Салгыы баран истим. Биир атыыр чыркымай иннибиттэн көтөн тахсан үрэх тоҕойугар тиийэн түстэ. Аргыый хааман киирдим. Арай көрбүтүм: атын чыркымайдар хороһон аҕай олороллор эбит. Маҥнай хаастар дуу дии санаатым, өр толкуйдуу барбакка, биир чугаһын ыттым. Көтөрдөрүм үрэх тоҕойун эргийэ дайдылар. Мин, ботуруон укта-укта, быһа сүүрдүм. Көҥүһү өҥөс гыммытым, хайа сах ааһан эрэллэр эбит. Кэнники куһу ыттым умса кэлэн түстэ. Онтон инникини ыттым тиэрэ кэлэн түстэ. Ылан көрбүтүм: хаас саҕа кустар. Мин «туох кустара буоллаҕай?» диэн толкуй бөҕөҕө түстүм. Онтон улуннар быһыылаах диэн сэрэйэ санаатым.
Муостаҕа тиийэн баран, төннөн кэлэн дурдабар хоннум. Көлүччэм кыра баҕайы да, кэлбит кус быһа ааспат. Күн тахсыыта кэлэллэр. Күн сардаҥатын утары көрдөххө, халба атыыра түөһэ саһаран бастаан иһэр буолар. Эбэтэр чааппара көҕөннөр барахсаттар түүлэрэ-өҥнөрө кэрэтин. Мородулар, чыркымайдар астыктарын. Хайа булчут маннык кэрэ көстүүттэн долгуйан нохтолоох тойон сүрэҕэ күүскэ тэбиэ, хайҕахтаах хара быара хамсыа суоҕай. Көлүччэм кыра буолан, халлаан сырдаабытын кэннэ кэллэхтэринэ, туох баар кэрэ өҥнөрө-дьүһүннэрэ бу баар курдук дьэрэлийэн көстөр. Ууга түһэллэригэр кынаттарын араастаан хамсаталлара этиэхтэн эриэккэс. Аны кынаттарын тыаһа дьикти кэрэ дорҕоон буолан иһиллэр. Айылҕа барахсаҥҥа сынньанан, ол саас олус үчүгэйдик бултаабытым.
Үллэһик
Хайахсыкка үлэлии сылдьабын. Учуутал күнүгэр өрөөтүбүт. Өрөбүлү туһанан, матасыыкылынан дойдубар тиийдим. Ийэм «убайдарыҥ Нуучча Үрэҕин баһын үүтээнигэр бааллар» диэбитигэр, өл хабаат, онно ыстаннардым.
Үүтээҥҥэ киэһэ тиийдим, дьонум үөрэ көрүстүлэр. Убайдарым, абаҕам, таайым Мэхээлэ уонна аҕам булка үөрэппит киһитэ Өндөрөй бааллар. Өндөрөй турбут-олорбут, күүстээх-уохтаах, атаҕынан лаппа кыанар киһи этэ. (Билигин уола Тимка улахан булчут).
Киэһэ аһаан баран утуйдубут. Сарсыарда уһуктубуппут абаҕабыт Өлөкөй чэйин оргуппут, аһын тардыбыт. Биһиги үүтээн таһыгар остуолга олордохпутуна, оҕонньорбут аал уотун арыылаах алаадьынан айах тутта, онтон ньыкырыйан кэлэн остуолга олордо. Аһыы олорон түүлбүтүн ыйыппытыгар ким да саҥарбата. Онтон Өлөксөй түүлбэр өлгөмнүк бултуохпутун мэһэйдээтилэр диэтэ. Имири-хомуру аһаан баран, икки аҥыы хайдыһан, хаама бардыбыт.
Син балайда хаампыппытын кэннэ ыттар тайаҕы туруордулар. Сотору соҕус буолаат, саа тыаһа тас-тас гынна. Биһиги саа тыаһын диэки туос бөтөрөҥүнэн түһүнэн кэбистибит. Тиийбиппит, биир эдэр киһи кыра тайаҕы охторбут. Билистибит. Дьоммут таатталар эбит. Иккиэлэр, биир эдэр уонна сааһыра барбыт оҕонньор. Үөрэ-көтө астыы сырыттахпытына, ыттар үрдүлэр. Кыра убайым Куока уонна Таатта кырдьаҕаһа онно бардылар. Биһиги булпутун астаан баран, дьоммутугар тиийдибит. Ыттар үрэ сырыттахтарына, убайым урут кэлэн, тыһы тайаҕы охторбут. Булпутун астаан баран аһаатыбыт. Ол олорон кырдьаҕаспыт хайдах үллэстэрбитин туһунан тыл көтөхтө.
Саастаах киһибит Өндөрөй кырдьаҕаска бэйэтэ быһаарарыгар көрдөстө. Кырдьаҕас: «Эһиги ыттаргыт туруорбут тайахтарын сүүрдэн иһэн ытыалаан кыра тайаҕы биһиги охтордубут. Оттон эһиги ыттаргыт бууру эккирэтэн, тыһы тайаҕы үрсүбэтилэр. Биһиги ыттарбыт үрэ сырыттахтарына, эһиги киһигит охтордо. Онон хара тыа суруллубатах үгэһинэн маннык: эһиги ыттаргыт үрсүбэтилэр, онон биһиги эһиэхэ бэйэбит көрөн эт бэрсэбит, онтон үрсүбүттэрэ эбитэ буоллар, төбө тыыран, аҥаардаһыахпыт этэ», диэтэ.
Биһиги, эдэр дьон, хомойон сүөм түстүбүт, урукку оҕо дьон сиэринэн, мөккүспэтибит. Мин «аҥаардаһарбыт буолуо» дии санаатым. Онтон оҕонньор сирэйбитин-харахпытын көрөн баран эттэ: «Аҕаҕыт Дьөгүөссэ бэрт ыллыктаах киһи этэ, уолаттара бары бултуулларын көрөн үөрдүм. Онон эдэр дьону санааларын көтөҕөн, тыһы тайах көхсүн аҥаарын уонна кыра тайах аҥаарын биэрэбит. Эдэр дьон этэҥҥэ сылдьан бултааҥ-алтааҥ», диэн алҕаата.
Биһиги үөрэн-көтөн, булпутун суол кытыытыгар кистээн баран, үүтээммит диэки түһүннүбүт.
Сорохтор сарсыарда туран тайах этин тиэйиэхтээхтэр, онон Өндөрөй биһиги хаамар буоллубут. Өндөрөйдүүн өр хаамтыбыт, туох да суол-иис суох. Сотору Сылгы Салайар үрүйэтин уута кэлиэхтээҕин, онно чэйдиэхтээхпитин туһунан эттэ. Мин ол ууну кэтэһэбин, аччыктаатым.
Арай ол иһэн көрбүтүм: үрүйэ уҥуор, 300350 хаамыылаах сиргэ, биир буур тайах утуктуу турар. Айылҕа мүччүрүйбэт сокуонунан, хаанын тэнитээри, тапталлааҕын көрдөөн түүнү быһа хааман баран, үлтү сылайан, үрүйэ кындаатыгар сынньана турар эбит. Кыратык үөмтүбүт, ыарҕа бүтэн, ыраас сиргэ кэлэн тохтоотубут. Ыарҕа мэһэйдээн, ыттар тайаҕы билбэттэр. Хата дьоммут туох буолан бөкчөһө-бөкчөһө үөмтүлэр диэбиттии дьиктиргии көрөллөр-истэллэр. Сааларбытын маска ууран ытыалаан тибиргэттибит. Уончата ыппыппытын кэннэ, кыылбыт сүүрдэ. Илин холун соһо сылдьар. Ону көрөн үөрдүм уонна тайах диэки буутум быстарынан ойдум. Дулҕаттан бүдүрүйэ-бүдүрүйэ, үрүйэни сүүрэн туораатым. Ыттар урут тиийэн ойуурга киллэрэн тохтоттулар. Кинилэри үөрэтээри, кыратык үрдэрэ түһэн баран охтордум.
Дьэ манна буолла өрөгөй, үөрүү кылаана. Баай Байанайбытын уот оттон арыылаах килиэбинэн күндүлээтибит. Тайахпытын астаан, быарын үтэн, холкутуйан аһаатыбыт.
Киэһэлик борук-сорукка Бассынаай үүтээнигэр тиийбиппит, дьоммут кутаа аттыгар аһаары сабдыгыраһа сылдьаллар. Бултаан сылайан истэххэ, бииргэ бултуур дьонуҥ кулуһуннарын уотун халлааҥҥа харбаһар кыымнара кэрэ көстүү буолан сүрэҕи өрүкүтэр, быары сылаанньытар. Бултаабыппытын көрөн дьоммут үөрэн харахтара чаҕылыста. Өл хаба түһээт, хайдах бултаабыппытын кэпсээтибит.
Онно кырдьаҕаспыт Өлөксөй: «Бэҕэһээ Таатта булчута алҕаан, бүгүн бултуйбуккут», диэн үөртэ. Алгыс баһа сыалаах диэн итини этэн эрдэхтэрэ.
Аммаҕа
Хайахсыкка учууталлыы сылдьан, күһүҥҥү уһун өрөбүлгэ үлэбиттэн көҥүллэтэн, аар айылҕа маанылаан айбыт кэрэ кыыс Аммаҕа бултуу бардым. Дьэримиэй үөрэ-көтө көрүстэ.
Дьэримиэй диэн саар-тэгил уҥуохтаах, бэйэтин кыанар киһи, иһиттэр истэ олоруох элбэх кэпсээннээх, устар ууну сомоҕолуур, хомоҕой тыллаах эр бэрдэ. Уһун түүнү быһа атаһым кэпсээнин истэн Соморсуҥҥа хоннум. Сарсыарда тыҥ хатыыта туран икки атынан айаннаатыбыт.
Амма Эбэҕэ тиийбиппит уҥуоргу кытыыта өссө даҕаны тоҥмокко сүүрүгүрдэ турара. Киһим сүүрдэн кэллэ да, сүүрүктээх ууну үрдүнэн ойутта, уҥуор тиийэн түһүүлэригэр ата халтарыйан ууга бар гынна. Хата эр бэрдэ, кыанар киһи буолан, атыттан арахсан муус үрдүгэр үҥкүрүйдэ. Уу чычаас буолан, муус анныгар барбатылар. Онтон мин аппын кэстэрэн туораттым.
Киһибэр: «Таҥаһыҥ сиигирдэ, онон төннүөххэ», диибин.
Онуоха: «Булчут тоҥуохтаах-хатыахтаах, оччоҕо эрэ булду бултуугун. Түөрэх үчүгэй, бүгүн бултуохпут», диэн хардарда.
Уҥуор биэрэккэ уот оттон таҥаспытын кыратык куурдубута буоллубут. Амма Эбэҕэ түһэр Хатыҥ Үрэҕи өрө тахсан бардыбыт. Саҥа киис суола ааспытын көрөн, ыппыт ол устун ойдо. Арай сотору хайа үрдүгэр үрэн баргыйда. Аттарбытын сиэтэн, хайаны өрө сүүрэн тахсыбыппыт: ыппыт саарба бэрийэр бэрдин улахан баай тииккэ таһаарбыт. Айылҕа мааныылаах кыыла барахсан мутуктан-мутукка ыстаҥалыы сылдьара. Көрүөхтэн кэрэ быһыы-таһаа, түү-өҥ, сытыы сирэй-харах. Баай Байанай биэрбитин бултаан баран, салгыы айаннаатыбыт.
Амма хайатын үрдүнэн хаамтардыбыт. Дьэримиэй киис суолун ирдээн, миигиттэн арахсан, туһунан барда. Салгына минньигэһэ, сибиэһэйэ, үүнээйитэ, ото-маһа кэрэтэ мин сүрэхпин сүүйдэ. Айылҕа абылаҥар ылларан, бултуу сылдьарбын да умнан бардым.
Арай көрбүтүм: аллараа хайа анныгар икки тайах турар. Аппыттан аргыый түһэн маска баайдым. Ыксаабакка холкутук кыҥаан иккитэ ыттым да, таһы-быһа сыыһан кэбистим. Кыылларым онуоха талах кэннигэр аргыыйдык киирэн хааллылар.
Мин тайахтарга чугаһаары, саабын ииттэ-ииттэ түргэн хаамыынан хайаттан түһэн истим. Тайахтар суохтар. Талахтан тахсалларын кэтиибин. Өйдөөн көрбүтүм, биир бөлкөй талах кэннигэр тураллар эбит. Маннык чугаһатыахтара диэбэтэх киһи, соһуйан, саабын эмискэ өрө көтөҕөрбүн кытта, тайахтар ыстанан кэбистилэр. Маҥнайгы ойууларыгар куобахтаан бачырҕаттылар, иһэхтэрэ ыраахха тиийэ бырдаҥалаан олордо. Уҥа диэки ыстаммыты ытан саайдым. Онуоха эргиллэ түстэ да, миэхэ утары сүүрдэ. Мин тамайа сиэлэн эрэр иккис тайаҕы ыттым.
Маҥнайгы, утары сүүрэн кэлэн чугас, сүүрбэччэ хаамыы сиргэ, хорус гынна. Долгуйан, ботуруоммун мүччү-хаччы уган, кыылбын кыҥааппын кытта тайах кэннигэр ыппыт сүүрэн кэллэ. Ыты дэҥнээтэххэ аана суох алдьархай, иитэ суох иэдээн буолар, онон ыппатым. Тайаҕым ыты көрөн эргилиннэ даҕаны, үрэҕи туораан, үрүйэни өрө батан бара турда. Тайах кэнниттэн Дьэримиэй ытын кытта сүүрэн бурҕатта.
Мин маҥнайгы ыппыт тайахпын суоллаабытым ырааппакка охтубут этэ. Тайах иһин хостоон баран, хайа үрдүгэр тахсан аппын ыллым. Битигирэтэн киһибэр тиийбитим, Дьэримиэй анараа тайаҕы охторон сытыарара. Атаһым уоскуйан тоҕо хойутаабыппын туоһуласта, онуоха тайах астыы сылдьыбыппын кэпсээбиппэр соһуйда да, үөрдэ да.
Кыылбытын астаан баран атаһым эттэ: «Бу сиһинэн Эбэҕэ быһа түһүөххэ». Сүүсчэкэ хардыыны барарбытын кытта билигин эрэ ааспыт киис суолун көрдүбүт. Өр буолбата, ыппыт үрэн тоҕо барда. Тиийбиппит кииһи сытар тиит көҥдөйүгэр хаайбыт эбит. Сүгэнэн хайаҕас оҥорон кыылбытын ыллыбыт. Сотору хараҥаран барда, онон үрэххэ киирэн суол устун дьиэлээтибит.
Баай барыылаах Байанай наарын оҥорон оннук күндүлээн соһутан да, үөрдэн да турардаах. Аҕыйах да хонукка буоллар, кэрэ кыыс Амма Эбэ барахсан дуоһуйа сынньатан, астына бултатан турар. Кэлин Дьэримиэй дойдутугар, Хатарчыма үүтээнигэр бултаан турабын, ол туһунан туспа кэпсээн.
Түгэнэҕэ
Биһиги биир саас Горнай улууһун Түгэнэ үрэҕэр Кыайыы күнүттэн Ньукуолуҥҥа диэри кустаабыппыт. Баай Байанай мичик гынан, кус бөҕөнү өлгөмнүк бултаан, сарсыныгар айаннаары тото-хана аһаан баран, утуйаары сыттыбыт.
Ол сытан сылгыһыт Бииктэртэн: «Дьэ бу олорор дьиэҥ аартык айаҕа эбит, айан суолунан төһөлөөх киһи ааһара буолуой. Туох эмэ киһи өйүгэр хаалар түбэлтэ буолбута дуо?» диэн ыйыппытым.
Бииктэр, улахан курбуу курдук уһун хара бараан сааһыран эрэр киһи, оронуттан туран оһоҕун иннигэр тиийэн талах олоппоско олорон эрэ табах ууруммута уонна оргууй тарда-тарда кэпсээнин ырааҕынан эҥсэн саҕалаабыта
«Түгэнэ Эбэ мин биһикпин ыйаабыт төрүт сирим. Бу Эбэҕэ саас кус саҥата киһини утуппат буолара. Мин саас кус кэлиитэ, ити эһиги сыппыт көлүччэҕитигэр, ууну атах сыгынньах кэһэ сылдьан куска тиргэлиирим, күөнэххэ туу угарым. Дьэ, кырдьык, бу суолунан араас дьон ааһар.
Биирдэ үгэспинэн сылгыбын көрө сырыттым. Мантан тэйиччи соҕус күөл үрдүгэр быраҕыллыбыт үүтээн баар. Ол үүтээн таһыгар чэйдээри тохтоотум. Арай Доҕор диэн ытым ырдьыгыныы-ырдьыгыныы үүтээҥҥэ ойон тиийдэ. Эргэ, быраҕыллыбыт үүтээн аана суох этэ. Ытым боруокка туран үрэн тоҕо барда. Мин туох ааттааҕы үрдэ диэн соһуйдум. Дьиксинэн саабын бэлэм туттум уонна дьаархана-дьаархана аргыый үүтээни өҥөйдүм. Арай, доҕоор, көрө түспүтүм: кугас баттаҕа арбайан, сирэйин саба түспүт дьахтар умса туттан наара орон сыҥаһатыттан тайанан олорор эбит. Төбөм оройуттан атаҕым тилэҕэр диэри тымныы сүүрээн дьырылаата. Куйахам үмүрүтэ тутта, этэллэригэр дылы, баттаҕым турда. Көрбүппүн итэҕэйбэккэ таалан, мах бэрдэрэн турдум. Маҥнай абааһы дии санаатым. Күнүстэри хайдах илэ бардаҕай диэн дьиктиргээтим. Ити санааттан тыҥаабыт ньиэрбэм уоскуйан, туос амабар түстүм. Соһуйбутум-өмүрбүтүм ааһан, өйдөөн-дьүүллээн көрбүтүм: нуучча дьахтара эрэйдээх умса туттан олорор эбит. Уҥуох-тирии буолуор диэри ырбыт, баттаҕа сирэйин саба түспүт, ыт да үрэригэр кыһаммат турукка киирбит. Дьэ онтон, Саха сирин күөллэрин үөрэтэр учуонай дьахтар муммут диэбиттэрин өйдөөтүм. Онон, дьахтарым сибиэн буолбатаҕын сэрэйэн, уоскуйдум. Куттанан, саллан, дьахтарбын сэрэнэн таарыйдым. Маҥнай миигин буспатах балык миинин курдук мээнэнэн көрдө, онтон саҥа уһуктубут киһилии тобулу одуулаата. Ол кэннэ эмискэ өйдөнөн сарылыы түһээт, миигин кууста уонна кыра оҕолуу ытаан тоҕо барда. Хам кууһан олорон, ытыырын быыһыгар үрүт-үрдүгэр эттэ: «Муммутум ый аҥаара буолла, бүгүн бэйэбэр санана олорбутум, эйигин миэхэ таҥара ыыппыт». Дьахтарым ытаан уоскуйбутун кэннэ аппар олордон, бэйэм сиэтэн, төлөпүөн быыскатыгар кэлэн, Бэрдьигэстээххэ эрийдибит.
Чаас аҥаара буолбата, кинини көрдүү сылдьар дьон бөртөлүөтүнэн кэлэн ылан барбыттара. Дьахтарым махтанан бөҕө, төлөпүөнүн нүөмэрин биэрбитэ даҕаны, үрэх баһыгар олорон, хантан эрийиэхпиний. Дьэ итинник, биирдэ муммут киһини быыһаан турардаахпын.
Иккис түбэлтэ. Биирдэ күһүн, Бокуруоп саҕана, маҥнайгы хаар түһүүтэ, үгэспинэн эмиэ сылгы көрдүү сырыттым. Түгэнэ үрэх халдьаайытынан хаамтаран иһэн ытым үрбүтүгэр көрбүтүм: улахан уҥуохтаах, сирэйэ бар түү буолбут нуучча оҕонньоро дүлүҥ үрдүгэр акыллан олорор эбит. Оҕонньор кэпсииринэн, Дьокуускайтан Маҕаныга суол оҥоһуутугар үлэлиир кыыстаах күтүөтүгэр баран иһэн муммут. Мин эмиэ аппар олордон суолга киллэрдим. Ол саҕана урут манан үчүгэй кутуу суол суоҕа, күһүн-саас хаайтарыы бөҕө буолара. Дьиэбэр хонноро ыҥыра сатаабыппын, кэмчиэрийэн сөбүлэспэтэ. Сөбүлэспэт киһини хайдах дьиэбэр күүспүнэн соһуохпунуй, онон кыра үтэлээхпин биэрдим, суолун ыйдым. Киһим доҕолоҥнуу-доҕолоҥнуу суол устун бара турда. Хас да хонон баран киһи сүттэ диэн айдаан бөҕө буолбута. Милииссийэлэр хаста даҕаны төхтүрүйэн кэлэн миигиттэн ыйыппыттара. Дьэ итинник айманан кыһыммыт ааспыта.
Биирдэ, саас хаардаахха, улахан массыыналаах эдэр нуучча уола кэллэ. Эдэр суоппар оҕонньор күтүөтэ эбит. Миигиттэн оҕонньор туһунан ыйытта, мин барытын ыраас мууска тиэрэ ууран сиһилии кэпсээтим. Оҕонньор күтүөтэ түүл түһээбитин кэпсээтэ: «Түһээтэхпинэ массыынабынан айаннаан иһэбин. Арай суол кытыытыттан хаар анныттан оҕонньор туран кэллэ уонна манна баарбын диэтэ. Мин ол сири көрдүү сылдьабын».
Оҕонньор «хаар анныттан турбут» сиригэр эргэ пилорама баара. Бу эргин сири билэр бөҕө буоллаҕым. Уолу илдьэн ол сири көрдөрдүм. Киһим олус үөрдэ, оруобуна бу сири түһээн көрбүтүм диэтэ. Ол сир суолтан туора соҕус этэ. Кини илэ көрбөтөх сирин хайдах түһээбитэ буолла, дьэ дьикти. Оҕонньор күтүөтэ кэлин, хаар уулуннаҕына, көрдүөх буолан барбыта».
Бииктэр икки муммут дьон туһунан кэпсээнин итинник түмүктээбитэ. Наһаа уутугар-хаарыгар киирэн кэпсээн, дууһабыт кылын таарыйан, ороммутугар эргийэ-урбайа утуйбакка сыттыбыт. Миигин ордук иккис кэпсээнэ долгутта.
Сарсыарда эрдэ Бииктэр сылгытын аһата барда. Биһиги чэй оргуйарын кэтэһэ сыттыбыт. Өйбүттэн бэҕэһээ Бииктэр кэпсээбит атаҕа суох оҕонньоро тахсан биэрбэт. Дьонум эмиэ ол оҕонньору саныы сыталлар быһыылаах. Саныы сыппыт санаам ситимин быһан, эмискэ ааны тоҥсуйан тобугураттылар. Биһиги бары оҕонньору санаан сирдиргии түстүбүт. Мин дьээбэлэнэн: «Эдик, ааны ас эрэ, били доҕолоҥ оҕонньор кэллэ», диэтим. Испэр Бииктэр дьээбэлэнэр дии саныыбын. Эдик ааны аһа баттаата уонна соһуйан өрө хаһыытыы түстэ. Көрбүппүт бэҕэһээ Бииктэр ойуулаабыт оҕонньоро кэлэн турар: сирэйэ бар түү, аҥаар атаҕа доҕолоҥнуур. Бэҕэһээҥҥи кэпсээн уххана ааһа илик буолан, биһиги бары тэҥинэн хаһыытаспытынан оронтон ойон турдубут. Нууччабыт биһигиннээҕэр ордук куттанна, туох буолан киһини көрөөт хаһыытастылар диэтэҕэ. Онтон уоскуйан билбиппит, Өлүөнэ өрүс баһыттан устар аалынан кэлэн баран, Мииринэйгэ ааһан иһэр киһи эбит. Ыалдьыппытын тото аһатан, өйүөлээн, суолун ыйан атаардыбыт.