Манна, быстах тохтоон ааһар сир буолан, утуйар таҥас-сап көрүллүбэт. Бэйэҥ кэтэ сылдьар соҥҥун эргитэ сылдьан тэллэх, суорҕан, сыттык, олоппос оҥостоҕун. Хаайыы режимигэр хааччах суох, аан бастаан түбэспититтэн олохторун хаайыыга моҥообуттарыгар тиийэ бииргэ булкуһан олороллор.
Бүөккэлээх бастаан «омукпут атынынан туораталлара буолуо» диэн куттаммыттара. Ону баара манна «мааһынан» арахсан олороллор эбит. Ол аата зонаҕа повязка баанан сүөһүлээбиттэр, биригэдьиирдэр, нэрээччиттэр, тыһылар, бөхтөр, о.д.а. хаайыы сокуонугар сөп түбэспэккэ олорбуттар маннык уопсай хатаҕа киирбэттэр. Алҕас киирэн биэрбит баһа байҕалга.
Бу дойдуга уруһуйдьут ытыс үрдүгэр сылдьар.
Онон Бүөккэ күннээтэ. Остуолга олорон күнү-күннүктээн уруһуйдуур. Уопсай балаһыанньалаахтардыын булкуһан хаалла. Чэйдээччилэри кытта чэйдээн, табахтааччылары кытта табахтаан хаамыратыгар биллэр-көстөр киһи буолла. Уруһуйдаппыт дьоннор чэйинэн, табаҕынан төлүүллэр, сорохтор чэй оргутан аҕалаллар.
Саха сириттэн кэлбит этап бары биир сүбэнэн сылдьаллар. Бүөккэ булбут табаҕын хаһаанан иһэллэр, ханна тиийэллэрэ-түгэнэллэрэ биллибэт. Клык, төһө да дойдутугар кэллэр, кинилэри земляктартан атыннык ыҥырбат.
Бүөккэ, остуолга олорон, маҥан таҥаска кыыһы уруһуйдуур. Төһө да нуучча кыргыттарын уруһуйдаатар, өйө-санаата Катяҕа. Ол аайы билбэт кыыһын мөссүөнэ өссө кэрэтик тахсар. Кини утары үөһэ өттө сыгынньах, түөһүгэр үс куполлаах таҥара дьиэтэ ойуулаах, ол аата бу киһи үһүс түбэһиитэ, остуолу таһыйа-таһыйа, бэрт эҥсилгэннээхтик ыллыыр:
Манна ким кэлэрэ-барара сонун буолбатах. Хааһы курдук. Биир күн Красноярскайтан этап кэллэ. Бүөккэ идэтинэн уруһуйдуу олорбута. Бу дьон ортотугар биир сахалыы хаптаҕай дьүһүннээх, бэрт сытыы-хотуу сирэйдээх-харахтаах, чолбоодуччу көрбүт саас ортолоох киһи кэлистэ. Киирээт, уруурҕуу көрдөҕө буолуо, хараҕа Бүөккэҕэ хатанна. Чугаһаан хайа омук буоларын ыйыталаста. Тувинец эбит, дойдутуттан уонча сыллааҕыта хаайыы эҥээрдэнэн барбыт. Болдьоҕун бүтэрэн иһэн, биир сүөһүнү быһахтаан, эбии биэс сылы ылан, кытаанах режимнээх зонаҕа баран иһэрин блатнойдар идэлэринэн төттөрү-таары хаама сылдьан кэпсээн дьон болҕомтотун тарта. Ол эрээри Ол эрээри кинилэри кытта кэлсибит, тартаран саҥарар киһи тувинец сабыс-саҥа механическай бириитибэлээҕин каптёркаҕа туттарбытын Амеляҕа сибис гыммытын Бүөккэ уруһуйдуу олорон иһиттэ. Уопсай балаһыанньаҕа олорооччулар төбөлөрүн холбоон бэрт өр сүбэлэстилэр. Онтон тувинеһы ыҥыран, бэрт ыраахтан саҕалаан кэпсэтиини бириитибэҕэ эргитэн аҕаллылар. Бириитибэ манна наадатын, онон ыларга модьуйдулар. Тувинец «биэрбэппин» диэн турда. «Бэйэбэр наада, хаайыы суруллубатах сокуонунан эһиги ыччаттан күүскүтүнэн күһэйэн ылар быраапкыт суох», диэн бэйэлэригэр понятие толкайдаата.
Дьон ымсыы санаата көптөҕүнэ, сүрдээх суол буолар эбит. Арахсар аат диэн суох. Бары түүрэйдээн түһэриэх да курдук буоллулар. Тувинец ыксаата, соҕотоҕо да бэрт. Көмө эрэйэрдии, Бүөккэ диэки көрүтэлээтэ. Бүөккэ, хайыыр да кыаҕа суох буолан, хараҕын кистээтэ. Тувинец муҥур уһукка тиийэн сөбүлэстэ. Санаата түспүт.
Обургулар сайабылыанньа суруйтара охсон ылан надзирательга биэрдилэр. Дьыала үчүгэйдик түмүктэммитин чифиринэн бэлиэтээтилэр.
Эбиэккэ диэри туох да биллибэтэ. Амеляҕа илин-кэлин түһээччилэр ааны тоҥсуйан лигийдилэр. Надзиратель кэлэн ас биэрэр чуолҕаны арыйда.
Бритву давай, начальник!
Не положено! чуолҕаны сабан кэбистэ.
Дьэ, доҕоор, маны эрэ күүппүт курдук, буолан аҕай турдулар ээ. Аан алдьанарыгар тиийдэ. Эппиэттээх дьуһуурунай кэллэ. Киһи өйдүүр гына быһааран биэрбитин, истэр кэлиэ дуо Түрмэ тойонун модьуйдулар.
Тойон суох, эппиэт судургу.
Бүөккэ, дьэ, уоскуйаллар ини дии санаабыта Ыҥырыа уйата тоҕо тардылынна. «Голодовка» биллэрэбит диэн турдулар.
Пожалуйста, ваше право, баҕар, эн өл даҕаны, онно эрэ кыһамматтыы, надзиратель бэрт холкутук эппиэттиир. Хата, кумааҕы биэрэн, аччыктааһыны биллэрбиттэрин туһунан сайабылыанньа ылан барда.
Үөхсүү кытаанаҕа. Хаамыра бириитибэнэн итэҕэстийэн олорбутун курдук буолла.
Эбиэти, киэһээҥҥи аһылыгы ылбатылар. Куртах сыыйа курулуйан барда, бары сууланан эрдэ сытынан кэбистилэр.
Тувинец санаата көнньүөрбүт. Хаан тардыһан сахаларга кэлэн тумустары дэлби үөҕэр. Сотору-сотору «дойдубар эбитим буоллар» диэмэхтиир.
Биир хонук ааста. Прогулкаҕа тахсыбатылар. Этап кэлэрэ-барара бобулунна. Эбиэккэ кэлэн, суолтатыгар «аһыыгыт дуо?» диэн ыйытан көрдүлэр. Түрмэ тойоно биллибэтэ. Туран хаамсыы аччаата. Бары лип сыталлар. Куртах курулуйар, өй-санаа наар аска оҕунна. Ол да буоллар бары тулуйаллар, ким мөлтөҕүн көрдөрүөй.
Бүөккэ биир дойдулаахтарыныын аҥаар харахтаах Кэбээйи Адамыныын, Амматтан сылдьар Киргиэлэйдиин төһө да аччыктааталлар, сэһэн-сэппэн бөҕө. Адам булчут. Күһүн тайах тутуһар кэмигэр көҥүлэ суох үс бууру биир сиргэ охторбут, онтукайа биллэн хаалан, үс сылга түбэспит. Хас тайаҕын ахсын биирдии сыл. Адам биир сылын олорбут, онон зона олоҕун амсайбыт. Адамтан «эн тоҕо оччо элбэх тайаҕы өлөрө сатаатыҥ» диэтэххэ, киһиҥ эппиэтэ бэлэм «инньэ диэн баай барыылаах Байанайы хомотуом дуо?» диэн тыллаах. Киргиэлэй Адамтан ыйытар:
Өскө биири өлөрбүтүҥ буоллар, түбэһиэҥ этэ дуо?
Эс, түбэстэхпиний. Сааһым тухары бултаабыт кыылларым буоллаҕа. Ааспыт сыл булт соноругар сэбиэт киис тириитэ үлэспитэ. Урут да үлэһэр буолар этэ. Кыһайбыт курдук ол сыл тииҥ маска олорботоҕо. Киис бу биһиги курдук тоҕо аччык сылдьыай, бардаҕа эбээт. Онон сыллааҕы былааммын толорбокко сылдьан киниэхэ өлүүлүөм дуо? Сатахха, холуочук сылдьан, сэбиэппэр дэлби сүүлэ киирэн үрүҥ күүгэн буолбут эти биэрэн кэбиһэн, тэбилинним.
Адам кэпсээнэ наар булт туһунан. Киһи иҥсэтин көбүтэр. Оттон Киргиэлэй үөрэҕэ суох, сопхуос оробуочайа, биэс уонуттан тахсыбыт. Көрдөөх кэпсээннээх бэһиэлэй кырдьаҕас. Күнүүһүт эбит. Бэйэтэ этэринэн, туран эрэ ииктиир дьоҥҥо барыларыгар күнүүлүүр эбит. Сааһын тухары кэргэнин маныырыттан ордубатах, наһаа эрэйдээхтик олорбуттар. Дьахтар арахсыа эбит да, сэттэ оҕотуттан тардыстан, кырбана-кырбана олороохтообут. Күнүүһүтүн билэн дьоннор хаадьылыыллар эбит. Сылбырҕа, кытыгырас соҕус киһини үлэтигэр баран истэҕинэ утары ыыталлар. Ол киһи Киргиэлэйдиин дорооболоһор уонна: «Мааппаҥ дьиэтигэр баар дуо?» диэт, ааһа турар. Дьэ доҕоор, Киргиэлэй тымыра эрэ быстыбат, кэннин хаана сирэйигэр ыгыллан тахсар, ыһыы-хаһыы доҕуһуоллаах киһитин эккирэтэр. Күнүүһүт кэмэлдьитин Адам Киргиэлэй биир дойдулааҕыттан истибит. Ол иһин дьахталлар кыыбаҕаларын араастаан оҥорон кэпсээн Киргиэлэй уутун аймыыр.
Онтон бу түбэлтэҕэ аһара туттан, кэргэнин икки ойоҕоһун тоһуппут. Инньэ гынан икки сыл көҥүлүн быстарбыт. Арай биирдэ Киргиэлэй өһүөнү одуулуу сытан ыйытта:
Былыр Манчаары манна сыттаҕа?
Александровскай централга дииллэр, ол аата манна буоллаҕа, Адам истиэнэни имэрийэн көрөр.
Оһуобай тутуу, ама да Манчаарытын иһин, хайдах мантан күрүөй. Түннүгэр илиим нэһиилэ батар, Киргиэлэй сөҕөр.
Омун. Сахаҥ омуннаах. Өссө былыргы хаайыылаахтарын хандалылаах буолаллар.
* * *
Үһүс күннэригэр уонча эписиэр арыаллаах полковник званиелаах, наһаа уойбутуттан нэһиилэ сыыгынаан тыынар түрмэ тойоно бэйэтинэн ыадастан кэллэ. Бүөккэ кинини хапыталыыстар карикатураларыгар майгынната көрдө.
Хаайыылаахтар бары атахтарыгар турдулар.
Ким бириитибэ көрдөөн сайабылыанньа суруйда! бэйэтин көрүҥэр сөп түбэспэт ньааҕынас куоластаах эбит.
Мин, тувинец инники тахсар.
Тойон киһи сэнээбиттии, сиргэммиттии үөһэттэн аллара көрдө уонна:
Эн, эбисийээнэ, туоххун хорунаары бириитибэлэнниҥ? Эбисийээнэлэр хорумматтар! Биэс суукка карцер! Өссө кимиэхэ туох нааданый? диэн хаһыытаата.
Ким да тугу да саҥарбата. Тойон киһи барыларын кэриччи көрдө. Бэйэтин уурааҕыттан бэйэтэ астыммыттыы көхсүн этиттэ уонна түөһүллэн тахсан барда. Атыттар тувинеһы илдьэ кэнниттэн батыстылар. Аан сабылынна.
Аччыктааһын туһата суох түмүктэннэ. Нууччалар маатыралара сүрдэннэ. Арай сахалар тувинец бириитибэтэ бэйэтигэр хаалбытыгар үөрэн эгди буоллулар.
Үс күннээх нуорма килиэптэрин барытын биирдэ олордон кэбистилэр. Бары килиэпкэ саба түстүлэр. Нуучча өр аччыктааһыны тулуйбат эбит. Билигин былдьаан ылыахтара диэбиттии, тырыта-хайыта тыытыы, дьүккүччү көрө-көрө, ыстаабакка да ыйыстыы. Сахалар төһө да аччыктааталлар, кинилэр курдук түһүммэтилэр. Ыксаабакка тууһаан сииллэр. Аны миин, торуой кэллэ. Харса суох ыга симиннилэр. Маҥкырдааһын буолла.
Хаамыра иһэ сыыйа тиллэн кэллэ.
* * *
Катялаах сайылыкка тахсыбыттара нэдиэлэ буолла. Бу Эһэлээх сайылык Сааскылаахтан хоту диэки биэс биэрэстэлээх сиргэ баар эбит. Түҥ былыр манна эһэлэр бааллара эбитэ буолуо, ол да буоллар аҥаардас аатыттан киһи этэ бүтэйдии тардар. Эһэлээх киэҥ нэлэмэн мэччирэҥ алаас, ортотугар хомустаах күөллээх. Балыга суох, ол эрээри тыыраахылар арахсыбакка дайаҥнаһаллар.
1
Биир киһи олорор хаамырата.