Сэмэнэп Николай Петрович хоту дойдуттан төрүттээх. Сааһа түөрт уон биэһэ. Орто уҥуохтаах, кэлбит-барбыт, саҥаран баран кэлээр диэбит киһилэрэ. Бу учаастакка кини хайдах эрэ ананан төрөөбүт биригэдьиир курдук. Кэнники сылларга биллэрдик моҕохтоно уойда. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун ветеринарнай отделениетын бүтэрбитэ. Ол үөрэнэ сылдьан бу дойду кыыһын билсэн кэргэн ылбыта. Анаабыт курдук икки кыыс, икки уол оҕолоохтор. Кэргэнэ маннааҕы медпууҥҥа биэлсэрдиир. Талан ылбыт идэтинэн манна кэлэн биир эрэ сыл үлэлээбитэ. Урукку биригэдьиир биэнсийэҕэ тахсыбытынан, оччотооҕу холкуос бэрэссэдээтэлэ кинини биригэдьииринэн анаабыта. Онтон ыла биир сири харыс хамсаабакка, манна бэйэтин муҥур ыраахтааҕынан сананар. Онтуката эмиэ да оруннаах. Кини үлэни-хамнаһы эрэ дьаһайбат. Дьон олоҕо-дьаһаҕа барыта кини үрдүнэн барар.
Сэмэнэп төһө да хоту дойдуттан төрүттээх буоллар, булка көһүүн киһи. Ол эрэн булт туһунан кэпсэтии буолла да, «биһиэхэ хоту» диэбитинэн барар идэлээх. Хоту дойду бултааҕын бары да истэн билэр буоланнар, мөккүһэ барбаттар. Сааскылаах бүөм сиргэ турар буолан, куһу-куобаҕы айахтарыгар сииллэр. Кистии-саба тайах этинэн да эмсэхтэнэллэр. Үчүгэйэ баар, кыра учаастак буолан эбитэ дуу, хайдах эрэ былыргылыы туттан-хаптан олроллор. Байанай бэрсибититтэн кими да матарбаттар. Оттон күһүҥҥү муҥхаҕа собону кыайа бултууллар. Дьэ, онно баҕас Сэмэнэп үөһэ тэстэр. Балыгы киниттэн атын ким да үллэрбэт. Хастыы эмит тоннаны маҥхааһайга хаһаанар. «Отделение, сопхуос наадатыгар», дии-дии, таптаабытынан уҥа-хаҥас мачаачайдыыр. Ону ким да ирдэспэт, буолар буолуохтааҕын курдук саныыллар.
Аҕатыттан хаалбыт, кистии сылдьар буулдьанан эстэр саалаах. Онтукайын күһүн аайы маннааҕы булчуттарга уларсан кыыл этин кимнээҕэр элбэҕи сиир. Ньымаакка да сатаан туттар. Биэс сыллааҕыта баартыйаҕа киирбитэ. Оройуон, үчүгэй үлэтин чиэстээн, «Москвич» массыына фондатын биэрбитэ. Онон «Сэмэнэп дуо?» дэтэн олордоҕо.
Дьэ, ол да буоллар, кини куһаҕан өрүттэрдээх. Арыгыта суох сатаммат, ол эрэн үлэһиттэрин «арыгыны мин курдук сатаан иһиэххэ наада» диэн мөҕөттүүр идэлээх. Аны туран уһун оноолоохторго кутун туттарбыт барахсан. Дуоһунаһынан да киэптээн дьахтары сатаан бэйэтигэр сыһыарар. Бу сопхуос тэриллэн, кэнники «производствоҕа» диэн оскуоланы бүтэрбит оҕолор кэлэр буоланнар, бэркэ күннүү сылдьар. Оройуоҥҥа, куоракка эмиэ көссүүлэрдээх. Дьон айаҕын хайаан саба тутуоххунуй, барыта иһиллэ-биллэ турдаҕа. Онон төһө да сис ыал курдук туттан-хаптан олордоллор, дьиэ иһин өҥөйөн көрдөххө, үүт тураан олох суох.
Сэмэнэп бүгүн кэлбит оҕолортон биир кыыска бэйэтэ да билбэтинэн хараҕын хатыы оҕуста. Арылыччы көрөн үчүгэй да кыыс. Саамай туттар албаһынан чэпчэки үлэҕэ анаан, бэйэтигэр сыһыарарга сананна.
Табаарыс биригэдьиир, модороон баҕайы дьүһүннээх кыыс ыҥырбытыгар, Сэмэнэп санаатын ситимэ быстан хаалла. Арай, биһиги икки оҕону хаалларан дьиэбитин хомуйтара турдахпытына?
Бастатан туран, ааппын эппэккэ сылдьыбыт эбиппин дии, миигин Николай Петрович диэн ыҥырыаххыт. Иккиһинэн, мин эппитим хаһан да мүччүрүйбэт. Мин этиим баартыйа этиитэ буолар! Эһиги хомсомуолларгыт, оттон хомсомуол баартыйа быстыбат ситимэ, ыйыппыт кыыһы үөс курдугунан дьөлүтэ көрөн кэбистэ. Кыыс эрэйдээх кыбыстан муннун өрө сыҥта уонна:
Мин өскүөрүтүн этэбин ээ, диэтэ.
Аны эһиги мин дьаһалбар киирэҕит. Онон туох бааргытын барытын мин быһаарабын.
Аһыырбытын эмиэ дуо? уһун уҥуохтаах хатыҥыр Алёша, сөпкө да ыйыттым диэбиттии, сатамньыта суох баҕайытык туттан, эппиэт эрэйэн турда.
Эмиэ буолбакка. Эти-арыыны миигиттэн ылыаххыт буоллаҕа, хамнаскыт суотугар.
Онтон туалекка сылдьарбытын эмиэ ыйытабыт дуо? кэм да Вася үөннээҕиттэн түсүһэр.
Чэ, мээнэ тылга тииһимэҥ, уонна иһигэр «эрэйдээхтэр оҕус бурҕалдьытын кэттэххитинэ, сотору муоскут тостор ини» дии санаата.
Дьэ, итинник саҕаламмыта икки сыллаах производство үлэтэ. Барыларын үлэҕэ аттарбыттара.
Биригэдьиир Катяны тоҕо эрэ үүт тутааччынан анаабыта. Бастаан утаа ону ким да омнуолуу санаабатаҕа. Онтон үлэ-хамнас кыайтарбат буолан барбытыгар, кинини ордук санааччылар көстүбүттэрэ. Хотон ааныгар сааллан турар «Үлэ, чиэс, албан аат!» диэн лозунг оҕолор сүрэхтэрин өрүкүппэт буолбута.
* * *
Сарсыҥҥытыгар Бүөккэлээҕи баанньыкка сырытыннардылар, таҥастарын-саптарын эмтээтилэр уонна ыбылы паардаан кэбистилэр. Ырааһырдыы үлэтин кыайа туталлар эбит.
Онтон барыларыгар утуйар таҥас, курууска, тутааҕа суох ньуоска биэртэлээтилэр уонна түрмэҕэ таһаардылар. Дьэ доҕоор, «түрмэ» диэннэрэ олох атын дойду эбит. Сыта-сымара, тимир ааннар «лиһир-лаһыр» тыастара, сүүһүнэн киһи кэпсэтэр саҥата тигээйи уйатын тоҕо тарпыт курдук суугун-сааҕын, барыта хайдах эрэ киһи кутун-сүрүн баттыыр. Бастакы этээстэн саҕалаан биир-биир хаамыраларга угаттаатылар. Бүөккэ үһүс этээскэ аҕыс уон биирис хаамыраҕа түбэстэ. Хаамыраларыгар уон ахсыалар. Сахалар алтыалар, бары сууттаммыттар, күүһүрдүллүбүт режимнээхтэр.
Арай түөрт киһи бастакы холуонньаттан өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр баран иһэллэр, онон хаамыраны кинилэр тутан олороллор.
Сарсыарда, киэһэ бэрэбиэркэ. Күҥҥэ үстэ аһаталлар, төһө да иһиҥ топпут курдук буоллар, тугуҥ эрэ син биир тиийбэт. Арааһа, саха киһитэ харатын суохтаан эрдэҕэ. Үчүгэйэ диэн саҥа хаһыаты күн ахсын биэрэ тураллар, уоннуу хоно-хоно бибилэтиэкэр кинигэ уларсар. Аны араадьыйа күнүс тохтообокко үлэлиир. Онон сэргэх.
Бүөккэ, саҥа олоххо үөрэнэн биэрбэккэ, эрэйдэннэ. Албакаата ааһыммыт, онон түрмэҕэ өр буолар чинчилээх.
Хас киэһэ аайы утуйуох иннинэ холуонньаттан иһэр Володя диэн нуучча уола нарын баҕайы куолаһынан ыллаатаҕына, Бүөккэ ийэтин санаан уйулҕата хамсыыр.
Ийэтэ туох да көрүүтэ-харайыыта суох-соҕотоҕун хаалла. Сааһын тухары үрүҥ күнү өрө көрбөккө отучча сыл холкуоска, онтон сопхуоска ыанньыксыттаабыта. Төһө да биэнсийэҕэ таҕыстар, оҕолорун атахтарыгар туруорар кыһалҕаттан илиитин үлэттэн араарбатаҕа. Кэлин саас баттаан уонна ыарахан үлэттэн эрдэ бокооро кырдьан, сүһүөх ыарыһах буолбута. Быйыл биэс уон аҕыһын туолуохтаах. Ол бэйэтэ куура хатан тоҕус уоннаах эмээхсин курдук нэһиилэ тайахха тэптэрэн сырдырҕаан сылдьаахтыыр. Иитиэх-аһатыах, көрүөх-истиэх соҕотох хаалбыт уола бу кэбилэнэн сыттаҕа. «Тоҕо да эмиэ арыгылаан тиэриллэҥнээбитим буолла» диэн төһө да кэмсиннэр, ааспыт төннүбэт, буолбут көммөт.
Көҥүлгэ сырыттаҕына, арыгыта суох сатаныа суох курдук сананара. Онтон билигин арыгы туһунан өйүгэр да оҕустарбат. Буспут-хаппыт хаайыылаахтар манна да си-дьүгээр олорботтор. Билсэн-көрсөн, кэпсэтэн-ипсэтэн надзирателларынан ыарахан сыанаҕа арыгы киллэттэрэн иһэллэр. Эчи куттамматтарын. Бүөккэҕэ уонна атын да эдэрдэргэ «муос-туйах үүнэ илик» диэн чугаһаппаттар. Дьөрү бэйэтэ да кыһаммат.
Баабыр эппитигэр дылы көҥүл саҕа күндү суох эбит. Ону олорон истэҕин аайы Бүөккэ бэркэ биллэ. Көҥүлгэ билигин бэс ыйа буолан, айылҕа барахсан муҥутуу көҕөрөн, чэчирээн ахан турдаҕа. Тыа мүөттээх, минньигэс сыта төһө эрэ үчүгэйэ буолла!? Киһи маннык кэрэ кэмҥэ хаайтаран олороро өссө хараастыылаах эбит. Бэл чыычаах буолан көтүөххүн, оннооҕор былыкка ымсыыран көҥүлгэ дохсуннук устуоххун баҕараҕын
Билигин Катялаах сайылыкка көстөхтөрө. Бары кылааһынан тутуспутунан туох да кыһалҕата суох үөрэ-көтө, үлэлии-хамсыы сырыттахтара. Бүөккэ оҕо сааһа сайылыгы кытта ыкса ситимнээх, онон хараҕын симтэ да, кэҕэ этэрэ, оҕус айаатыыра, түптэ буруота бу көстөн кэлэр. Катялаах билигин күнүскү ыамнарыгар сырыттахтара, оттон кини түөрт эркини өрө мыҥаан баран сыттаҕа. Бу кэнники кэмҥэ Бүөккэ төбөтө «дыҥ» курдук буолан хаалла. Ону бииргэ олорор дьонугар эппитигэр: «Наһаа санаарҕыыгын, төбөҕүн сынньаппаккын. Аралдьый. Саахыматтаа, дуобаттаа, доминолаа. Ким боборуй, барыта көҥүл. Арай хаамыраттан эрэ тахсан барыма», диэн хаадьылыыллар. Этэр эттэҕинэ эмиэ да сөп курдук. Кырдьык даҕаны, дьоно хайдах эрэ бэһиэлэй баҕайытык олороллор. Кэпсэтиилэрэ да наар арыгы, дьахтар, көр-нар туһунан. Сымыйалаабат буоллахтарына, көҥүлгэ даҕаны дьон бэркэ көрүлүүр эбит. Онно холоотоххо Бүөккэ оҕо эрдэҕиттэн бэрт муҥкуктук улааппыт эбит. Аҕата тырахтарыыс этэ. Үлэни да кыайа-хото тутара, ол бэйэтэ кэнники арыгыһыт буолан хаалбыта. Бастаан утаа үлэтиттэн киэһэ арыгы сыттаах кэлитэлиир буолбута.
Ону ийэлэрэ сөбүлээбэтэҕин биллэрдэҕинэ, «дьоҥҥо үтүөнү оҥорбуппар махтанан күндүлээбиттэрин туох диэн киэр үтэйиэхпиний?» диэн суоһурҕанан кэбиһэрэ. Дьэ, онтон арыгы ыллар ылан, кэнники олох даҕаны «кыраны кыһыл, улаханы үрүҥ быһаарар» диэн тыллаах буолбута. Биир үтүө күн ыалга муус тиэйэ сылдьан тыраахтарын кытта бэйэтэ тоҥон өлбүтэ. Оччолорго Бүөккэ төрдүскэ үөрэнэрэ. Управляющай кэлэн туох да буолбатаҕыныы: «Аҕаҕыт өлбөтөҕө буоллар, тыраахтары төлөтөрүм хаалла», диэн хомолтотун биллэрбитэ.
Ийэлэрэ сүрдээҕин аймаммыта. Аҕалара тыыннааҕар, төһө да арыгылаатар, кэм суон дурдалара, халыҥ хаххалара буоллаҕа. Тиийиммэт-түгэммэт, кыһарҕаннаах олох саҕаламмыта. Убайа, ахсыһы нэһиилэ сыһыллан-соһуллан бүтэрээт, арыгыга төбөтүн оройунан түспүтэ. «Муҥ маһы кэрийбэт» диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Бүөккэни аны бииргэ үөрэнэр оҕолоро туоратар буолан барбыттара. Таҥаһа-саба боростуойа, онно эбии ийэтигэр көмөлөһөр буолан хотон сыттааҕа тыл ыаһаҕа буолара. Үөрэҕэр олох ыһыктыммыта, учууталлар даҕаны киниэхэ болҕомтолорун уурбат буолбуттара. Биирдэ эмит былыт быыһынан күн тыгарыныы ыйыттахтарына даҕаны, төһө да биллэр, өсөһөн эппиэттээбэт этэ. Сорох учууталлар: «Шаманов, ийэҥ курдук хотонтон ырааппат киһигин. Чэ, кытаат, хотонтон Москуба чугас», диэн аһаҕастык үгэргээн этэллэрэ. Ол аайы кини өсөһөн төттөрү түһэн иһэрэ.
Бүөккэ кыра эрдэҕиттэн айылҕаттан бэриллибит дьикти үчүгэйдик уруһуйдуур дьоҕурдааҕа. Уруһуй учуутала Иван Иванович ону билэр буолан киниэхэ наһаа истиҥник сыһыаннаһара. Хайдахтаах да уустук уруһуйу түһэрэн ылбыттыы оҥороро. Уруһуй уруога бэһис, алтыс уруогунан буолара. Кэнники уруоктартан күрүүр бэйэтэ Бүөккэ, Иван Ивановиһы хомотумаары уонна уруһуйдуур баҕата күүһэ бэрт буолан, бүтэһик уруокка хаалара. Уруһуйга наар «биэс» сыананы ылара, онон Иван Ивановичтан элбэх хайҕал тылларын истэрэ. Ол эрээри, тоҕо эбитэ буолла, чиэппэрдэргэ түөрдүнэн барара. Оччолорго кини кыра буолан ону куойатыгар-маҥкытыгар оҕустарбат этэ
Бүөккэ хаамыраҕа балтараа ый олордо. Ыт иллэҥэ буолуу диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Күнтэн күн туох да уратыта суох биир кэм быт хаамыытынан сыылар.
Түрмэ төһө да түҥ хааһах курдук боруоран турдар, сонун-нуомас иһиллэ-биллэ турар дьикти уратылаах. Ол курдук атын этээстэри кытта «атынан» сибээс, ыһыытаан кэпсэтии тиһигин быспат. Бүөккэлээх хаамыралара хаһан да киһинэн итэҕэстийбэт. Биир киһи бардаҕына, атын киирэн биэрэр. Саҥа кэлбит киһи сонуна элбэх буолар. Төһө да нуучча-саха диэн атааннаһыы суоҕун иһин, омук омугунан тус-туһунан олорор.
Дьэ, итинник биир кэм олохторугар эмискэ этиҥ эттэ. Биир киэһэ балаһыанньалаахтар арыгылаатылар. Бастаан этэн көрө-көрө күлсүү-салсыы бөҕө буолла, онтон итирэн-кутуран бардылар. Били бииргэ чифирдииллэрэ ханна да суох буолла. Тыл-тылтан күрүчүөктэстилэр, зона олоҕо ахтылынна. Улахан иирсээн тахсар кутталланна, эдэр өттө куттанан кутуйах иинин кэҥэттэ. Маатыра-куутура хойунна. Байбаас нуучча Валераны муннун тоҕо охсон кэбистэ. Хаан өрө ыһылла түстэ, ол эрэн уол сүһүөҕүн сүтэрбэтэ. Хаамыра иһэ адаарыҥнас киһи буолла. Валера доҕоро Клык матарааһын анныттан бэйэ оҥоһуу биилээҕин сулбу таһыйан ылла:
Зарежу! били анекдот кэпсии-кэпсии күлэрэ-үөрэрэ ханна да суох буолбут. Сирэйэ-хараҕа турбута сүр.
Давай б! Байбаас маайкатын хайа тардан кэбистэ, кыыс ойуулаах түөһүн тоһуйа тутаат, утары ыстанна.
Иэдээн! Өлөрсүү буолла! Хата, дьолго диэххэ дуу, хаамыра аана аһылла түстэ. Надзирателлэр ыстанан киирэн үлтү кулаан көрүдүөргэ таһаартаатылар. Ити кэмҥэ Бүөккэ аан таһыгар хайдах кэлэн хаалта эбитэ буолла, эмиэ холбуу тахсыһан хаалла. Ким буруйдааҕын, буруйа суоҕун быһаарса барбакка, карцерга хаайталаан кэбистилэр. Бүөккэ Клыктыын түбэстэ. Быһаҕын илдьэ тахсыбыт буоллаҕына, иэдээн. Хайдах алы гыныахха сөбүй? Өскө кыһыл илиитинэн түстэҕинэ, уҥа-хаҥас дайбаһыахха сөп Бүөккэ бэйэтигэр эрэнэр. Бэркэ биэртэлэһээччи. Дьэ, боруобалаан түстүн, тыын-тыыҥҥа харбас!
Клык, бэйэтин кытта үөхсэ-үөхсэ, төттөрү-таары хаамыталаата, өрүтэ уһуутаата. Онтон ааны тэбиэлээн лиһиргэттэ. Ким да чугаһаабата. Дэлби маатыралаан субурутта. Онтон уоскуйа быһыытыйан чохчойон олордо. Өйдөнөн хаалбыт. Бүөккэ эмиэ блатнойдары үтүктэн киһитин утары чохчойон олорунан кэбистэ. Атыттарын ханна илдьибиттэрэ биллибэт. Клык Бүөккэни иччитэ суох мээнэнэн көрөн кэбистэ уонна:
Эн миигиттэн куттаныма, буруйуҥ суох. Онтон Байбаастааҕы кытта бэйэм аахсыам, диэтэ.
Бүөккэ маннык дьон тылларыгар туралларын билэр буолан уоскуйда.
Карцер диэн хаайыы иһигэр хаайыы. Икки наара оронноох, онтукаларын күнүс истиэнэҕэ ыга хатаан кэбиһэллэр. Туох да утуйар таҥас көрүллүбэт. Күн өрөтө-өрөтө аһаталлар, киһини тыыннаахтыы моруу гынар сирдэрэ.
Киэһэ кэлэн Клыгы ханна эрэ илдьэ бардылар. Ханна илтэхтэрэй? Уу чуумпу сатыылаата.
Чаас аҥаарын курдугунан киһитин соһон тирилэтэн аҕаллылар. Улаханнык кырбаммыт, ол эрэн: «Эн тугу да билбэккин», диэн кулгааҕар сибигинэйэ оҕуста. Аны Бүөккэ уочарата кэллэ. Уҥуоҕа халыр-босхо барда, онтукатын биллэрбэккэ буола сатаата. Табах буруотунан тунуйбут хоско киллэрэн иһэн, умса хатыйан түһэрдилэр да, илиилэрин кэдэрги атаҕар наручниктаан кэбистилэр. Тыына-быара хаайтарда, сиһэ тосторугар тиийдэ, наручник илиитигэр быһа киирдэ. Бүөккэ бу «ласточка» диэн хаайыы үлэһиттэрэ сөбүлээн туттар албастарын аан бастаан боруобалааһына. Ынчык-бөтүөх сүрдэннэ, үрүҥ күн салгына баҕалаах буолла. Арыгы испитин-испэтэҕин бэрэбиэркэлээн туруупкаҕа үрдэрдилэр. Испэтэх. Үчүгэй. Ол эрэн босхолооботулар, доппуруос саҕаланна. Урут били сэриилээх эрэ киинэлэргэ көрөр сордооһуннара манна баар эбит. Ыйыталлара биир:
«Арыгыны хантан ыллылар, ким аҕалла?». Бүөккэ күнэ-ыйа хараарда, наар көбдөххө тэбэллэр эбит.
«Билбэппин!» диэн ыһыытаан көрдө. Туһалаабата. Онтон ыксаан, өлөрүүһүктэрин билэн, ханна эрэ истибитин өйдөөн, уҥан хаалбыта буолла. Дьоно тохтоон сирэйин өҥөйөн көрдүлэр уонна: «Готов!» диэтилэр.
«Дьэ, сүрдээх суол буолар эбит, киһи киһини аһыммата. Туох буруйбар ити айылаах сирэйэ-хараҕа суох атаҕастанным? Кырбанардааҕар ыт курдук үөҕүллэр өссө ыарыылаах эбит. Дьиҥинэн, арыгы таһар надзиратель эмиэ баара. Сирэйин араастаан ханньаччы тута-тутта дьоннорун кыраһыыннааччы кини этэ. Этэн биэрбэккэ!..»
Бүөккэ хантан билиэй, стукач буоллуҥ да тэбиллэн хааларгын. Ол эрээри бу түгэн кини олоҕор улахан суолталаах буолбута.
Карцерга төттөрү аҕаллылар, өкчөччү туттан нэһиилэ хаамар. Көбдөҕө тыыннарбат үлүгэр. Клык улаханнаппыт быһыылаах, сиэмэн муостаҕа токуллан сытар. Тэбэн көрбүттэригэр турбата, онтон биэдэрэлээх тымныы уунан саба ыстылар. Бүөккэ бу айылаах бэйэтэ буорайан турдар да, хайдах эрэ киһитин аһына санаата. Икки надзиратель күлсэ-күлсэ тахсан бардылар, кэннилэриттэн аан сабыллан лиһигир гынна. Кырдьык да, «бөхтөр» эбит!
Көҥүлгэ киһи ууттан тахсыбат куйааһа, онтон манна сөрүүн, түүн тымныйыыһы. Клык нэһиилэ үнүөхтээн туран, ынчык-бөтүөх бөҕөнөн сыгынньахтана сатаата. Бүөккэ туран киһитигэр көмөлөстө. Инчэҕэй таҥаһын ыктылар. Онтон маайкатын кэтээри гыммытыгар «бу киһи олох өлүүһү» дии санаан, Бүөккэ бэйэтин футболкатын биэрдэ. Киһитэ махтаммытын Бүөккэ сүрдээх үчүгэйдик иһиттэ. Ханныгын да иһин, иккиэн биир өлүүгэ сырыттахтара.
Сотору ас биэрэр чуолҕаннара аһылынна. Били арыгы таһар бөх уулуу турар оҕус хараҕын курдук күлтэччи көрбүтүнэн сирэйэ бу мэлэс гынна уонна Клыкка: «Саха маладьыас, түһэн биэрбэтэ», диэтэ. Иккиэннэригэр табах уматан биэрдэ. Киһи бэрдэ Клык хаамыратыттан халыҥ таҥас, табах, испиискэ аҕалтарда. Бөх аһыннаҕа дуу? Наараларын түһэрэн биэрдэ, онон үөһэ тахсан сыттылар. Саҥа-иҥэ суох, хобдох киэһэ буолла.