Төһө да сиик курдук тунааран, салгын оонньоотоҕун аайы араастаан иэҕэҥнээн-куоҕаҥнаан биллэр-биллибэт иһирик самыыр түһэ турдар, үөһэ, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа күөрэгэй саҥата үчүгэйкээн аҕайдык дьурулуура иһиллэр Мин иһиттэхпинэ биир сиргэ тэлибирэйэ туран туойар «Ити ханна ыллыыр» диэн өрө хантайан көрө сатыыбын да көстүбэт Биир кэм тохтоло суох дьирилиир, дьурулуур Араас дьэрэкээн чэчигинэн симэммит чыыбаайы оттоох хонуу ортотугар туран, сүнньүм көһүйүөр диэри таба көрө сатыыбын да, күөрэгэй хараҕым далыгар киирэн көстүөх эрэ быһыыта суох. Саҥата эрэ иһиллэр. Биир кэм дьирилиир да дьирилиир, дьурулуур да дьурулуур
Айдаҥ өтөҕүн иччитэ буолбут кырдьаҕас суор Куорсуна Суох доҕорун кытта, саҥа тэтимирэн, сатамньыта суохтук сарапаайдана көтөн эрэр оҕолорунуун мэлииһэ ампаарын үрдүгэр кэчигирэспиттэр. Куорсуна Суох кэннэ уһаабыт, иннэ кылгаабыт сорсуйан эрэр көтөр эрэйдээх илбиргэстэнэн-салбырҕастанан түһэн ала бэлиэ. Ол эрэн билигин да кини аҕай буолан киэмсийбиттии, кырыылаах түөһүн мөтөтөн, сарымтыбыт кынаттарын даллах-даллах гыннаран ууннары тарда-тарда, ардахха илийбит өҥүн-түүтүн оҥостуммахтыыр, онтута үүт-үкчү, саҥа көччөх гынан көтүппүт оҕолоругар, арааһы бары ыйан-кэрдэн көрдөрө-көрдөрө сүбэлии-амалыы, тамахтарыгар силлии, уһуйа, такайа олорор аҕа баһылыкка майгынныыр. Оҕолоро ол аайы барытыгар, өс хоту сөбүлэһэн, самыырга сиигирэн ньыкыйбыт төбөлөрүн хоҥкуҥнатан сөбүлэһэргэ дылылар
Арыылаах эбэ барахсан сааскы халаан уутуттан эбии нэлэйэн-хотойон киэлитинэн томтойо туолан, төрүү-ууһуу сытар араас көтөрүн-сүүрэрин киччим хонноҕор-быттыгар кистээн, саһыаран алтан күөскэ кыынньыбыт үүт үрүмэтинии тунаҕыран көстөр, биллэр-биллибэт эриэ дэхси эрэһэлэрин ирбинньиктэтэ оонньотон, улаҕата биллибэт үрдүк мэҥэ халлааны киэҥ ньууругар күлүк түһэрэн лүҥкүрдэн уратытык дьоһумсуйбукка дылы.
Эбэ тиит арыытын кытылыгар үүммүт хатыҥнар умнастара, сөтүөлүү киирэн иһэр кыргыттар сотолорунуу кылбаһаллар, кинилэр үрдүлэринэн кырылас кырдалга, үйэ-саас тухары үүммүт баараҕадыйбыт аарыма тииттэр, өлгөм лабаалаах хойуу күөх мутукчалара, көҕөрө сатаан баран, мэктиэтигэр хараара ыаһыран көстөллөр
Ардаҕы ардах диэбэккэ эбэ үөһүгэр икки тыылаах киһи утарыта көрсөн тугу эрэ кэпсэтэн тохтоон олороллор. Улахан дьонноро тута биллэр, оҕолор буолбатахтар, арааһата, илим тарда киирэ сылдьаллар быһыылаах Аны биир тыылаах киһи күөл арыытын кытылыгар үүммүт талахтар быыстарыттан тахсан, били, икки киһини көрдө көрбүтүнэн устар
Оол курдук Арыылаах эбэбит Айдаҥ көлүйэтигэр түһэр үрэҕин күргэтиттэн дьахталлар ыаҕаска толору уу баһан, оргуһуохтарыгар иилэн, үүт-үкчү бэски курдук биэтэҥнэтэн, атахтарын түргэн-түргэнник илигирэтэ ылбахтаан тахсан иһэллэр. Кэлин иһэр дьахтар кэнниттэн обургу соҕус кыыс лыглыйа ыаҕаһы тутан, кыҥначчы туттан, хаалбатарбын ханнык диэбиттии саппай уопсар
Үрэх уҥуор икки атыыр үөрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи соҕус мэччийэллэр. Бырдахтанан хойуу кутуруктара биир кэм үргэҥнээн олорор, атахтарын такытан хаһыйбахтаналлар. Үөрдэр биэлэрэ үксүлэрэ кулунчук батыһыннарыылаахтар. Ньыраҥнаан ийэлэрин ойоҕолуу көтө сылдьар кулуннар ситэ илик будьурхай кутуруктарынан тохтоло суох дэйбиирдэнэллэр.
Мин бэйэм холкуоһум атыырдарын дьүһүннэринэн көрөммүн барыларын эндэппэккэ билэбин. Бэл хас биирдии үөр биэлэрин кытта арааран билэр буолан эрэбин. Далга хаалыннахтарына: «Бу ол атыыр биэтэ, ити били атыыр киэнэ», дэһэн оҕолор мөккүһүү бөҕөтө. Ардыгар хайа-хайабыт, дэлэ дьон буолуохпут дуо, иннибитин ылсыбакка сакалааттаһыыга кытта тиийэбит. Онтубут сүүйүүтэ, биһиэнэ: ытыс моонньоҕон, быһыы лэппиэскэ, эмиэ да алаадьы, сороҕор үчэһэлээх мунду, кус бөтүөнэ.
Ити, үрэх уҥуор аһыы сылдьар Буугунай диэн, тоҕус биэлээх атыыр мииниллэр атыыр, өссө сыарҕаланар, бэрт сымнаҕас быһыылаах. Биэлэриттэн көҥөнөн иирбиттии уйуһуйан, үөрүн кытта сүүрэ-көтө, хойуу сиэлин ыһыллаҥната-ыһыллаҥната, сабырыччы үүнэн түспүт көҕүлүн быыһынан атын аҕай өһүөннээҕинэн көрө-көрө, таныытын тыаһатан тарылата, хаһыҥырыы сырыттаҕына «ама бу илэ абааһыны туох киһитэ иннин ылан мииниэй» диэх курдук. Ол бэйэтин киһи тутан быалаат, амаҕаччылаат да тааҕы-таах бэл сыбыдахтыы миинэн кээһэр сүөһүтэ. Буугунай чыыкыр тураҕас өҥнөөх, сүүһүн хаба ортотугар, түөрт кырыы моһуоннаах сыттык туоһахталаах, онтон сиэттэрэн Буугунай диэн ааттаммыт
Кырдал устун хааман иһэн халлаан диэки хантайдахпына ибиир самыыр сирэйбин кычыгылатар. Төһө да биллэр-биллибэт, ээр-сэмээр уоран түстэр сотору сирэйим сиигирэн барар, ону ытыспынан ньухханан кээһэбин.
Түү сөрүөбүн кыбынан, ынах этэрбэстэрбинэн чэчик быыһынан сэрэнэ үктэнэн дэгэйэ-дэгэйэ, иһирэх санаа иэйэ киирэн, үгэспинэн, төбөбөр туох көтөн түспүтүнэн, ботугураан, илгэ ардаҕы хоһуйабын:
Ити курдук хоһуйан бүтээппин кытта, самыырым «дьэ оччоҕо бу баар» диэбиттии эмискэ күүһүрэн кэллэ. Ыллык суол оҥхой, аҥхалаат сирдэригэр онон-манан чалбахтар тахсыталаабыттарыгар бөдөҥ таммахтар курулуу, тобулу түһэннэр, сырдьыгыныы көөнньүбүт сылгы кымыһын муос ытыгынан ытыйдахха өрө үллэн тахсарыныы, хабах бөҕөтө быдьыгыраан тахса-тахса, кэлиэх-барыах сирдэрин билбэтэхтии, төттөрү-таары уһуннулар. Биир хабах тэһиннэҕинэ, ол оннугар атын хабах дьэргэс гына түһэр
Эмискэ күүһүрбүт самыыртан хаххаланан, кыбынан испит түү сөрүөбүн тэнитэн икки илиибинэн төбөм үөһэ туттан, тиэтэйэ-саарайа, Тыккаай Ньукулайдаах тэлгэһэлэригэр кэлэн, бүтэй аанын сүрдьүгэһин быыһынан сылыпычыс гынан искэ киирдим. Эргэ ампаар дьиэ маҥаас ынах тириитэ бүрүөһүннээх халҕанын эрчимнээхтик аһа баттаан, ардахтан куотан иһирдьэ биирдэ баар буола түстүм
Ньукулай суох, кэргэнэ Аана чанчыктара, бэлэһэ тоороммут сирэй оһоҕор хардаҕас быраҕан эбэ турар. Сибилигин оргуйбут алтан чаанньык состуок кытыытыгар тардыллан тумсуттан хойуу чаан бургучуйар. Атырыа соҕустук үөлүллүбүт хас да үчэһэ мунду состуок буоругар кыҥнары анньыллан буһа тураллар Дьиэ иһэ быр бааччы, сып-сылаас, кубус-кураанах
Чукчакыын көстүбэт, уончалаах «куһаҕан» уол Суубуй эрэйдээх дьиэ уҥа өттүгэр, кур ынах тириитин үөһэ, эргэрэн, элэйэн муостара-туйахтара мултуйбут талах ынахтарынан оонньуу олорон, тастан киһи киирбитин көрөн, сэҥээрдэҕим ырата буолан, онон-манан ойдом-сойдом сатамньыта суохтук дьирики уорҕатыныы эриэннэнэ кырыллыбыт баттахтаах төбөтүн салҕаластыы-салҕаластыы эргитэн, тарбахтарын төбөтүн атырыа тиистэрдээх айаҕын иһигэр уган сыҥааҕын тарда-тарда: «Аа-уу аа-уу аа-уу», диэн саҥа саҥаран муҥнанар уонна дьүһүнүгэр холооно суохтук, атын аҕай сэргэхтик күлэр
Ыаллар кыралара, сирэйин сибилигин тоҕо баран ытыах киһилии ап-аһыытык туттубут, атах сыгынньах, биэстээх Маайа кыыс убайа Суубуй муҥнаах ыксатыгар талах олоппос үөһэ ыттан туран, дьиэҕэ киирэн баран хааттаран, сырдык эрэ диэн таска тахса сатаан, туоска үүйүллүбүт таас эмтэкэлэрэ түннүккэ сарыкынаһар лыахтары тута сатыыр Халҕан тыаһа лип гыммытыгар эргиллэн, улахан киһилии оттомноох харахтарынан эмиэ миигин одуулаһар
Мин, Тыккаайдарга, туох эмит сорукка, илдьиккэ, эбэтэр бэйэм көннөрү да сылдьарбар, эрдэттэн санаабын бөҕөргөтүнэн баран биирдэ эрэ кэлэбин. Итэҕэс-быһаҕас айыллан төрөөбүт оҕолору көрдөхпүнэ, кинилэри аһынарым бэрдиттэн, уйадыйан хайдах да буолуохпун булбаппын. Оҕолор барахсаттар бэйэлэрэ да, киһи эрэ аһына көрүөх сирэйдээхтэр-харахтаахтар. Кинилэр ааттаһа, эрэнэ көрбүт ып-ыраас сырдык харахтарын, киһи хайдах да уһуннук утары одуулаһыа суох курдук
Эбэм, мин кинилэргэ иитиллэ кэлиэм иннинэ өлбүт кыыһын Сөдүөччүйэ эрэйдээҕи, уу кыһыл иринньэх оҕолуу ыарыылаабыта, бүөбэйдээбитэ эбитэ. Баара-суоҕа уон сэттэлээх кыыс сиһин уҥуоҕун сиэтэн, бэрт кылгас кэм иһигэр, киһи билбэт киһитэ буолан, куура хатан хаалбыта үһү. Биирдэ эмит эбээ эмээхсин кыыһын аҕыннаҕына онно даҕатан: «Киһи ордук куһаҕан оҕотугар ылларар, убанар», диэччи. Кырдьыга да оннук, өй-санаа, эбэтэр эт-хаан өттүнэн итэҕэс айыллан күн сирин көрбүтү кимнээҕэр да ордук аһына, уйадыйа көрөҕүн: кыаҕыҥ тиийэринэн, күүһүҥ баарынан киниэхэ көмөлөһө сатыаххын баҕараҕын
Тыккаайдаах Аана кыыстара Маайа, кэбис, убайдарын курдук буолбатах, өйө-санаата чоҥ курдук. Арай, өссө да ситэ илик кыра киһи буолан уонна наар убайдарын кытта биир дьиэ иһиттэн тахсыбакка алтыһарыттан, арыт-арыт «түҥ-таҥ» тыллаһар
Оо, аны Аанабыт тиийэн кэллэ, Тыккаай кэргэнэ үөрэн саҥа аллайа түстэ. Хайа, сөрүөҕүтүн бүтэрбиккит дуу, били киһи букатын солото суох, чэҥкир туохха эмит соруйан иһэллэр, инньэ баарыын сарсыарда барбытынан, өтөр кэлиэм диэбитэ да, биллибэтэ.
Ханна барбытай?
Ээ, били, Тартаайа хара сүптүр, сирэйэ уула сытыйыах, аны аныаха диэри саатар атын да сатаан бэрийбэт. Оҕонньортон ат уларсан мииннэҕим буолан баран, өртүккэ ыытарыгар холуоккатын кыайан кэтэрдибэтэх Ата устан баран, бүтэйин көтөн, ити Мундулуҥдаҕа барар аан үөһээ сүрдьүгэһин тосту түһэн куотан хаалбыт.
Па Төлөнү уларса сырыттаҕа дии? мин тута, хайа атын сэрэйэ охсобун.
Ол-ол сүөһү, туома кыната эрэ суох быһыылаах. Мин ити оҕонньорго этэ, ньаҥсыйа сатыыбын ээ, ат итэйэн ити айылаах күрүөһүт сылгыны миҥэ оҥостоҕут дуо диэн. Сайын көлүммэккэ уотан баран, күһүн туттан кээһиэ этилэр буо. Саас аайы сылгы айааһаан айгыстан, ачыаһыран ахан биэрэллэр. Мин көрдөхпүнэ соноҕос саастаах сылгылара барыта мииниллэр быыһыылаах, Тыккаай кэргэнэ Аана сылгыһыттары мөҕүттэр.
Күрүөһүт сылгы да, ынах да сүөһү туһугар бадьыыс. Букатын илиилээх курдук хайдахтаах да сүрдьүгэһи муоһунан толкуйан, аһан киирэр сүөһү баар буолар. Муоһун үүттэн мас баайан эрэ тохтото түһүөххэ сөп. Аны толкуйар сүөһүнү доҕотторо, аһыы үөрэнэннэр, батыһа сылдьар үгэстээхтэр.
Дьыксаах Апанаас айааһаабыт ата Төлөн, сүрдээх уһуу, күрүөһүт сылгы. Арыт ардыгар, бэл адаҕалаах сылдьан бүтэйтэн иҥнибэт. Кини обургу, ханан эмит намыһах, кэбирэх сири булан тоҕо көтөн дуу, ыстанан дуу тахсыбыта эрэ баар буолар.
Чукчакыын?..
Чукчакыын таһаараа ыалга тахсыбыта
Сүөһүлэриҥ ыамнарыгар бэйэлэрэ кэлэллэр ини?..
Кэлэн. Улаханым соҕуо буола сылдьан баран үчүгэй буолла. Этэҥэллэр.
Маайа хаҥас илиитигэр «аны көтөн хаалыа» диэбиттии ыксары туппут, өҥө суураллыбыт кынаттардаах долохунаһыт лыаҕын:
Һуубуй мэ!.. Һуубуй мэ!.. дии-дии анныгар өрө мыҥаан олорор убайыгар уунар Суубуй муҥнаах маҥнай утаа харахтарын тэһии табалыы сүрдээхтик кэҥэтэн, дьаадьайбыт талах олоппос үөһэ турар балтын, саҥа көрбүт киһилии, дьиксиммиттии кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одуулаһар, уоһун ханньатан, уҥа дьабадьытынан сыраана санньылыйа-санньылыйа салҕаластыыр, онтон кыыс киниэхэ уунан турар лыаҕын дьэ таба көрөн, бэркэ сэрэнэн кымаахтаан ылар уонна иччилээх аҕайдык, киһи этин-сааһын хаба ортотунан киириэхтик күлэн саһыгырыыр
Маайа ытыстарын бэйэ-бэйэлэригэр «тас-тас» охсо-охсо убайын үтүктэн күлэн чачыгырыыр
Суубуй күлэн санна титирэстии олорон эмискэ, ким эрэ тэһэ аспытыныы кэдэс гынаат, ньим баран, тохтоон хаалар, биир сири тобулу одуулаан таалар, онтон ис-иһиттэн эҥсэн аны ытаан сыналыйар, сыҥыргыыр. Маайа барахсан, били, субу аҕай Орто дойдуга муҥутуур дьоллоох киһи кини эрэ буолан өрө ыстана-ыстана күлэ-үөрэ турбут дьүһүнэ сүтэн, бөтө-бөтө ыҥырҕаан ытыы олороохтуур убайын «бу туох буоллуҥ» диэбиттии саҥата суох санньыччы туттан, алын уоһун мэрбэтэн, ыһыллыбыт сүүмэх баттахтара тириппит сүүһүгэр сыстан, умса көрөн кыҥналлан тураахтыыр Кини убайа Суубуй курдук саҥа таһааран ытаабат эрээри, икки иэдэһин устун ып-ыраас таммахтар тиэтэйбиттии сүүрэннэр сыгынньах, хатырбыт атаҕын үөһэ таммалыыллар Маайалаах Суубуй дьоллоро уонна сордоро аргыстаһа сылдьаллар
Маайа ытаама Маайа ытаама, кэбис Көрүүй бу мин оҕолор ытаһалларын туохтааҕар да ордук сөбүлээбэппин, аралдьыта, уоскута сатааммын, кыбынан киирбит түү сөрүөбүн муостаҕа тэлгэтээт, ол үөһэ тобуктуу түһээт, бастыҥалыы бааммыт, сир симэҕэ ойуулаах сиидэс былааппын сүөрэн, үөрүйэх ахан киһи быһыытынан, араастаан эрийэ тутан, Маайаҕа анаан өрбөх кыыс оҥорбутунан барабын
Маайа ытаан уурайар, өрбөх оҕо ситэн-хотон тахсарын көрөн тойтоллон турар. Кирдээх иэдэстэрин устун хараҕын уута сүүрэн дьурааланан хаалбытын ытыһым тилэҕинэн сотон биэрэбин. Суубуй биһиэхэ отой да кыһаллыбат, балта биэрбит долохунаһыт лыаҕын сэрэнэн, кынаттарын төбөтүттэн чөрү-чөкөччү тутан, олбох гыммыт хаппыт, кур ынах тириитин ыксатыгар уурар уонна тирии биир сиринэн сытыы быһаҕынан сиирэ анньыллыбыт дьөлөҕөһө баарын сөмүйэтинэн хаһа-хаһа, туох да саҥата суох таалан олорор Сэмээр хараҕын уутун сотоору гынарбын сөбүлээбэт, бэгэччэкпиттэн тутан киэр анньан кээһэр
Дьиэ иһэ эмискэ оҕолор ытаһыыларынан аймана түспүтэ, ол курдук эмиэ эмискэ тохтоон нам барар, арай, күөх истээх сахсырҕалар туос түннүккэ сааҕынаһаллара уонна маһа эбиллибит сирэй оһох уота-күөһэ эмискэ-эмискэ күөдьүйэн бачыгырыыра иһиллэр
Тыккаай кэргэнэ тастан, кыра солуурчахха мунду киллэрэн эбии үөлэр. Аана бииргэ төрөөбүттэрэ Буолкаптар өй-төй өттүнэн дьон-дьон курдук дьон. Кытта төрөөбүттэриттэн арай дьэ, бу Аана эрэ эрэйдээх бэрт дьикти айылгылаах айыллыбыт. Аана дьүһүнэ-бодото сэргэх, тыла-өһө да киһи сиэринэн эрээри арыт-арыт, үөйбэтэх-ахтыбатах курдук түҥ-таҥ тыллаһан барар үгэстээх, кими да кытары айах атан кэпсэппэт-ипсэппэт буолан хаалар күннэрдээх, түгэннэрдээх. Ордук саас, күн сырама күүһүрэн, ылааҥы күннэр сатыылыылларын саҕана Аана «ыарыыта» бэргиир. Хайдах, туох ыалдьарын кимиэхэ да кэпсээбэт, тууйуллубут санаатын оноотун үллэстэн сэргэхсийэр, дьэгдьийэр диэни билбэт. Ыалдьыбыт кэмигэр, үксүн, «балыктааҕар кэлэҕэй, сымыыттааҕар бүтэй» ньимиликээн сылдьар, эбэтэр ханна эрэ баран сүтэн баран кэлэр Арааһата, тыаҕа тахсан айылҕатын кытта аһыллан алтыстаҕына эрэ сэргэхсийэр быһыылаах
Оҕолор эттэрэ онон-манан кулахы сиэбит ымынаҕа. Кыһыйдаҕына тэһэ тарбаан бааһырдан кээһэллэр. Кулакыга эбии өссө ыстаҥалыы сылдьар кып-кыһыл өҥнөөх былахы баара сордуур. Кыһын, табысхаан суорҕаны «үөнүн-көйүүрүн» тоҥороору таска таһааран хаар үөһэ бырахтахтарына, суорҕан түүтүн төбөтө кып-кыһыл буолар. Тоҥноҕуна былахы түү төбөтүгэр тахсар үгэстээх, ону тэбээн тоҥорон кээһэллэр.
Кулахы аһара элбээтэҕинэ түүн киһини сүгүн утуппат. Дьиэ үөнэ сутуйан үөскээтэҕинэ бэл «кулахы ойууна» диэн баар буолар. Эркин маһын хайа ыстаммыт быыһыгыр, биир кэм, чаһы тыаһын курдук тыһыргыы олорор. Ону киһи хайдах да көрдөөн булбат. Киэһэ уу чуумпуга «кулахы ойууна» «тыс-тыс» тыһыргаан бардаҕына: «Ойууннара дүҥүрүн охсон барда», дэһии буолар. Оҕолор тыаһынан сирдэтэн, дьаныһан туран көрдүү сатааччылар да, букатын булааччылара суох. Ыаллар кулахыны уонна былахыны сэппэрээги уматан ол буруотунан ыыһаан эмтииллэр. Сиргэ-уокка сырыттахха от кулахыта, эбэтэр, сорохтор ааттыылларынан, сир кулахыта диэн баар. Ону тутан аҕалан дьиэҕэ ыыттахха дьиэ кулахытын түөрэтин сиэн кээһэр үһү дииллэр. Биһиги оттуу эбэтэр атын да үлэҕэ сылдьан, дьиэ киэниттэн эрэ арыый обургу, ньиччи туттахха үүт-үкчү кулахы кулахынан, бэрт куһаҕан дьаар сыттаах үөнү дэҥ түбэһэ көрөн тутааччыбыт. Сээкэйгэ суулаан уган аҕалан кулахы олуһун үөскээбит ыалыгар эркиҥҥэ ыытааччыбыт да, тоҕо эрэ, аҕыйыах быһыыта биллибэтэ