* * *
Луиза Никитична уолун аахха олорбута хас да хонно. Игирэчээн сиэннэрин дьыссаакка илдьэн, аҕалан бэрт туһалаах эбээ буола сылдьар. Иван Данилович кыыһа Польшатыгар бараары тэринэр сураҕа иһиллэр. Арааһа, оҕонньор кыыһа бардаҕына биирдэ дьиэтигэр ыҥырар буолла быһыылаах, күн аайы, баҕар, «кыыспын кытта билсиһэ кэл» диэҕэ диэн күүтэн көрөр да, чуумпу. Кыыһа, арааһа, дьиэтигэр хаһаайка киирэрин сөбүлээбэтэх быһыылаах дии санаан эмиэ да дьиксинэн ылаттыыр.
Бу оҕолор олохторо дьэ эмиэ хайдах эрэ Луиза Никитична куоракка киириэҕиттэн аанньа да утуйбат буола сылдьар. Биир хостоох дьиэни арендалаһан олороллоро кып-кыараҕас эбит. Саатар, аныгы дьиэлэрэ буолбатах, урукку КПД диэннэрэ. Уола Максим үлтү үлэлээбит, сылайбыт аатыран ыкса киэһэ кэлэр эбит. Ангелина даҕаны дьуһуурустубаҕа сырыттаҕына, хойут кэлэр үһү. Уолаттарын оҕо саадыгар, оскуолаҕа илдьииттэн-ылыыттан саҕалаан этиһэллэрэ, иирсэллэрэ да элбээбит. Иллэрээ түүн өссө аҕалара олох хойут, сарсыарданан кэлэн эрэрэ. Ангелина тугу да кэпсээн бэрт, кистээхтиир. Настарыанньата суоҕа, санаата саппаҕырбыта харахха быраҕыллар. «Ол киһигэр көстөххүнэ, сиэннэргин илдьэ бараар» диэн үнүр уола Максим мас-таас курдук этэн эрэрэ. Хайдах, хара бастааҥҥыттан Иван Даниловичка кыра оҕолору батыһыннаран киирэн кэлиэҕэй? Максим ол туһунан толкуйдаан да көрбөт эбит. «Ийээ, ол Иван Даниловичкар хас да кредиттээххин эппитиҥ дуо? Хайаан, онтон куттамматах оҕонньоруй, арааһа, эппэтэҕиҥ буолуо. Көһө охсоруҥ буоллар, Милана үөрэҕин кэнниттэн сылдьыа эбит. Тугу гына олоруоххутуй, иллэҥ эмээхсиннээх оҕонньор сиэннэргитин пааркаҕа эҥин күүлэйдэтэр инигит», ити кыыһын Оксана тыллара.
Онон, хайдах эрэ санаа бөҕөҕө тууйуллан олорор. Куорат Мархатыгар университекка бииргэ үөрэммит, саамай чугас дьүөгэтигэр Марианнаҕа бара сылдьыан, саппаҕырбыт санаатын үллэстиэн баҕарар да, аны бу кини санаатыгар, баччааҥҥа диэри кинитэ суох олорбут ыаллар сатаныа суох курдуктар. Сиэннэрин тэрилтэлэригэр илдьэн, көрсөн, киэһэ оҕолоро кэлэллэригэр ас астаан көрсөрө эмиэ сүүнэ туһа курдук. Онон, Марианната ыҥыра сатыыр да, хоҥно охсуо ыраах быһыылаах.
* * *
Ольга Никитична үгэһинэн тахсан фойеҕа хаамыталыы, сөбүлээн олорор кириэһилэтигэр олоро түстэ. Бу аата, уопсастыбаҕа тахсар быһыыта. Маннык таҕыстаҕына, син биир соҕотоҕун олордубаттар, ким эрэ хайаан да кэлэн кэпсэтэр, син ону-маны сэһэргэһэн, сороҕор, барахсаттар бу дьиэ иһинээҕи да хобу-сиби кута-симэ охсон ааһаллар. Ол Мавра Петровна кини диэки туһулаан хааман сотуохайданан иһээхтиир.
Никитична, дорообо! Доо, мин бу дьиэттэн баран эрэбин, диэн баран, дьэ туох диигин диэбиттии, өрө көрөн олордо.
Тыый, ол ханналаатыҥ?
Миигин ыаллар «иитэ» ылан эрэллэр. Аны оннук баар буолбут үһү дии. Ырааҕынан аймаҕым ыаллар. Таайдахпына, дьиэ харабыла оҥостоору, ыттарын-кустарын аһаттараары гыналлар быһыылаах. Туспа хос биэрэллэр үһү. Үчүгэйэ диэн, мас дьиэлээхтэр. Манна олох күн-түүн тыыным-быарым хаайтарара элбээн иһэр. Ити дьахталлар, саараама, биирдэрэ да түннүгү астарбат, сүгүн тэлэбиисэр көрдөрбөт. Хоспун уларытыҥ диэн этэн көрдүм да, тарбаабыт ынах курдуктар.
Петровна, эйигин хаста да көһөрө сатаатылар быһыылаах дии. Ханна эрэ, кимниин эрэ тохтоон олоруохпутун наада эбээт. Элбэхпит буоллаҕа, бука барыбыт баҕа санаатын баҕарбыттарын да иһин толорор кыахтара суохДьэ, бэйэҥ билэҕин, ол ыалга бараргын. Ол эрээри, өйдөө, төттөрү кэлэ сатаатаххына уонна ылыахтара суоҕа.
Ээ, ылбатыннар Онно сатаан олорботохпуна дойдум диэки түһүөм. Биир эмэ быраҕыллыбыт дьиэни булан олорор инибин, Мавра Петровна син биир сатамматы саҥарарын билэр буолан, сыҥааҕырдаабыта буолан баран, ойон туран хоһун диэки бара турда.
Эмиэ сааһын тухары соҕотох буолан дуу, майгыта уустук. Ким да Мавралыын олоруон баҕарбат сураҕа иһиллэн эрэрэ. Маннааҕы салалтаны, үлэһиттэри да кытта сатаспат, хаһан да үчүгэйи таба көрбөккө, куһаҕаны эрэ хостоон, онтун тэнитэн, сайыннаран иэдэйэр. Үнүр остолобуой кыргыттарын «бэрэскигит этэ суох, барыта ириис, этин ханна гынныгыт?» дии-дии, илгиэлэнэ турара.
Оол, бээ маннааҕы «сладкай парочка». Дьонуҥ эмиэ сибидээнньэлии олороллор быһыылаах. Полиналаах Бааска маннааҕылар кэпсииллэринэн, бэйэ-бэйэлэрин көрдө-көрөөт сөбүлэһэн, ыал курдук бэрт эйэлээхтик сылдьаллар дииллэр. Бааска ыал буола сылдьыбыт, алта уончалаах киһи. Кэргэнэ өлбүтүн кэнниттэн, уолун ааҕы кытта сатаан олорбокко манна киирбит. Идэтинэн слесарь, манна сантехникаҕа туох эрэ кыра ыксал буоллаҕына Бааската суох эмиэ сатамматтар. Наһаа арыгыга ылларбыт киһини кытта биир хоско олоро сылдьан, хаста да иһэн-аһаан үүрүллэ сыһан ыксаата быһыылаах. Ол аайы Полината котоку кэнниттэн тэйиччи, хаама-хаама, тугу эрэ ботугуруу сылдьар буолааччы. Сэмэлээн эрдэҕэ. Полина хоҥсуо саҥалаах, оҕо эрдэҕиттэн аһаах доруобуйалаах эбит. Ийэтэ өлбүтүн кэнниттэн манна олохтообуттар. Куорат ханнык эрэ стационарыгар санитаркалаабыт, өрүү хайҕалга эрэ сылдьыбыт үлэһит үһү. Үнүр биир хоско олорор дьахталлара «ээ, биһиги бэйэбит санэпидстанциялаахпыт, кыра да быылы тулуйан көрбөппүт, бэйэбит ыраастаан иһэбит» диэн Полиналарын хайҕаан эрэллэрэ.
* * *
Луиза Никитична дьэ куорат дьиэтин хаһаайката буолан олорбута ый буолан эрэр. Бастаан барытыттан саараабыта, симиттибитэ ааһан, саҥа дьиэтигэр үөрэнэн барда. Онно, Таҥара көмөтүнэн, Иван Даниловиһа улаханнык көмөлөстө. Туох да диэбит иһин, Луиза холумтанынан диэххэ дуу, үтүө эр дьоҥҥо түбэһэн иһэр ыйаахтаах эбит диэххэ дуу. Майгыта холкута, дьоһуна, киһини бары өйдүү сатыыра, үтүө киһи Иван Данилович. Кыыһа Дайаана даҕаны, үчүгэй дьоҥҥо иитиллибитэ-такайыллыбыта майгытыгар-сигилитигэр көстөр курдук. Барыан иннигэр Луизаны дьиэлэригэр аан бастаан ыҥырбыттара. Кыыс даҕаны, хаһан билбит дьахтарыгар тута эрэниэй, «аҕабын, дьиэбин эйиэхэ туттаран баран эрэбин» диэх курдук эппитэ-тыыммыта, хайдах тэринэн олоруохтарын баҕарарын туһунан санааларын быктарбыта. Арай, эдэр киһи наһаалыа диэбитэ дуу, аттыгар аҕата олорон кыыһын илиитин көхсүн сөп-сөп таптайа олорбута. Үһүөн даҕаны көлөһүннэрэ тахсыар диэри долгуйбуттара.
Бу дьиэҕэ Иван Данилович кэргэнэ өлүөр диэри үһүөн бииргэ олорбуттар. Дайаана, дьахтардыы, хаһаайкалыы толкуйунан Луизалаах аҕатыгар бэйэтин утуйар хоһун бэлэмнээбит этэ. Урукку төрөппүттэрин хосторун ыалдьыт утуйар хоһо буолуон сөп диэбитэ. Луиза сылдьарыгар хас хос аайы кэриэтэ Иван Данилович кэргэнэ бэрт ис киирбэх көрүҥнээх, чоҕулуччу көрөн олорор дьахтар хаартыската баар этэ. Луиза көһөн кэлэригэр ол барыта хомуллубут этэ.
Иван Данилович, хата, аһылыгар улахан талымаһа суох эбит. Син иккиэн сөпсөһөр күннээҕи менюларын оҥостон, сытар-турар бэрээдэктэрин эмиэ сааһыланан олороллор. Саҥа холбоспут эдэр дьон курдук таптал кыымынан ыһыахтанар харахтарынан да көрсүбэтэллэр, бэйэлэрэ билэллэринэн, хайҕаһа, сөпсөһө сылдьар быһыыларынан сөп буолаллар. Иван Данилович билигин да улахан уҥуохтаах, дараҕар сарыннаах, киппэ көрүҥнээх. Луиза кини күүстээх илиилэринэн кууһан ыллаҕына, ааһан иһэн кэтэҕиттэн сыллаан аастаҕына, эр киһи сылаас сыһыаныттан муҥура суох дьоллонон сылаанньыйарын бэйэтигэр эрэ билинэр.
Үнүр оҕолорун ыҥыртаан билсиһиннэрии остуол тэрийбитэ. Кийиитэ Ангелина барахсан үгэһинэн остуол тардыытыгар көмөлөһөн бөҕө. Оттон Оксана обургу дьиэс-куос соҕус тутта, иэдэһинэн буолан олорон баарта. Уолаттар Максимнаах Аркадий Иван Даниловичтыын булт-алт туһунан кэпсэтии бөҕө буолтара, өссө хоту, Иван дойдутугар андылыы барыах буолан эрэллэрэ. Дьэ, аны биэстээх игирэ уолаттар Петькалаах Павлуша Иван Даниловиһы «эһээбит» дии-дии, отой да манньытан кэбиспиттэрэ. Иван кыыһа ыал буолан быстыбакка, эһэ буолар үөрүүнү билбэккэ сааһыран эрэриттэн санаарҕыыр эбит.
Хаста да тыйаатырга сырыттылар, пааркаҕа хаамыстылар. Ол тухары иккиэн да билэр дьоннорун көрсөн иһэллэр. Дьэ, анарааҥҥылара саҥа ыалы көрүү-истии, сыныйа, үөрэтэ одуулаһыы. Ол барыта сонун, кэпсээн буолан ватсаабынан бэйэлэригэр кэлэрэ буолуо ээ
* * *
Хайа, сэгэртэй, тоҕо түннүгү одуулаан турдуҥ? эмискэ Иван Данилович кэлэн санныттан аргыый таарыйбытыгар, Луиза соһуйан, сороҕор буоларыныы, өмүрэн өттүгүн охсуна сыста.
Ээ, бэйэм Тыала, хаара бэрт дии, эн биһи бүгүн таһырдьалаабат инибит. Киэһэ Ангелина оҕолорун кытта кэлэ сылдьыах буолла. Тугу буһарбыт киһи диэн толкуйдуубун быһыылаах, Луиза Иван Даниловичка туохтан санаата аймаммытын этэ охсортон туттунна.
Кийиитэ Ангелиналыын бэҕэһээ киэһэ кэпсэтэ сылдьыбыта. Отой даҕаны аҕалара «ваахтанан үлэлии барарга сананным, оҕолоргун кытта эбээҕит аахха көһүөххүт» диэн дьаһайбыт үһү. Кырдьык, этэрин курдук, оннук баран үлэлээн, үгүөрү үбү өлөрөрө буоллар, ипотекаҕа киирэн дьиэлэнэр туһунан саныыр кэмнэрэ кэллэҕэ дии. Киһи да куттанар, Луиза таһыттан көрдөҕүнэ, уоллаах кийиитэ бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара уруккутааҕар уларыйбыт курдук. Ордук Максимын атыҥырыыр. Ийэтэ куоракка кэлиэҕиттэн биирдэ да түптээн-таптаан олорон кэпсэтэ илик, оннук наллаан кэпсэтииттэн куотунар да курдук. Ханна эрэ ыксаабыта, ойон туран барбыта эрэ баар буолан иһэр. Көр, уонна ити ийэтэ киэҥник, дэлэгэйдик олорорун көрөн, кэргэнин, оҕолорун хааллартаан ыраах тэлэһийэргэ сананнаҕа. Кини баран хааллаҕына, кийиит, кырдьык, хайдах соҕотоҕун икки оҕону кытта олоруоҕай? Дьиэҕэ куортам төлөөбөккө, манна кэлэн, харах далыгар олороллоро ордук курдук. Оо дьэ, Иван Данилович ону хайдах ылыныаҕай?! Түбүгү, кыһалҕаны сүкпүт саҥа кэргэн буолаары гынным быһыылаах ээ
Оттон Иван Данилович хоһугар киирэн утуйа түһүөн баҕарбыта да, сибилигин уута кэлбит аҕай бэйэтэ ааһан хаалбыт курдуга. Ити Луиза Никитичната, сороҕор, кинини кытта олох тэһийбэт дуу, хайдах дуу? Наар туох эрэ санааҕа ыллара сылдьар курдук буоллаҕына, кини өйдүөхтээх, өйүөхтээх, хараанныахтаах эр киһи буолан долгуйан барар. Ватсаабынан да буоллар, бэрт, киһи сирбэт дьахтарын түбэһэн билсибититтэн үөрэ саныыр. Катята барахсан манна куоракка көһөн кэлэн, кыыстара Дайаана булан-талан биэрбит бу мааны дьиэтигэр аҕыйах сыл эрэ олороохтоотоҕо. Үөрбүтэ даҕаны, Иван хоту дойдутун хаалларан, киин сиргэ, куоракка кэлэргэ сөбүлэспититтэн. Бэйэтэ куораттан чугас, Нам сирин кыыһа буолан куоракка уруккуттан тардыһыылааҕа. Иваны таптаан кэбиһэн, үөрэҕин бүтэрэн баран, биир тыла суох хоту түспүтэ. Хойукка диэри тэһийбэккэ эрэйдэммитэ быһыылааҕа да, хоту сир олоҕун илгэтигэр сотору үөрэммитэ. Кинилэр соҕуруу куоракка үөрэнэ сылдьан билсэн, сотору кэминэн ыал буолбуттара. Дайааналара онно төрөөбүтэ.
Иван Данилович сааһырбыт киһи сиэринэн уруккуну-хойуккуну эргитэн аҕалан саныыра элбээбит. Сааһын тухары сүрэҕин бүччүм муннугар, бэйэтэ эдэригэр тэптэрэн, муннарбыт, сүтэрбит тапталын уобараһа олорор. Ол тырыбыныы-тырымныы, тапталтан дьолломмут кыыс кэрэ мөссүөнэ сүрэҕэр оспот бааһы хаалларбытын биллэрэн сотору-сотору санаатын оонньотор, сыппах быһахтыы аалар. Өрүү даҕаны ол кыыһа ханна тиийэн, туох дьылҕаланан олорорун билиэн-истиэн наһаа баҕарара да, хайдах да кыаллыбатаҕа. Арай бу куоракка, киэҥ сиргэ кэлэн баран, арай манна олохсуйан олорор буоллун, алҕас ханнык эрэ суол тоҕойугар көрсө түстүбүт диэн санаан ылара. Ол санаатыттан бэйэтэ да куттанара, тугу саныырбын курдары билиэҕэ диэбиттии, Катятын диэки көрөн ылбытын билбэккэ да хаалара. Акаарытык да куоппут эбит таптаабыт кыыһыттан. Сүгүн тугу да быһаарбакка, кырдьыгы этиэҕин куттанара бэрдиттэн. Дьиҥинэн, ол түүн кинини наһаа таптаабыт Катя барытын түргэнник быһаарыллар суолга тириэрдибэтэҕэ буоллар, дьылҕата олох атыннык салаллыахтаах этэ. Катяҕа кини, ол да сахтарга кыһыҥҥы сынньалаҥтан өйдүүн-санаалыын, сүрэхтиин-быардыын тапталга ылларбыт киһи, чиэһинэйдик этиэхтээх этэ. Аҥаардастыы кыыс иэйиитин харыстаан, иэрэҥ-саараҥ сылдьарын эрдэттэн билэрэ ээ, эмиэ хомотуон куттанар эбит. Чэ, бэйи, отой да нуктаан абырамматын оҥоһунна
* * *
Хайа, уопсастыбаҕа туох сонун баа-ар? Ольга көрүдүөртэн киирбитигэр, Евдокията үгэһинэн сонун истээри оронугар олоро түстэ.
Ээ, улахан туох да суох быһыылаах. Били кэпсээбит саҥа дьахталлара көстөллөр. Соччо үөрэнэ иликтэр быһыылаах, бэркэ тэһииркээбит көрүҥнээхтэр. Люция Павловна чугаһыы сырытта. Таайбыт курдук, Полиналаах Бааска сайабылыанньа биэрбиттэр үһү.
Оо, бииргэ олоробут, ыал буолабыт диэн дуо?
Инньэ диэбиттэр. Ол эрээри, билигин кураанах хос суох үһү. Эмиэ да саарыыр Бааскаттан: Полинатын кэргэн биэриэн туттунар. Миигиттэн сүбэлэтэ сатаан бөҕө буолла. Ону мин хантан билиэхпиний, үйэбэр кэргэн тахсыбатах киһи, Ольга, икки илиитин нэлэс гыннара-гыннара, күллэ.
Ээ, Бааскаттан тоҕо куттаннаҕай? Ити дьээдьэлэр иирдэн буккулла сыспыта. Полинатын биэбэйдэһэн, дьонуҥ хата бэркэ олоруо этилэр ээ. Ол хос суоҕа куһаҕан эбит. Кырдьар саастарыгар бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, өйөһөн олорор үөрүүтүн билиэ этилэр. Ити Полина саҥата куһаҕан эҥин буолан, бэйэтин сэнэнэ сылдьан соҕотох хаалбыт быһыылаах. Ийэтэ тыыннааҕар оҕобун атаҕастыахтара диэн хам тутан олороохтоотоҕо.
Чэ, мин туох да диэн сүбэлиибин диэбэтим. Люция Павловна хосторун, дьонун сааһылыы сатаан сылайбыт быһыылаах. Сарсыарда үлэтигэр кэллэ да, Бааска киниэхэ, кабинетыгар көтөн түһэр үһү. Быһаара охсуон баҕарбыт да, кыах суох Ольга Никитична библиотекаттан аҕалбыт хаһыаттарын ааҕардыы сытынна.
Оттон эн эдьиийиҥ куоракка кэлэн хайдах олохсуйда буолла? Евдокия сэрэнэн аргыый ыйытта.
Этэҥҥэ быһыылаах билиҥҥитэ. Ыҥырар, кэлэн ыалдьыттаа диир даҕаны, билигин бара охсуохпун баҕарбаппын дии. Эдьиийбин ахтыбыт эбиппин эрээри. Сэрэйбит курдук, оҕолорун кыһалҕаларынан олорон эрэр быһыылаах. Ити уоллаах кыыһы үлтү атаахтатан ииппиттэрин түмүгүн дьэ көрөн эрэллэр. Этэ сатыыр этим, төбөҕүтүгэр ыттыахтара, туох баҕарбыттарын барытын тэлгээн биэрэн иһимэҥ диэн. Су-оох
Төрөппүт оҕотун туһугар олороохтуур буоллаҕа-аа, Евдокия үөһэ тыынан баран, истиэнэ диэки эргийэн саҥата суох барда
Эн этэҕин, били Трофим Егорович бүгүн эмиэ сакалаат биэрдэ, Ольга, Евдокиятын сэргэхситээри, күлэ-күлэ эттэ.
Ээ, санаатын түһэрбэт эбит дии уолуҥ. Олох эйигин сөбүлээбит ахан быһылаах. Саамай күүтэрэ остолобуойга киирии буолуо дии саныыбын, эйигин көрөн аҕай олорор буолааччы дии, Евдокия бэттэх хайыһа охсон, күө-дьаа буолан барда.
Онтуттан наһаа мэһэйдэтэбин, олох илиибин-атахпын баайар ити одуулаан тахсара. Биирдэ эбит күүскэ соҕус саҥаран биэриэхпин санаталыыбын эрээри, аһынабын эмиэ.
Эйигин сөбүлээбитэ, туох эрэ иэйиинэн сыһыаннаһара наһаа үчүгэй дии. Махтаныахтааххын төттөрүтүн. Холобур, дьахтар быһыытынан эр киһи болҕомтотун өссө да тардабын диэн
Ээ, билбэтим. Сакалаатын ылыа суох буолабын да, эмиэ аһынан кэлэн быстабын ээ. Сотору эппиэттэһэр эбит диэн «сайабылыанньата суруйуох, бииргэ олоруох» диирэ буолуо, Ольга ол түгэни хараҕар ойуулуу охсон, күлэ санаата.
* * *
Хайдах гыныаҥый, Ангелина, аҕаҕыт докумуона сатанан, кырдьык, барардыы тэриннэҕинэ бу диэки кэлэргитигэр тиийэҕит. Этэрин курдук, харчы өлөрөн кэллэҕинэ, ипотекаҕа киирэргит ордук буоллаҕа дии. Билиҥҥи кэмҥэ онтон атыннык дьиэлэммэккит, Луиза кийиитин ааҥҥа диэри атаарарыгар санаатын этэ турда.
Толкуйдуохпут, ийээ Эһиэхэ кэлэн хааларбыт эмиэ хайдах эрэ дии. Иван Данилович туох дии саныаҕай? Саастаах киһи син биир оҕолор күүгээннэригэр мэһэйдэтиэ дии саныыбын. Санаан көрдөххө, олох табыгаһа суох дьаһаныы. Ийэбэр тыаҕа баран эриэхпин, хайдах үлэтэ суох олоруохпунуй? Ыйыттара сырыттым ээ, балыыһаҕа үлэ миэстэтин