Киэһэ үөрэ-көтө аһыы олорбуттар. Ол олордохторуна оҕонньор: «Дьөгүөр, эн урут бултуур этиҥ дуо? Мин ытым мээнэ киһини утары тиийэн арыаллаабат», диэн ыйыппыт.
Ону аҕабыт билбэт сиригэр, улахан үрэххэ, кэллэ-кэлээт бэйэбин кэпсэнэ олордохпунуй дии санаан: «Ээ, дьону батыһан, тайахха биирдэ эмэ сылдьар этим», диэбит.
Кулуһун уота сөҕүрүйэн эрдэҕинэ Хабараан уот кытыытыгар көхсүнэн сытынан кэбиспит. Онно Уйбаан икки саҥа кэлбит киһиттэн хайаларын кэргэнэ ыарытыйарын ыйыппыт. Дьэ итинник, тиийээттэрин кытта Хабараан дьикти ыт буоларын көрдөрбүт.
Үрэххэ булчут да, ыт да элбэх буолар. Сарсыарда хас да бөлөххө хайдан, хас да хайысханан хаама бараллар. Сорохторо оҕонньор ыйбыт сиригэр күөлгэ тиийэн тоһуйаллар эбит. Тайах, ыттан мүччү туттардаҕына, ууга түһэн куотар идэлээх.
Төһө даҕаны мэлдьэстэр, оҕонньор булчут киһи кэлбитин туттарыттан-хаптарыттан сэрэйэн, хаама барарыгар ытын Хабарааны биэрэн ыытар. Биир үтүө күн бултуу баран истэхтэринэ, ыттара мэлис гынан хаалар.
Ол күн булка сылдьа илик оскуоланы саҥа бүтэрбит хараҕынан мөлтөх уол Чиккэ ыйбыт күөлүгэр тоһуйа олорбут. Уол күөл халдьаайы өттүгэр оҕонньор ыйбыт тиитин анныгар тохтообут эбит. Күн ортото ааһыыта Хабараан куулаттан кэлбит уонна икки илин атаҕынан охтубут маска ууран, тирэнэн, халдьаайыны одуулаабыт. Сыл аайы бултуур буолан, тоһуурга ханан олоруохтаахтарын билэн эрдэҕэ.
Уол хамсаабытын көрөн, Хабараан сүүрэн кэлбит. Үөрэн уол сирэйин салаабыт уонна барыахха диирдии, сонун тэллэҕиттэн тардыбыт. Уол ыты батыспыт. Ыта күөлгэ чугаһаат, үрэн тоҕо барбыт. Арай сүүрэн тиийэн көрбүтэ, туох эрэ көхсө күрдүргүүр эбит. Аны адьырҕа буолуо диэн сирдиргии, салла санаабыт. Аҕылаан ачыкыта көлөһүннүрбүтүн ырбаахытын тэллэҕинэн соппут, саатын бэлэм туппут. Хабарааҥҥа эрэнэн, адьырҕа даҕаны буоллаҕына киирсэр санаалаах эбит. Хата, кини үөрүөх быатыгар, ойуур быыһынан тайах барыс гыммыт. Уол уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка ытан саайбыт. Тайаҕа мэлис Уол сыыһа тутуннум дии саныы турдаҕына, тайаҕа эмиэ көстүбүтүгэр ытан ылбыт. Тиийэн тайаҕын астаабыт уонна ытын аһаппыт. Төннөн истэҕинэ, ыта кэлэн эмиэ сонуттан тардыбыт. «Бу ыт туох буолан киһини ыҥырдаҕай» диэн саныы-саныы батыһан тиийэн көрбүтэ, өссө биир тайах сытар эбит. Ол тайаҕы астаан, дьонугар үөрэн-көтөн кэлбит. Хабараан күөл кытыытыгар ыҥаахтаах тыһы тайах турбуттарын эрдэ билэн, сирдээн илдьэ барбыт. Уол маҥнай ийэтин охторбут, онтон оҕотун. Эдэр киһи улахан тыһы тайаҕы ыҥаахтан араарбата сөп. Күһүн ыҥаах ийэтин саҕа буолар, омос көрөн киһи билбэт.
* * *
Биирдэ ыттар тыатааҕыны арҕахха үрбүттэр. Ууларыгар-хаардарыгар киирэн, икки уохтаах ыт оҕото дьиэҕэ киирэ-киирэ тахсыбыттар. Адьырҕа арҕах түгэҕэр кырыктаахтык ырдьыгыныыр эбит. Эдэр ыттар уох-кылын бөҕөлөрө буоллахтара, синньигэс бииллэригэр диэри дьиэҕэ киирэн, сүтэ-сүтэ күөрэйбиттэр. Хабараан маҥнай саҥата суох көрөн турбут, онтон ыттары тииһинэн сабырҕахтарыттан ылан, утуу-субуу ыраах элитэлээбит. Бэйэтэ тэйиччи туран, ыксаабакка, өр буола-буола үрэн лоҥкунаппыт. Дьоно эдэр уохтаах ыттары ыспытын көрөн соһуйбуттар, онтон былырыын бэйэтин адьырҕа арҕахха соспутун өйдөөбүттэр. Уруккуну умнубат эбит диэн саллыбыттар. Өссө Хабараан бэҕэһээ үрэҕи куулатынан барбыт буоллаҕына, сарсыныгар үрэх халдьаайытынан барарын сөхпүттэр.
Биирдэ аҕам Уйбаанныын күнү быһа хааман баран киэһэлик үүтээннэригэр төннөн истэхтэринэ, ыттар тайаҕы үрэн баргыйбыттар. Чиккэ Уйбаан: «Дьөгүөр, ыттар баҕар мүччү тутуохтара, онон үрэххэ киирэн тоһуй», диэбит.
Аҕам хойуутук үүнэр ыарҕаны силэйэ-силэйэ, үрэххэ сүүрэн киирбит. Тыа баһын сатарытан, саалар тыастара тоҕута барбыт. Ону истэн, аҕам «охтордулар» дии санаабыт. Арай төннөн иһэн көрдөҕүнэ, үрэҕи таҥнары уонтан тахса салаа муостаах аарыма буур, харыс уһуннаах соллура биэтэҥнээн, тамайа сиэлэн аҕай иһэр эбит. Аҕам ыарҕа быыһыгар хаптайбыт, саатын бэлэм тутан өндөйбүт. Үрэх халдьаайытын кындаатынан икки сүүсчэкэ хаамыылаах сиринэн ааһан эрэр эбит. Күөнүн көрөн баран, харабыынынан ытан хабылыннарбыт. Буур сүүрбүт уоҕар, хойуоста-хойуоста, охтон түспүт. Хабараан тилэх уопсан кэлэн, омунугар тайаҕы аһары түспүт, онтон сытын сүтэрэн төннүбүт. Тохтуу түһэн баран атын ыттар аҕылаһан кэлбиттэр.
* * *
Биирдэ ыттар ойуурдааҕыны үрэн тохтоппуттар. Аҕам аах үһүө буолан сылдьыбыттар. Икки өттүнэн киирбиттэр. Аҕам саатын бэлэм тутан испит. Ычык быыһыгар ыттар үрэллэр, онтон тыатааҕы көстүбэт үһү. Биир түгэҥҥэ күлүкүс гынан хаалбыт уонна дьонун диэки сыҕарыйбыт. Адьырҕа көстөн ааһыытыгар аҕам быыс булан ыппатах.
Сотору дьоно ытыалаан тибиргэппиттэр. Аҕам тиийэн көрбүтэ: хайыы үйэ охторбуттар, тыатааҕы бүтэһик мөхсүүтүн мөхсө сытар эбит. Ыттар бары мөҕүһүннэрбитинэн хатана сылдьаллар. Ыттары кытта аҕам маҥан ытын оҕото көххө ыйааста сылдьарын көрөн үөрбүт.
Үүтээннэрэ ол сиртэн чугас буолан, эдэр уол көтөҕөн илдьиэххэйиҥ диэн этии киллэрбит. Ону саастаах киһилэрэ: «Төбөтүн көтөҕөн көр эрэ», диэн хардарбыт. Эдэр уол өс киирбэх, тыатааҕы төбөтүн сыһаҕастаан нэһииччэ өндөппүт. Көрдөххө кыра эрээри, ыйааһына лис курдук буолар эбит.
* * *
Кыраһа хаар түспүтүн кэннэ Чиккэлээххэ атын булчуттар, төннөн иһэн, таарыйбыттар. Дьиҥэ, ыттаах дьоҥҥо кэлээт даҕаны, ыттарын баайыахтаахтар этэ да, оннук дьаһамматахтар. Ол дьон үчүгэй быһыылаах-таһаалаах бэдэрдьит ыттаахтар эбит. Ол ыт маҥнай биир ыт оҕотун сарылаппыт, онтон иккис баайыллан турар эдэр ыты орулаппыт. Сотору буолаат баайыылаах сытар Хабараан үрдүгэр саба түспүт. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр Хабараан ойон туран күөнүнэн түҥнэри охсон, бэдэрдьит ыты анныгар уктан кэбиспит. Ыт тыа баһын сатарытан, ый-хай бөҕө түһэрбит.
Ыт иччитэ: «Сиэтэ», диэн кыланаат, мас ылан Хабарааҥҥа ыстаммыт. Онуоха Уйбаан саатын хаба тардыбыт уонна: «Ыппын охсуоҥ кэриэтэ миигин кырбаа», диэбит. Ыт иччитэ Хабарааны охсон иһэн, ыар-нүһэр саҥаттан түөскэ астарбыттыы, тохтуу түспүт. Чиккэ Уйбаан наҕыл, холку бэйэтэ, ытын көмүскэһэн, хаана быһытталанан, сирэйэ-хараҕа тыйыһырбыта сүрдээх үһү. Бары булчуттар мах бэрдэрэн турбуттар, онтон тыҥааһын күүһэ сөллөн, туос амаларыгар түһэн, уоскуйбуттар. Ыт айаҕын саа уоһунан олуйан нэһииччэ араарбыттар. Анараа булчуттар кэри-куру буолан, үүттэрин тохпут оҕолор курдук дойдулаабыттар. Үтүмэн үгүс сыл ааспытын кэннэ Хабараан туһунан «Байанай» сурунаалга бэчээттэммитэ. Үтүө ыт аата умнуллубат эбит.
Оттуу сылдьан
Бу түбэлтэ өрдөөҕүтэ, ааспыт үйэҕэ буолбута. Дойду сиргэ от үүммэккэ, дьон талыытын талан, илии биригээдэтин тэрийэн, Амма Эбэ уҥуор Хочоҕо оттото ыыппыттар. Көтөр аалынан күпсүйэн кэлэн, оттуур сирдэригэр түһэрбиттэр. Борук-сорукка аһаары аамайдаһа сылдьыбыттар. Арай биир уол көрбүтэ: эргэ гараас кэнниттэн аарыма улахан тайах быган, кинилэри көрөн турар эбит. Отчуттар сааларын үрдүгэр түспүттэр. Хантан, кэтэһэн туруо дуо? Айылҕа оҕото хара тыатыгар элэс гыммыт. Хочо иччитэ тута сөрөөн, кэлээттэрин кытта, маанылаах оҕотун көрдөрбүт. Сарсыҥҥы күнүттэн тыа дьоно барахсаттар күүстээх үлэҕэ туруммуттар. Астара-үөллэрэ татымсыйыыта, тайаҕы бултуурга көҥүл кэлэр.
Икки эр бэрдэ Оппуос уонна Сахаар хараланаары, тайах тоһуйа барбыттар. Хас да түүн ууга тоһуйбуттар да, кыыллара уулуу киирбэтэх. Уолаттар сылбаахы буолбуттар. Айакка, күнү быһа хас да уон сыллаах сэтиэнэҕи эт илиигинэн эллэһэн баран, өл хабаат, борук-сорукка харбыалаһан, көстөөх сиргэ сатыы тайах тоһуйар сыанан-арыынан аҕаабата биллэр. Чахчы кыанар уонна булка баҕалаах дьон буолан сырыттахтара.
Дьэ биир киэһэ, үгэс быһыытынан, кыра ууга тоһуйа кэлэллэр. Уочаратынан маныыллар. Маҥнай Сахаар маныыр, онтон Оппуос уочарата кэлэр. Оппуос эдэригэр лаппа кыанар уонна сылбырҕа, хапсаҕай туттуулаах эр бэрдэ этэ.
Оппуос күнүскү күүстээх үлэттэн сылаарҕаан, күлгэдийэн, көхсө сааллан, утуктаан, тоҥхоҥноон барар. Арай ол олордоҕуна, туох эрэ хара күлүк курдук барыйан, тыаһа-ууһа суох аргыый устан ууга киирэр. Оппуос хараҕын сотто-сотто көрөр. Дьиибэтэ диэн, кыыла төрүт тыаһа суох, күлүк эрэ курдук барыҥныыр, улаатар, кыччыыр. Биһиги киһибит дьиктиргии-дьиктиргии киһитин уһугуннарар. Өр толкуйдуу барбакка, «тайах» дии санаан ытыалаан либиргэтэллэр. Дьэ манна буолар амырыын, киһи куйахата күүрэр дуолан часкыыра. Адьырҕа эрэ буолуо диэбэккэ олорбут дьон, өмүттэ түһэллэр. Иэдээн илэ бэйэтинэн иэнигийэн тиийэн кэлэр. Аар тайҕа муҥур тойоно өлүү-сүтүү аргыстаах идэмэрдээх буулдьаҕа тоҕута-хайыта ыттаран, кини да бэйэлээх буоллар, өмүттэн, мах бэрдэрэр. Онтон икки атахтаах уотунан уһуурар сэптэрэ ытыс таһынар хараҥаҕа эстэн чаҕылыйбыт уотун көрөн, икки хараҕын үүтэ көстүбэт буола кыынньан, иннигэр түбэспити тоҕута-хайыта сынньан, ардай аһыылаах айаҕын аллаччы аппытынан отчуттар диэки түһүнэн кэбиһэр.
Уолаттар ыксаан ботуруоннарын сиргэ мүччү түһэрэ-түһэрэ, сааларыгар нэһииччэ укталлар. Ханна эрэ истибиттэрин санаан, сонос маска сөрүөстэллэр уонна сэрэх хоту ытыалаан батырҕаталлар. Оттон-мастан иҥнэ-иҥнэ, кэннилэринэн тэйэллэр. Ол кэмҥэ тыатааҕы обургу билигин аҕай турбут тииттэригэр ыстанан кэлэн, түөһүнэн сааллан ньилк гынар уонна өстөөҕүн тиит нөҥүө турара буолуо диэн, кууһардыы, дэгиэ тыҥырахтаах сүдү баппаҕайынан охсон хабылыннарар. Хата сыҕарыйбыт буолан, өлөр өлүүттэн быыһаналлар.
Өлөр өстөөхтөрө куотан биэрбит кыһыытыттан-абатыттан, ол тиит хатырыгын часкыйа-часкыйа, маҥан субата кылбайыар диэри, хайыта тыытар. Уол оҕо уйана-хатана биллэр хабыр хапсыһыытыгар уолаттар уолуйан куоппакка, атын маска сөрүөстэн, эмиэ ытыалаан либиргэтэллэр уонна сыҕарыйан биэрэллэр. Кыыллара эмиэ тиити кууһа түһэр. Эмиэ өлөр өстөөхтөрүн халты харбаабыт абатыгар тиит хатырыгын хастыыр. Хаста даҕаны төхтүрүйэн кэннилэрин диэки бараллар, өйдөөн көрбүттэрэ сүнньүөхтэрэ бүппүт. Дьэ манна буолар ыксал, ыгылыйыы. Хата, кинилэр дьоллоругар адьырҕа биллибэт. Сыгынньах быһахтарын илиилэригэр тутан, оргууй кэннилэринэн хааман, дуолан охсуһуу буолбут сириттэн тэйдэр-тэйэллэр. Оннук айаннаан отууларыгар түүн үөһэ кэлэллэр.
Дьоннорун туруоран, кулуһун оттон, сэрэнэн-сэрбэнэн, бэйэ бодолорун тардынан, олорбутунан хоноллор. Сарсыарда, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, хас да буолан ох курдук оҥостон дуолан охсуһуу буолбут сиригэр бараллар. Кугас аарыма адьырҕаны булан ылаллар. Сыныйан көрбүттэрэ, бүтэһик буулдьалара тыын сирин булларбыт эбит.
Дьэ ити курдук тыа сэмэй отчут-масчыт дьоно ыксал кэмҥэ, өлөр-тиллэр алдьархайа тирээбитигэр куттаммакка, бэйэ бодолорун тардынан, хабыр хапсыһыыга үрүҥ тыыннарын өрүһүйдэхтэрэ.
Нуотараҕа
Чурапчы улууһун биир тарбахха баттанар улахан булчутун Сахаарап Сэмэни көрсөн, мүччүргэннээх түбэлтэлэрин кэпсииригэр көрдөстүм. Хата киһим кэтэмэҕэйдээһинэ суох бэл улгумнук кэпсээн барда:
«Биирдэ күһүн дьогдьоот буолан, күн-дьыл туран, Баай Байанай мичик гынан, Нуотара Эбэҕэ син бултуйбуппут. Онон хаар түһүөн иннинэ өтөхпүтүн быспыппыт.
Нуотара Чаччаҕар диэн салаатынан төннөн истибит. Күнүс биир үүтээҥҥэ чэйдээн баран, айаннаары туран атаһым: «Сааҕын чэҥкээйи гынан, көхсүгүн тоҕута сыстаран дьөллүргэ оҥостума, аккар төргүүлэн», диэбитэ. Ол сүбэтэ идэмэрдээх иэдээни оҥоро сыспыта.
«Барар сирбит ыраах, кырдьык, суол ортотугар туох баар буолуой? Биир эмэ мас көтөрө баар буоллаҕына атаһым дьаһайар ини» дии санаатым. Онон улахан буулдьа саабын ыҥыырга иилэ бырахтым уонна туох да кыһалҕата суох Нуотара Эбэм бииртэн биир кэрэ көстүүтүн дуоһуйа көрө истим. Төбөбөр чардааттан тахсар муҥха хотоҕоһунуу8, араас санаа субуллар.
Быйыл Эбэбит биэрэн бэркэ бултаатыбыт дии саныыбын. Холбобутун сиэгэн эрэ булбатар ханнык, буллаҕына киһи туһаммат гына дьаабылыыр. Наһаа чанчарык, сыптарыйа-сыптарыйа сиир-аһыыр. Эмиэ да абара, эмиэ да күлэ саныыбын. Ыттар ситэн кэллэхтэринэ мүлүкүчүс гынан баран тиэрэ тарас гынар. Оччоҕо ыттар айылҕаларынан билэллэрэ буолуо, үрдүгэр саба түһэн иһэн тохтоон чугурус гыналлар. Оннооҕор бөрө обургуну иһин хайа тэбэр. Бөрө ситэн кэллэҕинэ сиэгэн эмискэ таралыс гынан иттэннэри түһэр уонна кууһан ылар үһү. Бөрө эрэйдээх, кинини ким кууспута баарай, сиэгэн төбөтүн хампы ыстаабакка манньыйан, кыл түгэнэ тохтуу түһэр үһү. Ол кэмҥэ сиэгэн ороспуой икки кэлин атаҕынан бөрөнү тараһатын хайа тэбэр үһү дииллэр. Хас да ыт көмөлөөн баран, сатаан туппакка, куоттаран кэбиһэллэр. Кини эмиэ биһиги курдук айылҕа оҕото. Эмиэ кырыалаах кыһыны хайдах эрэ туоруон наада, онон холбону кыһыны быһа үссэнэр, хаһаас оҥостор. Бөрө курдук уһун атаҕа суох, онон кыһын обургу кинини эмиэ кыпчыйар буоллаҕа.
Дьэ оннук, ону-маны, буолары-буолбаты саныы истим. Уот кугас анаҕастаах9 аҕыйах хаамыылаах сиргэ, ыарҕа быыһыгар куобах тутан, суолбутун бүөлээн, атахпыт анныгар алдьархай ааҥнаан сытарын хантан билиэхпитий? Суол кытыытыгар, ыарҕа быыһыгар ыттарбыт охсуһан ый-хай бөҕөнү түһэрдилэр. Куобах сэмнэҕин булан былдьаһан эрдэхтэрэ дии санаатым.
Арай доҕоор, тумус кэтэҕиттэн, ыарҕа кэнниттэн умайар уот кугас дьүһүннээх аарыма адьырҕа, үөлэс саҕа айаҕын аппаччы атан, саһарбыт аһыыларын килэтэн, уонча хаамыы сиргэ бу барыс гына түстэ. Биһигини көрөөт, соһуйан хорус гынна уонна суос бэринэн, санаабар халлаан хайдар, сир сиҥнэстэр часкыырын түһэрдэ. Атым дьигис гынаат, куһаҕан аҕайдык хаһыҥыраата, икки кэлин атаҕар туран хололоото. Мин харса суох үүммүнэн айаҕын тартым да, тэһииргээбит дохсун миинэр миҥэ хантан бэриниэй. Уйабар уу киирдэ, ыксал буолла, онтон атым икки инники атаҕынан сиргэ дугунна да, өрө тэбэн бурҕатта. Мин ыҥыыртан арахсан, хоолдьукпун тэлгэммитинэн ириэнэх сиргэ, хата ыарҕа быыһыгар, тас уорҕабынан таралыйдым. Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар куттара көтөн, өлүү айаҕыттан мүччү туттаран, өрө тэбэ-тэбэ, кэлбит суолларынан сүүрэн таҥкычахтыы турдулар. Мин сулбу ыстанан туран көхсүбэр баар саабын харбанан көрбүтүм хантан кэлиэй, суох буоллаҕа, аты кытта ыҥыырга иилиллэн барса турдаҕа. Дьэ онно өйдөөтүм, тыыммын толук уурар алдьархайдаах алҕаһы оҥорбуппун. Кэмсиммитим-кэмириммитим да иһин, аны туох кэлэн абырыай. Хараҕым кырыытынан кылап гына көрбүтүм, киһим саатын сүкпүтүнэн саҥа туран эрэр эбит. Сааны көрөөт син чэпчээн һуу гынным. Арба мааҕын хара улар көтөн күлүбүрээн тахсыбытыгар киһим саатын ыҥыырыттан устан сүктэ этэ дии.
Баҕар, ол хара уларынан сирэйдээн аар тайҕа иччилэрэ биһигини өлөр өлүү айаҕыттан мүччү тардан таһаарбыттара буолуо. Адьырҕа куобах уҥуоҕун минньигэстик хачыр-хучур ыстыы сыттаҕына, өмүрдэн соһуппут өстөөхтөрүн өһүөннээх хараҕынан дьиэгэниччи көрдө, бэлэммит суоҕун тута өйдөөтө. Турар түгэн биэрбэккэ, саба баттыы охсоору ойдо. Эмискэ Суолдьут барахсан сирилээн кэллэ да, мин үрүҥ тыыммын өрүһүйээри, өлөр өлүү айаҕын бүөлүү турунан кэбистэ.
Өлүү айаҕын нэтээгэнэн бүөлээбит диэбиккэ дылы, адьырҕа обургу кыра ыт оҕотун эрэйдээҕи ааһан иһэн хайа дайбыыр буоллаҕа. Эрэллээх доҕорум үрүҥ тыыным өллөйө буолан, олоҕун толук уурарга бэлэм тураахтаата. Адьырҕа Суолдьуту мэһэйдэтэн, иннибэр икки-үс хаамыы сиргэ хорус гынна. Ол кэмҥэ улахан ытым Булчутум ойон кэллэ да, биир-биэс тыла суох арҕаһыгар сүктэрдэ. Адьырҕа соһуйан охсон көрдө да, дэгиэ тыҥырахтаах баппаҕайа кулгааҕын кэннигэр тиийбэтэ. Булчутум барахсан адьырҕа кулгааҕын көмүллээн10 барда. Манна буолла дуолан охсуһуу, ааттаах араллаан. Тыатааҕы ардай аһыытынан хаба сатыыр, дэгиэ тыҥырахтаах баппаҕайынан охсор да, Булчут таптаран бэрт. Ытым дьыпсаатыттан, уоҕуттан-уоруттан сөҕөн, чыпчылыйыах түгэнэ көрөн тура түстүм. Ол кэмҥэ киһим ыта кэллэ да, тыатааҕы борбуйугар хатанна. Ону көрөн, кыра ытым Суолдьуту үтүгүннэ.