Тулаайах оҕо - Яковлев Василий Семенович 11 стр.

Аара Үҥкээн тордоҕо баара. Кини бүтүн этэ, ол эрээри аана аһаҕас турара. Ньырбачаан үөмэн кэлэн өҥөйөн көрбүтэ уонна аргыый доҕорун ыҥырбыта:

 Ничча, Ничча! Бу мин, Ньырбачааммын. Бааргын дуо?

Ким да киниэхэ хардарбатаҕа. Кыысчаан ону-маны өҥөҥнөөбүтэ: тордох иһигэр тугу да ордорбокко, өстөөхтөр барытын хомуйан илдьэ барбыттар этэ. Тордох ойоҕоһун буоллаҕына биилээҕинэн хайыта сыспыттар. Ньырбачаан доҕорун Ниччаны эмиэ хаан билик буолан кэбилэнэ сытарын көрүөм диэн ытырыктата санаабыта, хата дьолго, суоҕа.

Ньырбачаан, күлүк курдук, тыаһа суох талахтар быыстарынан элэс гыммыта, сиэҥҥэ түһэн, сиэни кыһалыы үүммүт талахтар быыстарынан улахан дьон суолун тумнан, оҕолор бэйэлэрэ сылдьар ыллыктарынан, сэрэнэн, тула өттүн чуордук кэтэнэ-кэтэнэ, аллараа өрүскэ киирэн испитэ. Кини бу ыллыгынан доҕотторун кытта туох да кыһалҕата суох үөрэ-көтө төһөлөөхтүк сылдьыбыта буолуой?! Оттон билигин кини хас хаамыытын ахсын бары тыастан куттана, дьигиҥнии иһэрэ. Талах иһигэр утуйбут чыычаахтар киниттэн соһуйан тирк гына көттөхтөрүнэ куйахата дыр гынаат, тохтуу түһэрэ, сэбирдэх быыһынан кутуйахтар сырсан тытыгырастахтарына куттанан иэнэ кэдэҥниирэ. Сиэн иһигэр талах быыһыгар тымныы, сииктээх, лаппа хараҥа этэ. Ол да гыннар Ньырбачаан күҥҥэ сүүстэ сылдьыбыт ыллыгынан биирдэ да халтымүччү тэбиммэккэ, биир да хаппыт лабааны тосту үктээбэккэ, түүҥҥү мэкчиргэтээҕэр тыаһа суох баран испитэ. Ол иһэн кини эмискэ тохтуу түспүтэ, сүрэҕэ айаҕар тахсыбыта: кулгааҕар дьон саҥата, атах тыаһа иһиллэргэ дылы гыммыта. Кыыс суон үөт төрдүгэр сыста түспүтэ уонна уһуннуук-уһуннук иһиллээбитэ. Бу сырыыга, туох да киһи дьиксиниэх тыаһа иһиллибэтэҕэ. Арай сиэн уута, тугу эрэ тулаайах кыыска сибигинэйэрдии, быыкаатык сүүрдэн кулдьугуруура. Талахтар быыстарынан түүҥҥү өрүс котокоон биитинии тымныытык килбэҥниирэ.

Кини убайа туос тыытын ханнык аппаҕа кистээн турарын үчүгэйдик билэрэ, чуо онно тиийбитэ. Дьолго, тыыны өстөөхтөр көрбөтөхтөр этэ. Көрбүттэрэ буоллар, ол туос тыы сыысчаанын тоҕута үктүүр туох дуоннаах буолуой?! Туматтар бөҕө, бытаан, нэс тыылара кыыл тириитэ буолара, түргэн сырыылаах түөрэккэй туос тыыны абааһы көрөллөрө. Ньырбачаан тыыга тиийэн баран, сэрэммиттии, ол-бу диэки көрбөхтөөбүтэ  чугаһынан туох да куттаныахха айылаах биллибэт этэ. Өрүс уутугар  аһаҕас сиргэ киириэн дьулайан, кини өссө хараҥа буоларын күүтэн, тыытын таһыгар чохчойон олорбохтуу түспүтэ.

Кыыс бу алдьархай ааҥнаабыт, сор суолламмыт дьулааннаах сириттэн куота охсуон баҕата олус этэ. Ол эрээри кини эһэлэригэр-эбэлэригэр, аҕаларыгар-ийэлэригэр бэрт үгүс сылларга тыыннаах буолар иһин охсуһуу иҥэрбит үөрэҕэ  сэрэхтээх буолуу Ньырбачаан этигэр-хааныгар эмиэ уһуктубута уонна уолҕамчы быһыыттан тохтоппута. Арай хараҥаран, чугастааҕы үөттэр биир кэлимсэ хара барыар буолбуттарын эрэ кэннэ, Ньырбачаан тыытын соһон уу кытыытыгар киллэрбитэ. Ол эрээри тыытыгар киирэн олорон баран өйдөммүтэ, эрдиитэ суоҕа. Кыыс эрдиитэ суох хайдах да өрүскэ устуллубатын билэрэ: көрбүт өстөөх кинини тутан ылыахтааҕа, бастакы харгы тыыны түҥнэри охсуохтааҕа. Эрдиини көрдүүргэ тиийиллибитэ да, бачча хараҥаҕа хантан булар. Ньырбачаан түөрт атах буолан үөттэр төрдүлэрин тахсан харбыалаабыта. Хараҥарарын күүтэн син балачча олорбута ээ, ол онно эрдиитин булунан кэбиспэтэҕин! Бачча тыылаах буолан баран өстөөхтөртөн кыайан куотар кыаҕа суоҕуттан кыһыйан кыыс ытымньыйан ылбыта. Бэйи, аны итинник кыра суоллартан иҥнибэт гына эрдэттэн толкуйдуур буолуо. «Чэ, кэбис, эрдиини буларбыттан аастаҕым, саатар мутугунан эрдинэн баран көрүөм»,  дии санаан кыыс, синньигэс үөт лабаатын булаары, үөһэ харбыаласпыта. Үөттэр лабаалара, кыһайбыт курдук, бары суон, модьу, эрдии гыныахха сөбө суох буолан испиттэрэ. Онтон, дьэ, биир сөптөөх лабааны харбаабыта. Арай быһаҕын ылан быһыах буолбута, лабаата босхо тиийэн кэлбитэ. Көрбүтэ  эрдии буолан биэрбитэ. Убайа эрдиитин үөттэр лабааларын быыһыгар кистии уурбутун булан ылбыт этэ! Ньырбачаан тыытыгар сүүрбүтэ.

Ньырбачаан, тыытыгар олороот, тиэтэлинэн кытыыттан анньыммыта. Туос тыы халбархай, ол эрээри чэпчэки, киһи салайарын олус истимтиэ этэ. Кини, убайынаан үгүстүк олорсо сылдьыбыт буолан, хайдах эрдэри син удумаҕалыыра. Ол иһин тыытын харса суох өрүс ортотун диэки салайбыта.

Аҕыйахтык үөс диэки эрдинэрин кытары, өрүһү өҥөйөн турар тумулу мэһэйдээбит үөттэр арылла биэрбиттэрэ  Ньырбачаан өстөөхтөрүн эмиэ көрбүтэ. Тумулга баар үс тиит таһыгар оттуллубут кутаалар халлааҥҥа харбыаласпыттар этэ. Ол онно өстөөхтөр, үҥүүлэрин өрүтэ анньыалыы-анньыалыы, өрөгөйдөөх үҥкүүнү өссө сэтэрэн туран үҥкүүлүү сылдьаллара. Кутаалар сырдыктарыгар кыһайан көрдөххө, үс чаллах тиит төргүү мутуктарын аайы кыһыл таҥастаах эр бэртэрэ тахсан олорон, суордуу кыланар хаһыылара Ньырбачааны батыһа өрүс үрдүнэн дуораһыйара:

 Алакыы! Алакыы! Алакыы!

Ортоку олук

Бүтэй Бүлүү, Сыа Бүлүү

Маҥнайгы түһүмэх

Хара тҮмэн суолунан

«Маҥан хайаахтыыр мөхсөр дуу?»

Урааннаах уһун күнү быһа айаннаабыт суол-иис диэн омооно да мэлигир, таба аһылыга, лабыкта саба үүммүт иҥкэл-таҥхал куобах уоһа симилэхтэрэ улам сыыйа өрө тахсан, үрдээн барбыта. Тииттэр бөдөҥөөн, сэдэхсийэн, ону кытта хаамар сир эмиэ кытаатан, көнөн испитэ. Бэрт уһун сиринэн эриэн ситиилии субуллубут үгүс ынах, сылгы сүөһү үүрүүлээх, оҕус, ат көлө сэтиилээх айанньыттар сис хайа үрдүгэр тахсыбыттарын билбиттэрэ, сэргэхсийэ түспүттэрэ. Сотору иннилэригэр түҥ тыа арыллан, тараҕай сир көстүбүтэ. Аһаҕас сиргэ тахсыбыттарыгар, тыыннарын-быардарын ыкпыт бобо бааллыбыт бүүрпэх иһин курдук, хамсаабакка турар сииктээх итии салгын чэлгиэрийэн, арыый сөрүүкүүргэ дылы гыммыта  күнү быһа ааспакка-арахпакка саба түһэн супту уулуур бырдах, күлүмэн да сэдэхсийбит курдук буолбута. Дьоннор тиритэн эттэригэр хам сыстыбыт таҥастарын хоҥнорон тыыллаҥнаһан ылбыттара, оттон күнү быһа от диэни салбаммакка, кураанах хара тыаны кэппит сүөһү убаҕас халтаҥ оттоох хонууга дьулуспута, онно бытарыһан киирэннэр иҥсэлээхтик тиниктэспитинэн барбыттара.

Ыыс-араҕас түнэ сонун нэлэкэйдэммит, тугут тириитэ бүүрүктээх үрдүк бэргэһэтин сэгэччи ууруммут бөдөҥ-садаҥ киһи, өһөх тураҕас атыттан ыараханнык ыстанан түһэн баран, кыл дэйбииринэн сапсына-сапсына, нүһэрдик дьаһайбыта.

 Нохоо, Чорбоох, сүөһү үүрээччилэргэ сүүрдэн тиийэн ыл эт эрэ: аллараа, оол көстөр күлүккэ сүөһүлэрин бөрүөрэн өл хаптардыннар. Бөтөстөр уу бастыннар, уот отуннуннар, дьахталлар ас астаатыннар. Манна тохтоон, аттарбытын уоскутан барыахпыт. Аттаах уол, соноҕоһун быһа биэрэн, сүөһү үүрээччилэргэ ыстаннарбыта, онон сүөһүлээхтэр тохтообокко, мэччирэҥнээх сиргэ  хайа тэллэҕинэн сүүрэр үрэх кытыытыгар, аллараа ааһа турбуттара. Сотору ол диэки дьон күүгүнэ, сүөһү маҥырааһына элбээбитэ, уот оттунан, күөс күөстэнэн, онно-манна күөх буруолар тыргыллыбыттара. Хайа үрдүгэр хаалбыттар, аттарыттан түһэн, сиэтэ сылдьан тула көрүммүттэрэ.

 Лүксүрээни кырдьаҕас, били эн түһээн көрбүт, эн этэр хайаҥ үрдүк арҕаһыгар арааһа чугуулаатыбыт эбээт,  диэбитэ кыл дэйбиирдээх тойон киһи, аргыһыгар маҥан баттахтаах, маҥан бытыктаах лэҥкэллибит улахан оҕонньорго. Оҕонньор, сарыы чомпойун устан, сүүһүн көлөһүнүн соттубута, онуоха саннын байаатыгар диэри түспүт маҥан баттаҕа бураллан ылбыта.

 Ытык сиргэ кэллибит. Бу аар-саарга аатырбыт Тараҕай Хайа диэн буолар. Туоҕа Баатыр, айдааннаах айан хааны айаннаан, дорҕоонноох суол хаан ийэни тобулан этэҥҥэ тиийэн кэллэхпит. Этэҥҥэ тиийэн кэлбит ааппытыгар, эһэбит иччитигэр аал уотунан айахта тутуохха, күөх уотунан күөмэйдэ күндүлүөххэ.

Кыл дэйбиирдээх тойон киһи Туоҕа Баатыр күрэҥ маҥаас атын тэһииниттэн тутан баран саҥата суох дьэбин уоһуйан турар суор хара үһүс киһиэхэ эргиллибитэ.

 Оттон эн, Миикээн кырдьаҕас, бу дойдуну көрөн туран киэҥ, дириҥ көхсүгэр туох-ханнык санаалар киирэллэр? Туох диэн санаан тураҕын?

Онуоха Миикээн ойуун иҥиэттэн кэбиспитэ, чэлкэхтээҕинэн көрбүт сүүрэлэс хараҕын түҥ-таҥ көрүтэлээн ылбыта.

 Мин үөрүөххэ-көтүөххэ эрдэ диибин: айдааннаах айан суолуттан өссө да арахса иликпит, дорҕоонноох айан суолун өссө да ситэ тобула иликпит.

Туоҕа Баатыр икки ойууннарыттан ыйыталаһан баран, дэйбиирдээх илиитинэн чарапчыланан балачча өр иннин хоту одуулаан турбута, онтон кэннигэр арыый тэйиччи турар, бытыга саҥа торумтуйан эрэр эдэр киһиэхэ туһаайан эппитэ:

 Оол, күөх унаар быыһынан, тыһы томуйах туоһахтатын курдук, хоту туох тунааран көстөрө буолуой? Эдэр сытыы харах Тымпыалыкы Сүүрүк, бу баай тииккэ ыттан тахсан анаар эрэ, туох эбитий?

Саҥа ситэн-хотон эрэр этигэр-сиинигэр маҥан түнэ сону тиирэ кэппит эдэр киһи, атын тэһиинин мутукка иилэ быраҕаат, бэдэр кыыл курдук, бэрт сымсатык үөһэ ыттыбытынан барбыта. Онтон өр буолбатаҕа, үөһэттэн, хойуу мутукча быыһыттан кини үөрбүт саҥата иһиллибитэ.

 Дьэ, доҕоттоор, дойду киэнэ чулуута, сир киэнэ килбиэнэ арылынна. Уҥа диэки сүдү улахан арыылаах күөл нэлэһийэ сытар. Онно күөл бэрэтиттэн буруо тахсар. Оттон хоту диэки өрүс иэнэ килбэҥниир.

 Ол аата Бүтэй Бүлүү буоллаҕа,  диэбитэ Туоҕа Баатыр.  Оттон хаҥас диэки туох көстөрүй?

 Хаҥас диэки ыт мунна баппат түҥ ойуура. Өрүскэ, маҥан хайаахтыыр мөхсөрүн курдук, туох эрэ хамсыыр, кылбаҥныыр баар.

Тымпыалыкы Сүүрүк тииттэн түспүтүн кэннэ дьоно таайа сатаабыттара.

 Күөл бэрэтиттэн буруо тахсар эбит буоллаҕына дьон баар эбиттэр,  Туоҕа Баатыр сэрэйбитэ.  Оттон маҥан хайаахтыыр курдук, өрүскэ мөхсөөччү туос тыылаах киһи буолуон сөп.

 Биһигиттэн урутаан кэлэн эрдэ олохсуйбут буоллахтара, ол дьон хайдах биһигини көрсүөхтэрэ эбитэй?  Лүксүрээни саарбахтыы санаабыта.

 Мин эппэтэҕим дуо, суол хаан бүтүө эрдэ диэн,  Миикээн ойуун түгэх түһэн сөҥөдүйбүтэ.  Туоҕа Баатыар, эн олус эрдэ үөрүмэ: эн билэҕин дуо биһигини өлөр-тиллэр охсуһуулар күүтэллэр. Түүл-бит инньэ диир.

Ойуун ити тылларын истэн, толуу киһи эдэр бөтөс тылларыттан сырдаабыт сирэйэ дэбидис гынан ылбыта. Ол эрээри кини тугу эмэни этиэн иннинэ атын кытта бодьуустаһа сылдьыбыт тимир дуулаҕа бэргэһэлээх, дарайбыт кэтит сарыннаах улахан киһи тиийэн кэлэн саҥаран дабдыгыраппыта:

 Бачча тэгил дойдуттан тэлэһийэн, быдан дойдуттан быралыйан, оннубутуттан огдолуйан, бачча эрэй бөҕөнү эҥээрбитинэн, муҥ хааны муннубутунан тэлэн баран, ол аҕыйах дьон бааллар диэн толлон туруохпут дуо?! Утарсар баар буоллаҕына умсарсыахпыт, өһүөннүүр баар буоллаҕына өлөрсүөхпүт, наахара хаанын хааннаныахпыт, өһүк сирэйин сирэйдэниэхпит, хамсык хараҕын харахтаныахпыт буоллаҕа дии.

 Дагдаҕар Баатыр, бэйэ тохтоо, мэнээк-мэнээк харса-хабыра суох тыллаһыма,  Лүксүрээни ойуун буойбута.  Хара маҥнайгыттан кыргыһыынан кырыстанан, өлөрсүүнэн өҥнөн бардахпытына өр барыахпыт үһү дуо?! Эйэлээх олох кыаллар сиригэр кыргыһыынан кынаттаныы табыллыа суоҕа. Мэччирэҥнээх сири була охсон, кыс хаар иннинэ от оттоон, дьиэ туттан олохсуйдахпытына эрэ киһи-хара буолабыт. Оттон кыргыһа, өлөрсө сырыттахпытына улаханнык тэптэриэхпит.

Туоҕа Баатыр турбахтаан баран эппитэ:

 Чэ, ол олохтоохтор хайдах сыһыаннаһалларыттан көстөн иһиэҕэ, мөккүһэр эрдэ. Хата, эһиги этиҥ эрэ: хайа диэки хайыһабыт? Тус хоту өрүс диэки дуу? Илиҥҥи ол арыылаах күөл диэки дуу?

Кырдьаҕас ойуун Лүксүрээни бастаан бэйэтин санаатын биллэрбитэ:

 Өрүс олус чэлгиэннээх буолуо, кэлэр-барар дьон атаҕын анна. Саҥа сиргэ ону-маны билиэххэ, тирэҕириэххэ, сүһүөххэ туруохха диэри, үгүс дьон хараҕа быраҕыллыбат сиргэ олохсуйар ордук буолуох этэ.

Миикээн ойуун киниэхэ эмиэ сөпсөспүтэ.

 Ол Арыылаах эбэ диэки тиийэн олохсуйар ордук,  диэбитэ кини, сэлэммэтэх атыыр сиэлин курдук, хараҕар саба түһэр баттаҕын кэннин диэки илгистэн кэбиһэн баран.  Таарыйар дьон аҕыйах буолуоҕа. Сүөһүбүт айаҕар оттуохпут, бэйэбит айахпытыгар балыктыахпыт.

Туоҕа Баатыр, ойууннарын санааларын истэн баран ыарахан, улахан төбөтүн санньытан, чочумча тура түспүтэ, ол кэнниттэн биир сөптөөх быһаарыыны ылбыттыы саҥарбыта:

 Бултаан, балыктаан аһыырга, сүөһүгэ от оттуурга даҕаны өрүскэ олоруохха эмиэ сөп эбитэ буолуо. Ол гынан баран өрүс, кырдьык, киһи атаҕын суола, онуоха эбии кини быһыытын-майгытын билбэппит. Ити сөпкө эттигит, киһи атаҕыттан тэйиччи күөлгэ олохсуйуохха. Аттарбытын, сүөһүлэрбитин сынньатан, өл хаптаран баран тус илин ол көстөр арыылаах күөлгэ салаллабыт. Ыл эрэ, Дагдаҕар Баатыр, кураахтаах сааҕын ылаҥҥын эккэ элиэтиир, хааҥҥа халаахтыыр элиэ чупчурҕан оххун, суос биэрэн, арыылаах күөлү туһаайан ыһыктан көр эрэ!

Онуоха Дагдаҕар Баатыр, иһиттиэм-истибэтиэм диэбит курдук, бэрт улугумнук сүгэн испит кураахтаах саатын сулбу тардан ылан, кулгаах тааһыгар диэри иэмэх курдук төгүрүччү тардан баран ыраах тунаарар күөл диэки ыһыктан кэбиспитэ.

Биэс киһи бүгүйэхтээн кэҕиҥнэһэр, сиэллэринэн-кутуруктарынан далбаатанар аттарын сиэтэн аллараа хайа тэллэҕэр түспүттэрэ. Сэниэтэ суох сүүрдэн чылыгырыы сытар үрүйэ кытыытыгар намылыччы үүммүт хатыҥнар быыстарыгар дьонноро, хайыы үйэҕэ уот оттон, отуу туруоран, хонорго тэриммиттэр этэ.

Туоҕа Баатыр дьонугар тиийэн туох быһаарыыны ылыммыттарын кэпсээн биэрбитэ: аһаан сынньанан баран сөрүүн түһүүтэ, үөн хаптайыыта тус илин көстөр арыылаах күөл диэки айанныырга эппитэ. Сылайан кэлбит дьон ситэ сынньаммакка-хоммокко эрэ айанныыллара ыарахан этэ, ол эрээри сындалҕаннаах уһун айан бүтэр уһуга көстүбүтэ айан дьонун үөрүүнэн кынаттаабыта. Саҥа сиргэ бэйэлэрин бастарын бэйэлэрэ билинэн, бэйэлэрэ тойон-хотун буолан, кимтэн да тутулуга суох буруо таһаараллара хайдахтаах үчүгэй буолуой?! Баҕар, үүт-сүөгэй олбохтоох сир буолан  көрдөөбүт дьоллорун, дьэ, таба тайаммыттара буолуо  ону билэ охсорго баҕарыы олус улахан этэ. Туоҕа Баатыр дьонун санаатын таба таайбытыттан астына санаабыта.

Туоҕа Баатыр ортоку улахан кутаа таһыгар тэлгэтиллибит аас тэллэххэ олоро түспүтэ. Кинини эрэ кэтэһэн олорбут курдук, кутаалар тастарыгар аһаан-сиэн кимирийбитинэн барбыттара: үтэһэҕэ үөлүллүбүт сылгы этин сиэбиттэрэ, көөнньүбүт кымыс, үүт, сүөгэй испиттэрэ.

 Аҕаа, хаһан тиийэбит?  чорос курдук улаатан эрэр кыыс оҕо, иһэ олорор чороонун антах ууран баран, Туоҕа Баатыртан ыйыппыта. Кини сылаарҕаабыт синньигэс куолаһыгар кыҥкыйдааһын бэлиэтэ биллэн ааспыта.

Аҕата, тиниктээн хадьырыйа олорор уҥуоҕуттан арахсан, илиитигэр тутан олорон кыыһыгар боччумнаахтык хардарбыта:

 Адьас чугаһаатыбыт, бэрт сотору тиийиэхпит,  онтон кыыс бырдахха дэлби сиэппит, от-мас хайыта-тырыта тыыппыт илиитин-атаҕын, сирэйин-хараҕын көрөн баран эбэн эппитэ.  Тулуйа түс, Эбиэттимэ, эн улахан киһигин дии. Эйигиннээҕэр буолуох кыра оҕолор тулуйан иһэллэр дии.

 Хара Түмэн суола ыраах да эбит,  диэбитэ кыысчаан салгыбыттыы.

 Тукаам, ол кинилэр диэн киэҥ хардыылаах, уһун чүөмчүлээх, дьон киэнэ чулуулара, киһи киэнэ килбиэннээхтэрэ эбитэ буоллаҕа дии,  диэбитэ Лүксүрээни кыыска, кинини кытта кэпсэтэ үөрүйэх киһи быһыытынан.