Даҕанча үс үрэх тардыытын араарар үрдүк сискэ тиийэн кэлбитэ. Тыа ортотугар ала-чуо үрдээн турар чурбука тэллэҕэр тиийэн кэлиитигэр лиҥкир мастаах түҥ тыаҕа тула чуҥкунуур чуумпу сабардаабыта, сымнаҕас ыарахан эһэ дэпсэлии тууйа, ыга баттаабыта. Тугу эрэ күүппүттүү, көтөр кынаттаах айдаана хам барбыта, сүүрэр атахтаах эмиэ кирийэн ылы-чып саспыта.
Эмискэ тыал түспүтэ. Хам бааччы турбут тииттэр уһуктаах төбөлөрө иэҕэҥнээн ыһаллан-бураллан ылбыттара, хойуу лабаалар сапсынан барбыттара түҥ сис куугунуу, иҥиэттэ түспүтэ, Баай Хара тыа иһин түгэҕиттэн ынчыктаан, ыҥыранан ылбыта. Салгыҥҥа хаппыт мутуктар, кур туораахтар көппүттэрэ. Күрүс тыал балаһата сиртэн кураанах сэбирдэхтэри хабан ылан эргичитэн кулахачыппыта.
Былыттар улам харааран, ыаһыран, халлаан ортотугар мустан барбыттара. Күн орто борук-сорук буолбута. Онтон бөдөҥ таммахтар түһэн тобугураппыттара.
Эмискэ халлааны хайа суруйан, намтаабыт уулаах былыттарга чаҕылҕан чаҕылыйбыта. Этиҥ бастаан, кыракый чай таастары лачыгырата оонньуурдуу, уулаах адаархай былыттары аргыый имэрийтэлээн ылбыта кыра-кыратык чачыгыраан көрүтэлээн баран тохтотолоон хаалбыта. Онтон эмискэ күүрэн кэлбитэ: күрбэ таастары хайаттан төкүнүтэлээн кэбиспиттии, былыттан былыкка лүһүгүрүү сүүрбүтэ. Бэйэтиттэн бэйэтэ тэптибиттии улааттар-улаатан, халлаантан хайаны сиргэ сууллары аспыта аллараа түһэн ыараханнык тэйиэккэлииринии, сир дьигиһийиэр, бары-барыта өрүтэ эккирии түһүөр диэри дириҥник, иҥсэлээхтик лүҥ-лүҥ гына лүҥсүйбүтэ.
Этиҥ соруйарын олус улгумнук истибиттии, тута ардах күүһүрэн ыаҕастаах уунан куппута. Чаҕылҕан быыстала суох сандаарара, этиҥ быыстала суох этэрэ. Ардах хойуу ситимин быыһынан чугастааҕы тииттэр күлүктэрэ арыычча барыһан көстөллөрө. Бэрт сотору оҥкучах сирдэргэ уу халыйбыта, онтон туола охсон таһынан баран, эниэ устун будулхай сүүрээн буолан таҥнары курулаабыта.
Быыстала суох сааллар этиҥтэн сир титириирэ, чаҕылҕан дапсыыра хараҕы саатырдара. Үөһэттэн түһэр уу күүстээх күрүлгэн буолан таастан тааска охсуллан таҥнары курулуура. Дохсун уох, дьулаан күүс төлө барбыта тула көрүлүүрэ. Туохха да туолбат-топпот, Аан Ийэ дойду мин эрэ туспар айыллыбыта диэн санаалаах иэдьэгэй эттээх икки атах Айгыр Силик Айылҕа хотун амырыыннаах күүстэригэр холоотоххо олус да отоххун ээ! Ол да иһин өркөн өйгүнэн өттөйөн эрдэҕиҥ. Оо, ону сатаан туһанарыҥ эбитэ буоллар даа!
Даҕанча, дьирикинэйдэр хааннара, этиҥнээх ардах иһэр сибикитин этинэн-хаанынан эрдэттэн билэн, модун килиэ сымара таас хаспаҕар кирийэн олорон күүппүтэ. Хаһааҥҥыта ханнык күүс хаспыта биллибэт кыракый хаспаҕар киирэн олорон кини эрэх-турах санаммыта уонна ити амырыын күүс дуолан оонньуутун дьулайа даҕаны, соһуйа даҕаны көрөн олорбута. Даҕанча эмиэ урут кыра эрдэҕинэ, эһэтин түһэҕэр олорорун саҕанааҕытыныы, кып-кыра, олус мөлтөх, туох да көмүскэлэ суох курдук санаммыта. Кинини биир этиҥ сааллыыта, биир чаҕылҕан дапсыыра, биир сомоҕо таас күн сириттэн соҕотохто сүтэрэр кыахтааҕа. Бу түҥ сискэ кини өлөр хаһыытын ким истиэй? Ким билэн кинини суохтуой? Тыал быһа охсубут сэбирдэҕинии, сиргэ түспүт таммахтыы иҥэн-сүтэн бэрт дэбигис суох буолуон сөбүн санаан кини ычата кыратын бэркиһии олорбута.
Ол икки ардыгар ардах, эмискэ саҕаламмытын курдук, эмискэ аста охсубута: сүллэр этиҥ түҥ тыа үрдүнэн улам ыраата лүһүгүрүү турбута, чаҕылҕан сандаарара эмиэ тохтообута. Былыт сотору дьайҕарбыта, тииттэр уһуктаах төбөлөрүн быыһынан күөх халлаан көстүбүтэ. Онон намыһах уулаах былыттар ааспыт этиҥи эккирэтэн түһэ турбуттара. Сотору күн барахсан күлүмүрдээбитинэн тахсан кэлбитэ, уорастыйбыта ааһан, ардах кэннинээҕи торҕо күөҕүнэн көрбүт тыаны сырдаппыта.
Даҕанча саспыт хаспаҕыттан тахсан тыыллаҥнаабыта, эргиччи көрүммүтэ. Сис тыа хас сэбирдэҕэ, мутукчата барыта сабыс-саҥа сууммут, ыраастыйбыт, кирэ-хаҕа барбыт этэ. Ааһар тыалтан илибириир мутуктартан ыраас бөдөҥ таммахтар сиргэ түһэллэрэ. Сир сымнаабыт, ууну испит таба муоҕа үктээтэххэ дыгдаҥнас буолбут этэ. Салгын дьикти үчүгэй сытынан аҥылыйара: онно баара саҥа тыллан эрэр мутукча сыта, Даҕанча быһааран билбэт салгыҥҥа тарҕаммыт эҥин араас сыта-сымара. Арай кини дьирикинэйдэрдии сытымсах таныыта итини барытын олус сөбүлээн этигэр-хааныгар иҥэрэрэ. Сымнаабыт мутуктар атах анныгар тостубакка имиллэллэрэ эрэ, Даҕанча сөрүүн, хойуу таммахтары сүгэн турар мутукчалары, сэбирдэхтэри сэрэнэн тумнан, тыаһа суох аргыый аҕай үктэнитэлээн, үөһэ чурбукаҕа ыттыбыта.
Айан көтөрө тохтоон ааһар бэлиэ сири чуо булар, эмиэ ол кэриэтэ Даҕанча таас чомчоҕойго тахсыбыта. Кини, хайа өргөһүгэр тахсан, барар сирин үөһэттэн таҥнары көрбүтэ. Ол көрдөҕүнэ бииртэн биир дьикти көстүү арыллан нэлэһийбитэ: сааскы тумарык быыһынан ырыых-ыраах сиртэн сир арыллан, дьааҥыттан дьааҥылар дьапталлан, үрэхтэн үрэхтэр үөскээн муҥура-уһуга биллибэттик эҥсиллэн-эҥээттэн, чуораадыйан-тунааран соҕуруу, күн аннын диэки түһэн бара турбуттара. Харах ыларынан Баай Хара тыа барахсан хараҥа күөх кэрискэтэ хайалар сирэйдэрин күөх торҕонон саба бүрүйэн турара. Улуу Дьааҥылар быыстарыгар кыһыҥҥы силлиэлэр типпит, уулбакка сытар хаар хомурахтар кылбаһаллара. Хайалар синньигэс аппаларынан күнтэн күүс ылбыт күйгүөрбүт сүүрээннэр аллара тэбинэн күн уотугар күлүмнүү оонньууллара, аллараа киирэн добун үрэхтэргэ кубулуйан дэбилийэ-долгуйа усталлара. Үрэхтэр хочолоругар хайыы үйэҕэ хаар ууллан, сыһыы-хонуу көҕөрөн эрэрэ. Күөх мууһунан күлтэччи көрөн олорор күөллэр кытыылара уу буолан күн уотугар күлэ-оонньуу дьиримнэһэллэрэ. Ирбит сииктээх буортан күөх от бытыгыраабыт, оттон кырдалларга ньургуһун аппыт этэ. Үрэхтэр өнньүөстэрин кэрийэ симсэ үүммүт талахтар бүөрдэрэ бөскөйө тыллан тунаарыйан көстөллөрө. Сылаас кэм, тот кэм, үгүс аһылыктаах өҥ кэм кэлэн иһэрин биллэрэ, олортон дьикти үчүгэй саас сыта тарҕанара.
Таастан тааска охсуллан барылыыр-бирилиир күрүлгэн, чыычаахтар ырыалара, кыыл-сүөл саҥата-иҥэтэ кыһыҥҥы улук ууттан уһуктан эрэр Айгыр Силик Айылҕа барахсан айдаана барыта тиллии, тыыннаах буолуу кэрэ дьикти ырыата-тойуга, үҥкүүтэ-битиитэ буолан Даҕанча дууһатын толорбута, кутун-сүрүн сүүйбүтэ.
Сааскы кэрэ кэм үөскэх тыллыыта, олох туругуруута өлүү-сүтүү диэни экчи мэлдьэһэрэ. Күн көрөн чаҕыллан турдаҕына, сэбирдэх тыллан сипсиһэн эрдэҕинэ, тыын быстара, олох сарбыллара ама хайдах сатаныай?! Ол хайдах да санааҕа баппат, олоххо дьүөрэлэспэт, ону кут-сүр ылыммат. Даҕанча үүнэн-тыллан эрэр этэ-хаана айылгылаах кэмҥэ сөп түбэһэн үөрүү-көтүү, өрө көтөҕүллүү кинини тиирэ киэптээбитэ, кини ханна, тугу гына баран иһэрин таһы умнубута.
Даҕанча сүгэһэрин устан, этиҥнээх ардах кэннинээҕи дьикти ыраас салгыны түөһүн муҥунан эҕирийэ тыынан, олоро түһэн сынньанарга санаммыта. Ол эрээри кэннин диэки эргиллээт, сонно тута ойон турбута: тоҥ биис илкээнитин көрө биэрбитэ.
Чочумаас түҥкэтэх өттүгэр таас быыһыгар тыал-куус эрийэн бүк-тах үүммүт муҥур төбөлөөх суон бэһэ турара. Кини күн өттүгэр Даҕанча бэркэ диэн билэр куорсуннаах оноҕоһо хороллон турара. Тоҥ биис хоһууна манна эмиэ тохтоон суостаах бэлиэтин хаалларан барбыт этэ. Куорсуннаах оноҕос, урукку кэм илдьитэ, уолга кини ханна баран иһэрин тута өйдөппүтэ: Даҕанча тоҥ биис чуоһун таба тутуһан иһэрин билбитэ.
Тулатааҕы эйэлээх эйгэ үөдүппүт нус бараан, эйэҕэс санаалара, сырдык иэйиилэрэ киэр үүрүллүбүттэрэ, кэлэр төрүөххэ кэһии гынан хаалларбыт өс-саас эркээйитэ уолу инники угуйбута, Даҕанча ууруох буолбут сүгэһэрин эмиэ ылан, олорон сынньаммакка, хойуу сэппэрээктэр, талахтар сиҥнэри үүммүт кэдээл халдьаайытынан кыыллар тэпсибит ыллыктарын устун аллара киирбитэ.
Түҥкэтэх өрүс устун
Түҥкэтэх өрүс Баай Хара тыаны хайа суруйан, Чачыгыр Таас Дьааҥылары тоҕо солоон, тус соҕуруу, күн аннын диэки түһэн бара турара. Даҕанча тоҥ биис хоһуунун илкээнитэ ыйбытын батыһан өрүс төбөтүнээҕи таас куолларааҥҥа киирбитэ.
Хойуу тыаны бүрүнэ үүммүт бүгүллэх систэр мөгүөннээх арҕастара дириҥ хапчаан эркинин кэннигэр саһаллара, аллараа хапчаан түгэҕэр сүүрүгүрэр уу таастан тааска ыстанар күрүлгэн буолан күүгэннирэ устара. Күүстээх сүүрүк сүргэлэрин көтөҕөн эбитэ дуу, эбэтэр кини тугу эмэни аҕаларын кэтэһэллэрэ дуу, чугастааҕы тыа көтөрдөрө манна мустубут этилэр; күрүлгэн тыаһын баһыйаары, куоластарын муҥунан хааҕырҕаһан кэпсэтэргэ дылылара.
Даҕанча айаннаабытын төрдүс күнүгэр хайатын хапчаана кэҥээн, сыҕаллан бастаан киэҥ, нэлэккэй аппаҕа кубулуйбута, онтон айанньыт намыһах хочоҕо тахсыбыта. Үрэҕэ эмиэ кэҥээбитэ, сүүрүгэ уоскуйбута, обургу өрүскэ кубулуйан күн аннын диэки долгуйа устубута. Уол өссө соҕуруу барбытыгар кини хас да салааламмыта, бэрт үгүс арыыламмыта.
Симилэҕинэн, араас талахтарынан сиҥнэри үүммүт кытылларга кус арааһа дэлэй этэ, ыраас хордоҕойдорго улардар охсоллоро, талахтар быыстарынан саҥа түүлээн эрэр элэмэс куобахтар элэҥнэһэллэрэ.
Саас уу тахсарын кытта көтөр кынаттаах үөрэ ким да кинилэри тыыппат, үргүппэт, дэлэй аһылыктаах хоту сиргэ тардыспытынан барбыттара. Оттон Улуу Маҥан Дуол, уйаара-кэйээрэ суох күөх торҕону тэнитэ тарпыт курдук, күөх дуолга кубулуйуута, үтүмэн үгүс күөллэрэ ууллан күлүмүрдэһиитэ көтөр кынаттаах бииһэ төрүү-ууһуу Айгыр Силик Айылҕа барахсан төрдө-төбөтө көстүбэт, уһуга-уҥуоргута биллибэт өлбөт-сүппэт Улуу Эргиирин толоро ол онно көҥү түспүттэрэ. Көтөр кэлиитэ өрүс эстэн күрүлүүр-барылыыр кэмигэр аҕыйах хонук устата буолара. Түүннэри-күнүстэри өй мэйдээҕи тулуппат кус-хаас саҥата улам намыраан, билигин, Даҕанча устар кэмигэр, букатын чуумпурбут этэ. Ол да буоллар Түҥкэтэх өрүс тардыытыгар, кини элгээннэригэр, ууларыгар хаалбыт кус дэлэйэ, тыаһа-ууһа суох соҕотоҕун иһэр киһини бөрүкү улахан куттал дии санаабаттара, киниттэн букатын да үргүбэттэрэ. Даҕанча өйүөтэ бүппүтэ быданнаабыта, ол иһин кинилэртэн эмистэрин тааһынан быраҕан, маһынан эпчиргэлээн ылан үөлэн сиирэ. Ол гынан баран өрүс кытыытынан айанныыр олус ыарахан этэ: талаҕа олус хойуута, сылбаҕа олус үксэ. Онуоха эбии кини хаста да халаан уутун баһыгар тахсыбыт балыгы бултаһа сылдьар эһэлэри көрөн аһартаабыта. Даҕанча ыран, сылайан иһэн арҕахтан аччыктаан тахсыбыт кыыллары ырааҕынан тумнан ааһыталаабыта.
Өрүс мунньубут сылбахтарын таһыгар биирдэ кураанах маһы хомуйан кутаа оттон, кус үөлэн сии олорон уол олус бытаанын, ити курдук айаннаан сири үөтэлэппэтин туһунан санаабыта. Ол олорон эһэтин сүбэтин өйдөөн ылбыта. Кини таһыгар баар сылбахха өрүс сүүрүгэ уонунан, сүүһүнэн да буолуо, сылларга муспут эгэлгэ үгүс маһа кыстанан сытара. Сааскы кыдьымах үлтү солоон, ньылбы кыһыл этин эрэ хааллартаабыт, булгурута сынньыталаабыт этэ.
Даҕанча аһаан бүтэ охсон, ойон туран аттыгар кыстана сытар сылбахтан сөп буолуо диэбит тиитин талан ылбыта уонна үҥкүрүтэн ууга киллэрбитэ. Дүлүҥ кинини уйбута буолан баран эргичиҥнии сылдьара. Даҕанча, эһэтэ сүбэлээбитин курдук, иккис дүлүҥү киллэрэн бастакытыгар талах сигэнэн эпсэри баайбыта. Дүлүҥнэр кинини уйбуттара уонна мөхсүбэт буолбуттара. Даҕанча уһун ураҕас ылан үөс диэки анньыммыта. Кини бастаан бытаан сүүрүктээх өрүс салаатынан устубута. Барбахтыы түһэн баран уол, эр ылан, улам иһирдьэ сүрүн үөскэ киирэн барбыта.
Сүрүн үөскэ сүүрүк күүстээх этэ, уол олорон иһэр дүлүҥнэрин хабан ылан түргэн-түргэнник элэгэлдьиппитэ. Кытыыга, сылбах кыстаммыт арыыларыгар, чычаас кумах чаардарга сыбаан кэбиһээри гыннаҕына, Даҕанча уһун ураҕас маһынан анньынара. Ол эрээри ураҕас тиийбэт сиригэр кэллэҕинэ, дүлүҥнэри сүүрүк хайа талбытынан тутара, араастаан түҥ-таҥ эргичиҥнэтэрэ. Эрэй киһини үөрэтэр, уол сылбахтан сааскы көмүөл мууһа тырыыҥкалаабыт маһыттан хайа тардан ылан эрдии оҥостубута. Билигин онон салайан, дириҥ да сиргэ талбытынан устар буолбута.
Даҕанча өрүс устун устарга үөрэнэн, кини майгытынсигилитин билсэн истэҕин аайы симилэҕи, аабылааны кэтэн сатыы айанныырдааҕар ордугун өйдөөбүтэ. Биллэн турар, түргэн сүүрүккэ түөрэккэй дүлүҥ үрдүгэр айанныыр кутталлааҕа. Даҕанча, эдэр хорсун киһи, кутталлаах да буоллар түргэнин ордорбута.
Күүстээх сүүрүк бурууларга эриллэ-бурулла, мастар саҕаларыгар охсулла, күүгэннирэ устара. Даҕанча бастаан утаа ону бэркэ чаҕыйа-дьулайа көрбүтэ, онтон улам үөрэнэн, ахсым өрүс бары кубулҕаттарын-дьибилгэттэрин эрдэттэн таайан иһэр этэ. Кини аччыктаатаҕына, сылайдаҕына, тохтоон аһаан, сынньанан ааһыан баҕардаҕына арыылары тумнан ааһар салаалартан биирдэстэрин эмэ тутуһара. Онно, сааскы чуумпу уу баһыгар, балык дэлэйдик тахсара. Балыктар эмиэ, ыар муус сүгэһэр хаайыыларыттан босхолонон, өрүс сылбархай саҥа уутун устун хонууга тахсыбыт халаан төбөлөрүн былдьаспыттара. Онно бууттаах бил балык кыра балыгы эккирэтэн чычаас уу ньуурун түүрэн бүгүллэҥнэтэн ылара, сытыы, сымса сиэмэх быйыттар, ойуу дьэрэкээн алыһардар элэҥнэһэллэрэ, сордоҥнор сундулуһаллара. Ол аайы сыыс балык, бытархай тааһы таммалаппыттыы, сүүһүнэн хайысханан куотан ирбинньиктэһэ дьирибинэһэллэрэ.
Даҕанча улахан балыгы бултаспат этэ. Бууттаах били дуу, сордоҥу дуу сыгынньах илиигинэн тутуоҥ суоҕа. Даҕанча ол иһин һэлии муоһуттан кыһыны быһа эһэтэ чочуйан оҥорбут күөгүтүнэн кыра балыгы хаптаран ылан тута үөлэн сиир этэ. «Ама, күөххэ киһи аччыктыы сылдьыа дуо?!» диэн ийэтин дьоно дьирикинэйдэр этэллэригэр дылы, булчут киһиэхэ ас бастыҥа Күөх Далайга, Баай Хара тыаҕа тардыллан турара. Даҕанча, айаҕар кыһаллыбакка, айаннаан испитэ.
Күндэлэс күн, сырдык түүннэр, тула уһуктубут, уйгуурбут тыа-хонуу суугуна, көтөр-сүүрэр саҥата, өрүс дохсун сүүрүгэ уйулҕатын көтүтэн, Даҕанча били куттал туһунан эһэтин сэрэтиитин таһы умнан кэбиспитэ. Алдьархайга эмискэ ыы муннунан кэтиллэн эрэ баран, дьэ, өйдөөбүтэ.
Уол дүлүҥүнэн устубута төрдүс хонугар барбыта. Намыһах хаптаҕай кытыылардаах сөкү бадылҕах сирдэр ааспыттара быданнаабыта, сороҕор арҕаа, сороҕор илин өттүттэн үрдүк мырааннар өрүскэ ыган кэлитэлиир буолбуттара. Кинилэр анныларынан өрүс дириҥ, туруору кыһамнары тоҕо суурайан ааһыталаабыта субу аҕай быстан киһи үрдүгэр түһүөх айылаах таҥнары өҥөйөн барыһан турар буолаллара. Оннук сирдэргэ айана олус түргэтиирэ, туруору эркин тааска үлтү түһүөхтүк дьэргэйэ устара.
Биирдэ күнүс оннук өрүс хайа сүүрбүт кэлтэгэй хайатын мүччү көтөөт, Даҕанча сылбах кыстаммыт харыйалаах үрдүк арыыны көрө түспүтэ. Өрүһэ кини икки өттүнэн икки салаа буолан түһэрэ. Уол күнүс аһыы илигэ, инньэ гынан, кытыыга тахсан кумахха таалалаан сытыан уонна уот оттунан аһыан баҕарбыта, сыгынаҕын бытаан сүүрүктээх уҥа салаа диэки салайбыта.
Уҥа салаа киэҥ уонна чычаас этэ, онон-манан харгылар эрилкэй долгуннарынан кэрэлэнэ сыталлара. Даҕанча кумах кытыыга чугаһыах буолан иһэн уһун уктаах атараны туппут дьэрэкээннээх таҥастаах киһини көрө биэрбитэ. Соһуччута бэрдиттэн уол, анньынан иһэр ураҕаһын ыһыктан, олоро түспүтэ. Дьэрэкээннээх таҥастаах киһи эмиэ соһуйбута, тугу эрэ улаханнык хаһыытаан сатарыппыта. Даҕанча, киһи хаһыытыттан ходьох гынаат, ойон турбута уонна ураҕаһынан харса суох үөс диэки анньынан барбыта. Кытыытааҕы киһи кини хаһыытыгар хардарбакка, туох да саҥата суох, куотан эрэр киһини эккирэтэрдии туттубута. Оччотооҕу кэмҥэ куруутун да оннук буолара: куотан эрэри эккирэт, эккирэтэртэн куот. Куотан эрэр киһи хайаатар да туох эрэ куһаҕаны оҥорбутун дуу, оҥороору сылдьарын дуу курдук.