаан сыл таҕыстыгыт, били кыһын дьонунан ыыппыт тууччахпытын уонна аҕыйах уомулу туппутуҥ дуо?

 Тутан, ийээ, тутан. Оонньуурка, Маайыстаах ийэлэрэ, хаппыт дьуухала балыгы аҕалан сиэппитэ.

 Оонньуурка абыраан бөҕөтө буоллаҕа дии. Сааһын тухары дьоҥҥо үчүгэйи эрэ оҥоро сатааччы. Аһааҥ, оҕолоор, ahaaҥ тоҥмуккут буолуо. Сэмэнчик, биһиги быйыл оҕолоох кырдьаҕаһы ити эһиги бүгүн дабайбыт үрдүк хара сыыргыт илин уһугуттан, арҕах хаста сытарын бултаан турабыт. Кырса да син быйыл былырыыҥҥытын курдук буолбатах, баар дьыла.

 Истэн, истэн Биһиэхэ бөһүөлэккэ Сеня дьоно эһэ бултаабыттар диэн иһиллибитэ,  хап-сабар Гриша хардарда.

 Доҕоор, Өндөрөй, ким ыал-куус буолбутуй, бөһүөлэккэ туох үчүгэй сонун баарый?

 Били Хаасчыт уола кэргэн ылбыт диэн иһиттим, түгэн булан кийиити көрбөккө хааллым. Caҥa балык тутааччы кыыһы ылбыт үhү. Быйыл бу биһиги арыыбытыгар Улахан Абылахаан биригэдьиирдээх сүүрбэччэ киһилээх морж ытааччылар киириэхтэрэ үhү, күһүөрү. Хата, онно кыттыһар киһи абырал буолуо этэ. Кырсам харчытын ааҕыстым. Иэстээх харчыбын төлөөтүм, ордугар ас-үөл буллум. Уолбар саа атыыластым. Оттон атыны сыыйа-баайа кэпсиэм буоллаҕа дии. Көстөкүүннээххэ түһэ сырыттым, олоруулара үчүгэй. Эйиэхэ эҕэрдэ тиэрт диэбитэ ийэлэрэ эмээхсин.

 Оҕом манна киһи-сүөһү суох сиригэр сааланарга үөрэнэн хаалыа этэ. Саамай сөп. Ол Хаасчыт хахай уолун көрүөҥ этэ. Бэрт соторутааҕыта остуол аннынан сүүрэр уол баара дии. Дьыл  хонук. Оҕо улаатара дөбөҥүн көрүөҥ этэ.  Ийэм бу дойду олохтоохторун бэрт үчүгэйдик билэр, истиҥник саныыр дьонун «ыт уола», «хахай уола» диэн эйэргээн туттар тылларыттан ити аата «хахайын» эрэ тутуннаҕа.

Биһиги остуолтан туруубутугар муус түннүк нөҥүө дьүкээбил уотун оонньооһуна өссө күүһүрбүт этэ. Ыйдаҥа муора куйаарын туналҕан сырдыгынан кууһан олус кэрэтик сырдаппыта, халлааҥҥа сулустар үөрбүт харахтарынан чыпчылыһа күлэллэрэ Гриша биһиккини олус дьоллообута.

Тунал хаар үөрүүтэ

Сүр минньигэс сыт таныыбынан дьырылаан киирбитигэр уһукта биэрдим. Дьонум туран-олорон ырааппыттар, тигинэччи оттуллубут тимир ohox аана кыһыл сукуна буола кытарбыт. Соркуойдаммыт эт холумтаҥҥа ууруллубутунан буоллаҕына, биһиги турарбытын кэтэспиттэрэ быданнаабыт бадахтаах.

Сааскы күн сытыы сардаҥалара муус түннүк иэдэһиттэн тэйэн, кырса анньыллар чиэс маһыгар эйэҥнээн, дьирибинээн көстөллөр. Гриша эмиэ уһугунна. Бэҕэһээҥҥи айантан көһүйэ быһыытыйбыт киһи аҕыйахтык тыылламмахтаан ылла, ол кэннэ тура эккирээтэ. Аан чанчыгар ыйанан турар соннортон түбэһиэх санныбытыгар быраҕынаат, бокуойа суох таһырдьаны былдьастыбыт. Муора кылбаа маҥан иэнэ: «Сэмэнчик, тиийэн кэлбиккинэн!»  диэн мичээрдииргэ дылы.

Tүөhү сайа охсон киирэр сааскы салгын санааҕа балык, ньиэрпэ, туустаах уу сытынан салгыйарга дылы. Ити, дьиҥэ, санааҕа эрэ. Санааҕа эрэ. Хайыы-үйэ өлүү аһылыктарын сиэн бөҕөхсүйбүт ыттар сорохторо муора диэкиттэн сыт-сымар ылан олоотоһоллор, сорохторо кэлин атахтарыгар олорон эрэ «быттаннаҕа» буолан илин атахтара биир кэм эйэҥэлэһэллэр, бууттарын хабыаланаллар, сорохторо буоллаҕына, көп түүлээх көҕүстэринэн тиэрэ түһэ сытан, сүр имигэстик имиллэҥнээн, хаар устун ыраахха диэри сурулаан тиийэллэр, ол кэннэ бокуойа суох тура эккирээн, күрдьүккэ күүстээх күөннэринэн сигэнэн, охторо сыһаллар. Оччоҕо хаар күдэҥэ кырса көп түүтүнүү үрэллэҥниир, сирэйи-хараҕы саба тибэр. Доҕорбунаан ыраас хаарга мочоохтоһобут. Гриша күүс-күдэх муҥутаан умса садьыйталыыр. Аҕылаабытым күүһүттэн сүрэҕим көбөн, кулгааҕым тыаһа кус кынатыныы куһугуруур, муора икки биһиги олорор арыыбыт икки биир кэм күөрчэх курдук өрө ытыллар төбөм эргийэр үлүскэн үөрүүттэн харахпын быһа симэбин.

Назад