Көрүҥ, бу биһиги бырааппыт Тоҥ Нуучча Уйбаан! Кинини куораттан аҕалбыттара. Сахалыы «чэт» да диэни билбэт. Нууччалыы ити Москуба учууталын курдук наһаа үчүгэйдик саҥарар.
Кини туран хаамар дуу, наар сытар дуу?
Суох-суох, кини сытан эрэ улаатар. Улааттаҕына бухатыыр буолуоҕа!
Ол хайдах?
Били Москубаттан кэлбит нуучча учуутала кэпсээбитэ дии, Илья диэн Муромецтар уоллара «тридцать лет и три года» сыппыт уонна бухатыыр буолан турбут киһи туһунан?! Бу биһиги бырааппыт алта эрэ сыл сытта, аны сүүрбэ сэттэ сыл сытыа, оччоҕо Илья Муромец курдук бухатыыр буолуоҕа, дойдутун (уҥа ытыһынан хааһын үрдүнэн чарапчыланна) уонна норуотун (хаҥас ытыһынан чарапчыланна) быыһыаҕа. Итэҕэйбэт буоллаххытына, кэлэн тутан да көрүҥ кини ырбаахытын иһинэн тимир куйахтаах, онтуката бэйэтин кытта тэҥҥэ улаатар, диэт, убайым Кеша кэлэн кэпсээнин бигэргэтэн обургу соҕустук, тыастаахтык гиипсэбин тоҥсуйталыыра. Кини кэнниттэн оҕолор биир-биир кэлэн ким оргууй аҕай, ким күүскэ тоҥсуйан көрөллөрө. Оннооҕор биирдэ маннык түгэн буола сылдьыбыттаах:
Ээ, ити диэн киниэхэ кыра! Көрүҥ эрэ, диэт, Кеша маҕыйа түһээт, хаһыытыы-хаһыытыы швабранан миигин түөскэ саайталаата. Үһүстээн охсубутугар, швабратын уга тосту барда. Көрдүгүт дуо, итэҕэйдигит дуо, биһиги Ванябыт чахчы бухатыыр буоларын?! Куоста даа, эн биһиэхэ кыраларга киэптээн бүт! Бырааппыт «Бухатыыр Ваня» атаҕар туран кэллэҕинэ, эйигин одной левой биирдэ эрэ саайыаҕа эн Америкаҕа көтөн хаалыаҥ! Өйдөөтүҥ дуо? диэтэ Кеша. Онуоха улахан уол: «Өйдөөн-өйдөөн», диэн хардарда. Оҕолор: «Чакырдар бэйэбит бухатыырданыыһыкпыт!» диэн астынан, аймалаһа-аймалаһа дьиэлэригэр тарҕаһан эрдэхтэринэ, Кеша:
Оҕолоор, рыцардаах оонньуоххайын! Мин Александр Невскэйбин! Крестоносецтар ханна бааргытый? диэт, мас кынчаалын ылла, оһох холумтаныгар умса сытар чугуун горшогу төбөтүгэр кэттэ. Чэ, киирсии саҕаланна!
Балаҕан иһигэр баар оҕолор бары иһит былдьасыһан айдаарыстылар: ким эрэ биэдэрэ, ким эрэ көстүрүүлэ, сорохтор туос ыаҕас, маппыттар мас кытыйа ылан төбөлөрүгэр кэтэн «шлем» оҥоһуннулар. Куруук илдьэ сылдьар мас саабылаларынан бэйэ-бэйэлэрин «шлемҥа» саайсаннар, тыас-уус, хаһыы-ыһыы бөҕөнү таһаардылар. Ким да кими да көрбөт буолан, хас биирдии оҕо бэйэтин эрэ тыынын көмүскээн, салгыны саабыланан сабыыра. Мин көрдөхпүнэ, «биһиэннэрэ» уонна «крестоносецтар» ханна бааллара биллибэт. Арааһа бары «Александр Невскэйдэр» быһыылаах. Хаһыы-ыһыы, айдаан-куйдаан хойдон эрдэҕинэ: «Хайа, бу туохпутуй?! Туох сэриитин тартыгыт?» диэбитинэн аҕам киирэн кэллэ. Оҕолор иһиттэрин түҥ-таҥ быраҕаттаан, куотар аакка түстүлэр. Арай Кеша эрэ «шлемын» устубакка турар.
Улахан уол, хайа бу чугуун иһиккин устуоххун! Тугу гына турдуҥ?
Уһуллубат ээ, диэн ытаан эрэр куолас чугуун иһиттэн иһилиннэ.
Чэ, уһуллубат буоллаҕына итигирдик сылдьаргар тиийэҕин. Куруук илдьэ сылдьаары кэттиҥ ини. Ытаама, төбөҥ үллэн хаалыаҕа, диэн аҕабыт кыыһырбытыгар, марылаччы ытаан эрэр Кеша ах барда.
Аҕам чугууну устаары балачча өр хачыктаһан көрдө да, кыайбата. Хантан истэ охсубуттара буолла, балаҕан иһэ көмөлөһүөн баҕалаах эр дьонунан туолла. Арааһы барытын сүбэлээтилэр. Ыраах сиринэн тэлэһийэр, элбэҕи көрөр-билэр, куруук дьоҥҥо сүбэ-ама буолар, бөһүөлэк кырдьаҕастарыттан биирдэстэрэ, почтальон Башка оҕонньор Өлөксөй Шестаков: «Аммаҕа хомунаалынай хонтуора диэн тэрилтэ баар. Ол олбуоругар дыыгыныыр тимир холбуйаны көрбүттээҕим. Ол дьааһык боробулуохата уотунан сырдырҕыыр, хайа да бэйэлээх тимири быһар. Ол малы сыбаарка диэн ааттыыллар. Бу Киэсэ уолу сарсын Аммаҕа атынан почта ыла таарыйа илдьэ киирэн, ол сыбааркаҕа чугуунун быстарыахха», диэтэ.
Ким да мантан атыны, мантан өйдөөҕү этэрэ суох буолан, бары саҥата суох аҕам диэки көрөн олордулар. Утуу-субуу бары тахсан бардылар. Аҕам таһырдьаттан эт эттиир чуурканы уонна мас орону киллэрдэ. Орон атахтарын чуурканы кытта тэҥнии эрбээтэ. Кешаны чугууннаах төбөтө чууркаҕа буолар гына ороҥҥо сытыарда уонна кыра бырааттарбынан чугуун иһигэр, Кеша төбөтүн тула таҥас сыыһын симтэрдэ, кулгааҕын баатанан бүөлэттэ. Бэйэтэ уһанар дьиэтиттэн балта дэнэр аарыма улахан өтүйэни аҕалла. Кеша сирэйин үрдүнэн чугуун иһиккэ аҕам хаҥас ытыһын симтэ. Уҥа илиитинэн балтанан, ытыһа баар сирин диэкинэн, чугуун горшогу хампы саайда. «Александр Невскэй» босхолонон үөрбүт сирэйэ көстүбүтүгэр, дьиэ иһинээҕи дьон бары үөһэ тыынныбыт.
Киэһэ утуйаары сытаммын бүгүҥҥү күнү ырыттым. Бүгүн миигин Чакыр оҕолоро улааттаҕына бухатыыр буолуо, дойдутун уонна норуотун быыһыаҕа диэтилэр. Аата үчүгэйин! Бэҕэһээҥҥэ диэри улахан дьон миигин моруу буолан өлүөҕэ, киһи буолбат оҕо дииллэрэ. Хайаларыгар итэҕэйиэх бэйэбиний? Олоҕу лаппа билэр дьон тылын иһиттэхпинэ, хайдах да киһи-хара буолар кыаҕым суох. Тыыннаах ордор баҕаттан дэриэбинэбит сыыҥ-сыраан аллыбыт оҕолоругар итэҕэйэргэ тиийэбин. Итинтэн ыла мин олоҕум лаппа чэпчээбитэ диирим омуна суох. Өлөрбүн кэтэспэт буолбутум. Мин, бэйэбин төһө да музей экспонатын курдук сананан сыттарбын, бухатыыр буолуохтаахпыттан үөрэрим. Аны да сүүрбэ сэттэ сыл сытарга бэлэм этим.
* * *
Кеша, ийэлээх аҕабыт ханналаабыттарай? Ити ким кэлэн биһигини аһатан барда?
Мааҕын аҕабыт, Шестаков Башка атын уларсан, ийэбитин Аммаҕа илдьибитэ. Биһиэхэ кыыспыт суох, онон ийэбит кыыс оҕо атыылаһыахтаах.
Ол кыыс диэн тугуй?
Биһиги бары уолаттарбыт. Ким да иһит сууйуон баҕарбат. Кыыс кэллэҕинэ, онон дьарыктаныа буоллаҕа. Оттон ити биһигини Ынахтаахтар ийэлэрэ аһатан барда.
Таһырдьа оонньуу ойбут оҕолору харахпынан атаардым, толкуйга түстүм: «Кыыс диэн туохтара эбитэ буолла? Ээ, өйдөөтүм! Кыыс диэн иһит сууйар эбит», диэн быһаардым. Мин улааттахпына наһаа үчүгэй үлэһит буолуом, элбэх да элбэх харчы мунньунуом уонна аҕам бачча сааһырыар диэри кыайан атыыласпатах иһит сууйар тэрилин атыылаһыам, оччо ыарахан сыаналааҕы көтөҕө сылдьыам, наһаа харыстыам.
Ийэм Аммаҕа барыаҕыттан ыла, аҕам миигин ороҥҥо буолбакка, тобугар көтөҕөн олорон эрэ аһатара. Улахан сылабаартан биһиги хончоҕордорбутугар итии чэй кутан биэртэлиирэ. Мин барыларын кытта бииргэ аһыыр буолбуппуттан астынарым. Остуолга аһыахпыттан, билиим-көрүүм да кэҥээбитэ. Ороҥҥо сытан ыраахтан ымсыырар малларбын тутан-хабан көрөр кыахтаммытым: «Уу диэн сылабаартан тохтор буолар эбит. Итиитэ сүрдээх, киһи илиитин сиир. Маҥан палаата лаампатын курдук дьиэни сырдатар кыраһыын лаампата диэн баар, ол эмиэ киһи илиитин сиир эбит. Дьиктитэ диэн, сылабаарга дьон күлүгэ уһун-синньигэс буолан көстөр». Аан бастаан бэйэм хайдах сирэйдээхпин сылабаарга көрөн улаханнык соһуйдум: «Тыый, бу сирэйим-хараҕым хайдах бачча уларыйбытый? Хаарыан сырдык күөх хараҕым харааран хаалбыт! Хаарыан сап-саһархай баттаҕым хап-хараҕа кубулуйбут!»
Ол киэһэни быһа тоҕо, туохтан маннык уларыйбыппын быһаара сатаан, толкуйга түспүтүм. «Арааһа, сахалары кытта олорор буоламмын, баттаҕым-хараҕым хараарбыт. Кинилэр курдук буолан эрэбин быһыылаах», диэн түмүккэ кэлэн уоскуйбутум.
«Ваня, Ваня! Өрүс мууһа барда! Киһи барыта хайаан да мууһу атаарыахтаах! Атаарбатахха аньыы, сайыммыт тымныы буолуо, от-мас, сир аһа үүнүө суоҕа, сөтүөлүөхпүт суоҕа!» убайдарым-бырааттарым омуннура-омуннура, миигин тэниччи тардыллыбыт суорҕаҥҥа көтөҕөн, өрүс кытылыгар илтилэр.
Өр кэтэспит сайыҥҥыт үтүө-мааны буолуо диэбиттии, күнэ чаҕылыйан, сырдыга-сылааһа сүрдээх этэ. Ыам ыйын маҥнайгы күнүгэр, хаһан да парааттаабат Чакыр олохтоохторо бука бары кытылга бааллара. Миигин, суорҕаҥҥа сууламмыт оҕону, убайдарым икки өттүбүттэн өйөөн, ыскаамыйаҕа олордубуттара. Аттыбытыгар, саҥа быган эрэр окко олорон эрэ, дьахталлар ийэбиттэн истибит ырыаларбын ыллыыллара. Ону истэ-истэ, мин ийэбин көрүөхпүн баҕарарым өссө күүһүрбүтэ. Ахтыбыт да эбиппин, ийэм нарын куолаһын! Суохтаабыт да эбиппин, ийэм кэрэ мичээрин! Көрбөтөҕүм ырааппыт даҕаны, ийэм оһоххо ас астыырын, амсайбатаҕым өр да буолбут, ийэм барахсан минньигэс аһын-үөлүн! Ийэбин кытта тэҥҥэ үөрсэрим, хас биирдии сибэкки тылыннаҕын аайы. Ийэбиниин тэҥҥэ ыллаһарым, нууччалыы ыллаабыт ырыаларын!.. Арба даҕаны, ийэм нууччалыы билбэт эрээри, хайдах нууччалыы ыллыыра буолуой? Москуба учуутала үөрэппитэ буолуо дуо? Ийэм кэллэҕинэ ыйытыаҕым. Ийэм кэлэ охсоро буоллар!
Балбаараа! Маа-йаа! Өрүүнэ-ээ! Мин Башканы көрүстүм, диэн хаһыытаабытынан ийэм дьүөгэтэ дьахталларга сүүрэн кэллэ.
Башка оҕонньор ындыылаах атынан Амматтан почта аҕалбыт. Өрүһү муус хоҥнуон эрэ иннинэ, мүччү-хаччы туораабыт. Миигинэн Дьуона оҕонньорго илдьит ыытта. Татыйаас уолламмыт үһү. Ону өрүс ырааһырдаҕына Дьуона киирэн ылыа үһү.
Дьахталлар убайдарбар-бырааттарбар:
Иһиттигит дуо? Ийэҕит өссө биир уолу атыыласпыт. Саллааттар эбиллибиккит. Дьэ, мантан ыла мээнэ мэниктииргит, сүүрэргит-көтөргүт тохтуура буолуо. Оҕоҕутун көрөр буоллаххыт дии, диэтилэр.
Бу суорҕаҥҥа сууламмыт хайаларын оҕотой? Тоойуом, аатыҥ кимий?
Хайа, билбэккин дуо? Оттон ити Дьуона оҕонньор босхоҥ оҕото дии. Итинтикэҥ сахалыы билбэт. Аата Тоҥ Нуучча Уйбаан.
Татыйаас, дьүөгэм Татыйаас барахсан! Бэйэтин олох харыстаммат. Сыл аайы оҕолонор. Ыарахан үлэҕэ үлэлиир да, олох сынньаммат. Былырыын «трудодень аахсабын» диэн ааттаан, үлэлии сылдьан, бурдук ыскылаатыгар оҕолоно сыспыта. Сүрэҕэ мөлтөх ээ, хата этэҥҥэ быыһаммыт дии. Ааранан мин ыксыыр этим, кыайан быыһамматаҕына, бачча кыра оҕолору аҕалара Дьуона соҕотоҕун хайдах атахтарыгар туруортуур диэн. Сааһа да ыраатта.
Ол сааһа ыраатта диэн төһөтө буолла?
Татыйаас миигин кытта саастыы, отут аҕыстаах. Оҕонньоро Дьуона киниттэн уон тоҕус сыл аҕа, ол аата биэс уон сэттэтэ буоллаҕа.
Өрүс ырааһырбыт күнүгэр ийэбитин уонна кыракый бырааппытын аҕала аҕабыт Аммалаабыта. Сарсыныгар сарсыарда баата суорҕаҥҥа сууламмыт кып-кыра оҕону көтөҕөн киллэрэн, мин аттыбынааҕы оҕо оронугар сытыарда. Ол кэнниттэн, чочумча буолаат, дьон бөҕө кутуллан киирдэ. Дьиэ ортотугар икки олоппоско кыһыл дьааһыгы киллэрэн уурдулар. Миигин икки убайым хонноҕум анныттан ылан, өйөөн кыһыл дьааһыкка аҕалбыттара. Көрбүтүм, биһиги ийэбит тоҕо эрэ онно сытара.
Ийээ, ийээ! Тоҕо бу кыһыл дьааһыкка киирэн сыттыҥ? Тур ээ, ийээ, тур! Эн суоххар наһаа куһаҕан этэ. Дьиэбитигэр ким да үөрбэт-көппөт, ким да ыллаабат, ким да ас астаабат, ким да сибэккилэргэ уу куппат, ким да сибэкки тыллыбытыттан үөрбэт. Тур, ийээ, тур! диэбиппэр, мустубут дьон кистии-саба харахтарын уутун соттубуттара. Миигин төттөрү ороммор илдьэн сытыарбыттара. Кеша икки ытыһынан илиибин ыга тутан баран:
Аны ийэбит хаһан да кэлбэт. Кини анараа дойдуга барда, диэбитэ.
Ол анараа дойду ханна баарый?
Ыраах да ыраах.
Хаамар кыахтаахтар бары кыһыл дьааһыгы илдьэ тахсан барбыттара. Ийэбитин букатыннаахтык сүтэрбиппитин өйдүүр кыаҕа суох икки оҕо ороҥҥо сытан хаалбыппыт.
Ийэм баарыгар киэһэ буоларын, дьиэҕэ бары мусталларын кэтэһэр этим. Минньигэстик аһыырбыт, ол кэннэ аҕабыт оһох иннигэр уһанара, оттон ийэбит биһиэхэ остуоруйа кэпсии-кэпсии таҥас сыыһынан оонньуур тигэрэ эбэтэр ырыа ыллыы-ыллыы таҥас абырахтыыра. Ийэбит суох буолбутун кэннэ, киэһэ буолла да, убайдарым-бырааттарым оронноругар сытан эрэ уора-көстө ытаан сыҥсырыһаллара. Оннук кэмнэргэ аҕабыт, уһана олорор үлэтин быраҕан, ийэбит олоппоһугар көһөн, араас кыыллар-көтөрдөр, оттор-мастар олохторун туһунан кэпсээн, биһигини аралдьыта сатыыра. Аҕам кэпсээнин истэ сытан утуйан хаалар быһыылааҕым, ол иһин салгыытын, сарсыардааҥҥа диэри, түүл гынан көрөрүм.
Биир киэһэ аҕам кэпсээнин «кыталык» диэн тылтан саҕалаата. Кэпсээн уутугар-хаарыгар киирдэҕин аайы, сирэйэ-хараҕа сырдаан, тыла-өһө сымнаан, көрөрө-истэрэ уоттанан, мичилийэн ылара элбээн истэ. Ол аайы мин аҕабыттан толлорум сүтэн иһэргэ дылы гынна, үчүгэй да киһи оҕото эбиппин дии сананным. Кини кэпсээниттэн биир да тылы мүччү ыһыктыбатарбын ханнык диэн болҕойон иһиттим:
Бу орто дойду олоҕо барыта Үрүҥ Аар Тойонтон тутулуктаах. Кини тохсус халлаан үрдүттэн барытын көрө олорор. Бу дьоллоох буолуон сөп диэбит киһитигэр айыы көтөрүн кыталыгы ыытар. Ол иһин былыыр-былыргыттан кыталык киһиэхэ дьолу тосхойор, дьолго көстөр дииллэрэ. Үрүҥ Аар Тойон уһулуччу сөбүлээбит киһитигэр кыталыктар сааскы үҥкүүлэрин көрдөрөн, үс бүк дьоллуур. Кыталыктар үҥкүүлээн ааспыт сирдэрэ дьон уоһуттан түспэт, ытык сир диэн ааттанар, аҕам кэпсээнин түмүктээтэ.
Түүн устата утуйбакка, араас санааҕа ыллардым: «Кыталык киһиэхэ дьолу аҕалар эбит. Миэхэ, оронтон турбат оҕоҕо, дьол диэн туран хаамар, оҕолору кытта тэҥҥэ сүүрэ-көтө, оонньуу-көрүлүү сылдьар буолуу. Кыталыктары бэйэлэрин эрэ көрөрдөөҕөр, үҥкүүлэрин көрбүт лаппа ордук эбит. Кыталык үҥкүүтүн көрдүм да, үс бүк дьоллоно түһэбин. Бастакы дьолум диэн туран хаамыы, иккис дьолум ийэбин булуу. Хаама сылдьар киһи «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ тиийэрим чахчы, ол сиртэн ийэбин дьиэбэр сиэтэн аҕалыам этэ. Оттон үһүс дьол туохха наада эбитэ буолла? Толкуйдуу сатаатым да, кыайан тобулбатым, онон үһүс дьолум саппааска сырыттын, улааттахпына наада буолуо», диэн быһаардым.
Сарсыҥҥы күнүгэр «кыталык» диэн тыл санаабыттан арахпата. Аҕам кыталыгы кэрэттэн-кэрэ диэн кэпсээбитэ. Оттон кэрэ, кыраһыабай диэн тугуй? Маҥан палаатаҕа кэрэ, кыраһыабай диэн мин уруһуйдарбын ааттыыллара. Сиэстэрэлэрим уонна палаатам уолаттара хартыыналарбын көрө-көрө үөрдэхтэринэ, мин тэҥҥэ үөрсэрим. Кыталык диэн хайдах эбитэ буолла? Арааһа туох эрэ ураты дьикти, уһулуччу көстүү буолуохтаах. Ол кыталык диэн дьиктини көрдөҕүнэ, оннооҕор хаһан да үөрбэт, мичээрдээн да көрбөт, киһи көрө-көрө толлор оҕонньоро биһиги аҕабыт кытта дьоллонуон сөп эбит. Аҕам бэйэтэ инньэ диэн кэпсээтэ. Арай мин ол кыталык диэннэрин уруһуйдуум! Мин көрбүппүн өссө тупсаран уруһуйдааччыбын ээ. Ол кэпсиир кэрэлэрин өссө тупсаран уруһуйдаан, дьоммор көрдөрөрүм буоллар, кыталыктан: «Ыраах да ыраах» диэн сиргэ барбыт ийэбитин төнүннэр», диэн көрдөһүө этибит. Оччоҕо кини, биһигини дьоллоору, ийэбитин аҕалыа этэ.
Кыталык диэн хайдаҕый, миэхэ кэпсээҥ эрэ. Мин уруһуйдуом этэ. Үчүгэйдик уруһуйдуурбун бары билэҕит дии?! диэтим убайдарбар.
Кыталык диэн туруйа курдук буолан баран, маҥан эрэ.
Оттон туруйа диэн хайдаҕый?
Туруйа диэн кубаны дуу, хааһы дуу уһун атахтаабыт курдук.
Ол куба дуу, хаас дуу диэн хайдаҕый?
Хайа-а, хааһы билбэккин дуо? Куһу улахан гына уруһуйдаа да, бүттэҕэ ол дии, хаас буолан тахсар.
Мин кус да хайдаҕын билбэппин ээ.
Акаары эбиккин буолбат дуо! Куһу баҕас хайдах билбэккин? Оннооҕор бу кыра оҕолор билэллэр дии! Кус диэни эйиэхэ хайдах быһаарыахха сөп эбитэ буолла?.. Ээ, биллим! Куурусса баар буолбат дуо, куурусса! Ону кыраһыабай уонна «мээт-мээт» дии-дии ууга уста сылдьар гына уруһуйдуугун вот тебе и кус!
Мин куурусса диэни билбэппин ээ. Биһиэхэ маҥан палаатаҕа туруйа да, куба да, кус-хаас да, куурусса да эмтэммэтэхтэрэ. Онно уолаттар эрэ сыппыппыт.
Саатар сымыыты билэр инигин? Бүгүн сиэбиппит дии?!
Билээн-билэн!
Ну, вот! Сымыыты куурусса биэрэр, ол кууруссаны кыраһыабай, уста сылдьар дуу, көтө сылдьар дуу гына оҥороҕун, онтукаҥ кус дэниэҕэ. Арыый улаатыннардыҥ да хааска дуу, кубаҕа дуу кубулуйар. Уһун атахтаатыҥ да туруйа. Туруйаҕын маҥан гына кырааскалаатыҥ да кыталык буола түһэр! Киһи өйдөөбөтө диэн манна туох баарый? Барыта боростуой дии!
Мин син биир тугу да өйдөөбөтүм. Кыталыгы хайдах оҥорорбун быһаар.
Айыкка, ыйытан бүт. Кууруссаны да билбэт киһиэхэ быһааран да диэн!
Кеша, быһаар-быһаар! Мин өйдүү сатыаҕым, куурусса диэн тугун.
Эйиэхэ куурусса наада дуу, кыталык дуу?
Кыталык! Кыталык!
Кыталык диэн уопсайынан, улахан, маҥан, кыраһыабай. Өйдөөтүҥ дуо? Ону-маны ыйытан бүт! Биһиги оонньуу бардыбыт, ньиэмэстэрбит биһигини кэтэһэн өлөн эрдэхтэрэ, диэтин кытта уолаттар ньамалаһа-ньамалаһа таһырдьа ыстаннылар.
Мин бу маҥан лиискэ улаханы, маҥаны, кыраһыабайы хайдах уруһуйдуурбун толкуйдуу сыттым: «Мин олохпор улаханы, маҥаны, кыраһыабайы тугу көрбүппүнүй? Арай, палаатаҕа улахан, маҥан, кыраһыабай диэн сиэстэрэ Светаны этиэххэ сөп этэ». Ок, хата көлөһүн-балаһын аллан, таһырдьаттан Кеша көтөн киирдэ: «Таһырдьа «сэрии» бөҕө буола турар! Эн ону-маны ыйытаҥҥын, шмайцера суох сэриилэһэ сылдьар эбиппин!» Бу түгэҥҥэ ону-маны ыйытар олуонатын өйдүүрүм үрдүнэн, кыталыгы уруһуйдуур баҕаттан ыйытарга күһэлинним: