Өрдөөҥҥүттэн кэриэстээн таптал таҥарата оҥостон уура сылдьар фотографиябын уурдум. Тыыннаах уонна өлбүт доҕорум бэлэхтэрэ холбоһо түстүлэр. Кинилэр миэхэ баҕарбыт туох баар үтүө баҕалара бу сирдьит сырдык мөссүөнэ баар ойууларыгар иҥмиттэр. Миигин омуннаах улахан олох ыҥырар. Урут мүччү туппут маһым лабаатын бүгүн ыгатык харбыырбар, сыыһа үктээбит суолум чэрин таба үктүүрбэр, олоххо тардыллыбыт айа кирсии курдук кытаатан, лыҥкыначчы олорорбор кинилэр баҕарбыттар эбит манан, бу, бу өлөрү билбэт сырдык, улуу мөссүөнүнэн.
Халлааҥҥа былыттар күрсэллэр. Ити былыттары урут оҕо сылдьан, Тамараны кытта Сайсары күөл нөҥүө хаама сылдьан олох атыннык көрөрүм. Кинилэр сырдык уонна модун этилэр. Күөх халлааны биирдэ саба халыйан, биһиги баҕа санаабыт хаар маҥан баарыстара буолан усталлара. Бүгүн атыннар. Адаархайдар. Кыыһырбыт, кыйыдыйбыт, мэктиэтигэр кырдьыбыт көрүҥнээхтэр. Мин уйулҕам хамсыыр. Олорбут олоҕум биир быаҕа тиһиллибит илим хотоһоҕун курдук буолбакка, уон араас өҥнөнөн, оһуу-тоһуу очумаас таастар буолан адаарыйан көстөллөр. Итинтэн биирэ сиҥиннэҕинэ үлтү түһэн хаалыыһыкпын. Кэбис, ити барыта мин бүгүҥҥү олоҕум аһыыта-абата эбээт. Күн-дьыл мүлүрүтүө, сойутуо. Кини үтүө эмчит, күүстээх илиилээх эрдииһит. Иннибэр тыыннаах уонна өлбүт доҕотторум өлбөөдүйбэт бэлэхтэрэ. Күн үрдүгэр биир киһи баарын тухары эргэрбэт, үрдүккэ-кэрэҕэ угуйа туруо, бу сырдык, улуу мөссүөн!
СЫЛААС КҮҺҮН
Күһүн. Мин ол күһүнү хаһан да умнубаппын. Ол иһин кинини олоҕум саамай сылаас күһүнүнэн ааттыыбын. Иннибэр күөх да күөх мастары быыһынан Хара муора уон араас өҥнөөх көстөр. Бу муораны таптаабыт, кини кэрэтигэр курдаттыы таттарбыт, күнүн уотугар ис сүрэхтэриттэн бэриммит сүүһүнэн тыһыынча, хас эмэ сүүһүнэн тыһыынча буолуо эбээт! Ону ааҕан сиппит, суоттаабыт суох. Ханна да сырыттарбын, төһө да күндүл күөххэ төбөбүнэн түстэрбин, мин улуу Ленабын, ол күһүнү санаан кэлэбин. Сылаас күһүн. Маннык күһүн киһи олоҕор биирдэ эмэтэ кэлэн ааһара буолуо. Ону даҕаны олох түргэнник, түннүгүнэн ааһар күлүк кэриэтэ. Олоҕум үтүө өттүн олорбут киһи, мин, сир Ийэ сылаас күһүнүн аны биирдэ, муҥ саатар, ол сундулуһан ааһан эрэр муора туналы маҥан борокуотун көрөр курдук көрөн аһардарбын
Ол сылаас күһүнү мин бүгүн маннык өйдүүбүн. Күөх солко сабыыны ким эрэ арыйа тардан кэбиспитинии, күһүҥҥү халлаан үрдүк да үрдүк буолар. Ол күһүн эмиэ оннуга. Студеннар тыаттан сынньанан, төлөһүйэн киирбиппит. Илиибитигэр эрчим, түөспүтүгэр төлөн, сүрэхпитигэр өссө ситэ этиллэ илик сырдык иэйиилээх таптал баара. Биһигини, «буукубаны кэрбээччилэри» (тылга үөрэнээччилэри атын факультет оҕолоро ити курдук ааттыыллара), өрүс уҥуор хортуоппуй хостооһунугар ыыппыттара. Даркылаахха биһигини илдьэ барар, колхозтан сылдьар маадьаҕаһыйбыт, бэрт киппэ көрүҥнээх киһи «Быстрый» диэн кыра катердаах, түгэҕэр уу баһылла сылдьар улахан оҥочолоох көрсүбүтэ. Онтукатын киэргэтэн, улаатыннаран «баржа» диэн ааттыыр. Туора-адаары түһэ сылдьар муосталарын көннөрөн, уутун баһан олорбуппут. Баржабыт син уйуктаах буолла. Биһигини, икки курс биэс уонча оҕотун, билиммэтэ. Тамара улахан оҥочо кутуругун диэки туох эрэ баайыы үрдүгэр чөкө түһэн аччаан-куччаан олорон кэбистэ. Сырдык тиистэрэ сандаараллар, хара хараҕа күлүм аллайбахтыыр. Мин ону көрө-көрө харахпын аралдьытан, Лена күһүҥҥү иирэлэрин одуулаһабын, өрүс түргэн сүүрүгүн өксөйө сатаан, ыар таһаҕаска ыга ылларан иннибитигэр «Быстрый» эрэйдээх икки өттүгэр үөмэхтэһэр долгуну кытта тэҥнэһэн өрө биллигирии иһэр. Чааһы быһа айаннаатыбыт да, Даркылаахпыт ааһан-араҕан биэрбэт. Ааттыын түргэн көлөбүт бытаана салытыннарыах быһыылаах.
Иһийэн олорбохтообут оҕолор, оҥочолоро хамсаабатын, улаханнык уу киирбэтин көрөн, хамсаан-имсээн саҥаран кэллилэр. Көр-нар соҕотохто өрө оргуйа түстэ. Уон араас куолаһынан ырыа Лена өрүс барахсан устун доллоһуйа кутулунна. Оҕолор «Петя» диир көрдөөх, сытыы уоллара Тамара баанан иһэр кыһыл былаатын көрүөх бэтэрээ өттүгэр туура тардан ылан, оҥочону анньынар уһун ураҕас төбөтүгэр баайа охсоот, оҥочо ортотугар туруору анньан кэбистэ. Киһи эрэ сэргиэх, үөрүөх кыһыл былаах өрө умайыктана түстэ. Тамара олоҕуттан туран былаатын былдьаһыах курдук гынан иһэн, кыһыл былаах буолбут бэйэтин дьиктилээх былаатын көрдө-көрбүтүнэн олоро түстэ. Онно кини тобугуттан тоҥолоҕуттан тайанан, сыҥааҕын кыҥначчы быраҕан ураты кэрэтик мичээрдии олорбута. Былаатын ылан ыйаабыт хорсун, сытыы Петяны хайҕаан ытыс тыаһа хабылынна. «Көттө» диэн оонньуу саҕаланна. Онно ким остуолу, олоппоһу, онтон да атын көтүө суоҕу көтүппүт ыстарааптанан иһэр. Ол кини омуннурбут буруйугар кыһыл былаах Тамара былаатын анныгар туран ыллыыр эбэтэр хоһоон ааҕар, көрдөөҕү тугу эмэ кэпсиир. Уһун суол оонньууга кылгаан, күн биллибэккэ аастар-ааһан истэ. Сүппэккэ муҥнаабыт Даркылаах сүттэ, Бэстээх ааста. Күн киэһэрэ быһыытыйда. Катербыт муҥнаах ньохчойбутун курдук ньохчойон, биир кэм өксөйөн өрө буллугуруу иһэр. Оҕолор да сылайдылар. Көр-нар, айдаан ньим барда. Арай холку, наҕыл Лена талбаарбытын курдук талбаара, дьалкыйбыта-дьалкыйбытынан уолуһуйбакка устар. Дөрүн-дөрүн куба көтөр курдук туналыһан, ууга олорботох, сииккэ сыстыбатах тэҥэ кынтаһан айан борокуоттара күйгүөрэн, көрүлээн ааһаллар. Күөх мэндээр ууга модун күөннэринэн ыга түһэн, уонунан бөдөҥ, толору таһаҕастаах баржалары соспут таһаҕас борокуоттара, таас чох хара өһөх буруотун өрө биһилэхтээн, хас эмэ сүүһүнэн миэтэрэ сиргэ субуйан, кылгас-кылгастык эҕэрдэлэһэн ааһаллар.
Ыкса киэһэ таас биэрэккэ тохтоотубут. Күһүҥҥү киэһэ түргэнник хараҥарда. Модьу-таҕа киһи: «Кэллибит. Миигин батыһын», диэн кылгастык, чуордук хаһыытаат, таас булкаастаах туруору кумах биэрэги өрө хааман харбыаласта. Күнү быһа оҥочоҕо олорон көһүйбүт, киэһэнэн тоҥо быһыытыйбыт дьон, бэрт дуона суох тутуурбутун сүгэ-сүгэ, киһибитин эккирэттибит. Утаакы буолаат, күһүҥҥү, өссө да сэбирдэхтэрин ситэ ыһыкта илик, үөттэр быыстарынан уоттар кылаҕалдьыстылар. Бөһүөлэк биэрэстэттэн эрэ ордук эбит.
Ол күһүнү быһа мин Тамараны кытта биир бааһынаҕа, ардыгар кэккэлэһэ кирээдэҕэ толуу хортуоппуйу хостообуппут. Сир сииктээҕин, халлаан тымныытын, силбиктээҕин иһин, миэхэ ураты сылаас, сымнаҕас күһүн буолбута.
Оччотооҕу күннээх Лена, кыракый катер, Лена тыалыгар кытыаста тэлибирээбит Тамара былаата былаах, түүҥҥү уоттар, өлө сылайан, тарбахтара бүтүннүү бааһына буора буолан баран ытыһын муҥунан хортуоппуйу өрө баспыт Тамара барахсан, отун-маһын, көмүс симэҕин Ийэ сиргэ тоҕо тутан кэбиспит баай астаах-үөллээх Россолода билигин даҕаны мин харахпар көстө, эргийэ тураллар.
Үлэ, таптал өссө этиллэ илик эриэккэс таптал киэргэппит күһүнэ сүрэх чопчутугар ытарҕа, өй долгунугар биир чөмчүүк таммах буолан кылапачыйан, киһи бүтүн олоҕун сырдата сылдьара ураты күүстээх, сырдык буоллаҕа үһү.
ЫРЫА ОННУГАР
Үтүө да ырыа. Тохто турда, тохто турда үөһэттэн, көстүбэт күөх халлаантан, хаардаах хайалар чыпчаалларыттан, үрэхтэр куугунаан, мустан, силбэһэн кэлэр сирдэриттэн, ити ырыа. Киэҥ истиэп ортотугар кулуһун курдук көбүс-көнө уҥуохтаах, нап-нарын кыысчаан турар. Суох, кини турар буолбатах, ити ырыаны кытта көтүһэн иһэр. Ити Азия киинэ. Ити көҥүл Тува ырыата. Ити Тува ырыаһыт кыыһа Таспанчик Ош-кусаар. Тугун дьиибэтэй? Үчүгэйи, кэрэни көрдөрбүн эрэ кинини Тамарабын саныыр буоллаҕым үһү. Кини ырыаһыкка, артисткаҕа тугунан дьүөрэлээх этэй? Суох, дьүөрэтэ, сыһыана суоҕа. Хаһан даҕаны биир ырыаны ыллаабатах киһи эбээт кини. Ол да буоллар, мин сүрэхпэр, мин эдэр сааспар ырыа курдук кэрэни, умнуллубаты хаалларан кэбиспит.
Күһүн колхозка үлэлээн, бэркэ эрчиллэн, сирэлийэн-боролуйан, үөрэх аһыллыан аҕыйах хонук иннинэ киирбитим. Оҕолор кэлитэлээбит этилэр. Арай биир түннүк уота умайа илигэ. Мин хас киэһэ аайы, күһүҥҥү хойуу сулустары ааҕа, сир үрдүгэр баар ааттартан суос-соҕотох кэрэ, нарын ааты ааттыы, билиҥҥи саҥа университет иннинэн (оччолорго университет дьиэтэ тутулла илигэ, итиннэ кыра мас дьиэлэр чаппа курдук кыстана сыталлара), өссө тоҥо илик аппаны үрдүнэн хаамарым. Өйбөр туох киирэринэн, түүҥҥү халлааны, ыйы, сулуһу уратытык харахтаан, сирэйдээн, дьиктитик тэбэр сүрэхтээн, туохтааҕар да сылаас, сымнаҕас илиилээн, бэйэм сөбүлүүрбүнэн быһыылаан-таһаалаан хоһоон суруйарым. Онно туох баар барыта оннооҕор быата суох бэргэһэм, нэлэккэй телогрейкам таптыыр кыыспын хоһуйар хоһооммор холбоспуттара.
Саҥа булсубут табаарыһым өрүкүйбүт, турбут-олорбут, дабдакалдьыйбыт уол баара. Кини аата Агит. Ол киһи «кыыс аайы эрэйдэнимэ, бырах» диэн сүбэлиирэ, күлэрэ-салара. Кини кыргыттары барыларын биир халыыпка симэр, ытыктаабат, таптаабат курдук туттар тоҥ сүрэхтээх киһи буола оонньуура. Кыыс оҕо аналын, кини чычырбаһын туһунан бүппэт сэһэннээҕэ. Мин киниттэн хомойорум. «Кини мин Тамарабын билбэт, көрдөҕүнэ өлөн түһүө» дии саныырым. Мин саҥа доҕорум төһө да дабдакалдьыйдар, барыны бары астымматах, кыһамматах курдук тутуннар, наһаа ымсыы, түөкэй санаа кулута быһыылааҕа. Албыннастаҕына арыы буолан ууллар кыахтаах этэ. Мин итини биир студеҥҥа эргэ сонун саҥаҕа эргиппитигэр көрбүтүм.
Үөрэх аһыллыбытын кэннэ нэдиэлэ курдук буолан баран Тома кэлбитэ.
Мин кинини кэллэҕин киэһэ түгэн булан кыайан көрбөтөҕүм. Ол эрээри, ыкса киэһэ ааннарыгар кэлэ-кэлэ, утуйбуттара буолуо диэн төннүбүтүм. Сүрэҕим тыаһа тип-тигинэс этэ. Кырдьыга, тугу кистиэмий, ол түүн утуйбатаҕым. Кинилэр түннүктэрин уотун кэтээн, таһырдьа төһө да тыаллааҕын, тымныытын иһин, өргө дылы хаама тахсыбытым.
Сарсыныгар, лекцияттан төннөн иһэн, Агиттыын уун-утары көрсүбүппүт. Доҕорбун кинини кытта билиһиннэрбитим. Тома күн уота харааччы сиэн, үүккэ, сүөгэйгэ сайылаан, олус сибиэһэй көрүҥнээҕэ. Хап-хара тыыннаах тырымнас харахтарынан «эн хайдах эбиккин» диэххэ айылаах, бастаан чинчилиирдии, онтон сылаастык, сымнаҕастык көрүтэлээн кэбиспитэ. Кини харатыҥы кыһыл өҥнөөх халтан соннооҕо, илиитигэр кинигэ тутуурдааҕа. Мин өрүкүйбүт сүрэҕим кини саҥатын истээт, кини хараҕын көрөөт, сымныы, сылаанньыйа түспүтэ. Киэһэ Саха театрыгар барбыппыт.
Театрга үчүгэй нарын ырыа эмиэ бу бүгүҥҥү курдук үрдүк хайалар кэтэхтэриттэн, күн түһэн сөтүөлүүр Лена үөһүттэн улуу Туймаадаҕа тохто турбута. Ол ырыа Тамара биһиги оҕолуу ыраас, өссө үгүһү билэ илик эдэр сүрэхпитигэр түһэрэ. Дьоллоох этибит. Үөрсэрбит. Ырыаһыкка үтүө ырыатын иһин сүрэхпит эдэр кыымын сабан таһаарар махталын ытыспыт тыаһынан тиэрдэрбит.
Үтүө да ырыа. Ити Тува кыыһа Таспанчик Ош-кусаар ыллыыр. Иннигэр ханнык да ырыатааҕар үрдүк, кэрэ, нарын мин Тамарам ытыһын таһына турар.
ЭДЭР ЫЙ
Саҥа тахсыбыт эдэр ыйы көрөр кэрэ буоллаҕа. Биһиги кинини кыыс хааһыгар, айа көмүс сиһигэр, көмүс кылдьыыга эҥин тэҥнии сатыыбыт. Оо, эдэр ый кырдьык кэрэ. Кини миэхэ биир түгэни үчүгэйдик өйдөтөр.
Күһүөрү кыһын, бырааһынньык эрэ иннинэ, мин Тамараны бэйэтин хоһугар киллэрэн кэбиһэн баран аппа үрдүгэр киирбитим. Мин бу сири (билиҥҥи университет иннинээҕи аппа үрдүн) олус таптыыр этим. Үөрдэхпинэ даҕаны, мунчаардахпына даҕаны суос-соҕотоҕун халлаан сулуһун ааҕа, бэйэм бэйэбин кытта кэпсэтэ онно киирэрим. Боруор буолан баарта. Хаар куба нуолах түүтүн курдук сымнаҕаһа. Аппа уҥуоргу олбуордар ааннарыгар тэллэх ыта кэлбити-барбыты, хас тыаһы барытын эҕэрдэлээн субу-субу ньалыгырыы түһэрэ. Ыраах ханна эрэ холуочук киһи тугу түбэһиэх ыллаан сатарытара уонна бары-барыта орун-оннугар этэ. Мин бүгүн Тамаралыын мөккүстүм. Туой ону саныыбын. Кини этэр:
Киһи эдэригэр олоҕу таба көрбөт, чэпчэкитик, кэрэгэйдик толкуйдуур. Биһиги бу сырыыбыт эдэр омун үлүскэнэ буолан хаалыан сөп. Оччоҕо хойут күлэ-күлэ түүл курдук, мэник түүл курдук саныахпыт, диир. Мин ону утардым:
Киһи эдэригэр барыны өйдүүр, сатыыр кыахтаах. Эдэр саас кыайбатаҕа суох. «Эдэр киһи кыайбат, сатаабат, олоҕу үрдүнэн көрөр, көтүмэхтик сыһыанаһар» диэн оҕонньоттор дойҕохторо. Кинилэр бэйэлэрэ эдэр эрдэхтэринэ оҥорбокко хаалбыттарын саптынан, биир эмэ көммөт алҕастарын эдэрдэригэр түһэрэн, онон эдэр сааһы, чэгиэн сааһы, барыны-бары өйдүүр, сатыыр чаҕылҕан сааһы баһааҕырдан кэбиспиттэр.
Туох баар мин билэр даҕаны, билбэт даҕаны дьоннорум эдэр сылдьан улууну оҥорбуттара. Пушкин, Лермонтов эдэр дьон этилэр, төһө да улууларын, анаан үйэ аатыгар төрөөбүттэрин иһин. Маяковскай, Есенин эмиэ оннук этилэр. Маяковскай В.И. Ленин уобараһын олох эдэр сылдьан хайдахха дылы айбытай? Улуу киһи уобараһын айыы, ону дьоҥҥо тиэрдии, дьон өйдөрүн тутуу манан аҕай буолбатах эбээт! Биһиги бэйэбит да суруйааччыларбытын ылан көрүөххэ. «Буурҕа, буулдьа дьылын» эдэр Эллэй, «Сааскы кэми» эдэр Амма Аччыгыйа, «Күкүр ууһу» эдэр Суорун Омоллоон суруйбуттара. Ханныгын да иһин эдэр саас күүстээх, барыны кыайар. Олоҕу таба көрөр, сөпкө сыаналыыр, сөпкө толкуйдуур, сатаан таптыыр, таптатар саас, бу эдэр саас. Тамара албаһыыр.
Мин ити курдук саныы-саныы, атахпынан сырдык хаары оймуу оонньуу сырыттахпына, кэннибэр киһи атаҕын тыаһа иһиллибитэ. Мин эргийбэтэҕим, «хас куорат киһитигэр» дии санаабытым. Чэпчэки атах тыаһа чугаһаан кэлбитэ уонна тохтообута. «Туох буолбут киһитэй» дии санаат, эргиллэ түспүтүм, Тамара кэлэн турара.
Тоҕо кэллиҥ?
Киһи сылдьыбат сирэ дуо? кыыһым хомойо түспүтэ.
Сылдьарын сылдьымына да, мин манна сылдьарбын хантан биллиҥ? Ол иһин соһуйан ити курдук ыйытабын ээ, куруубайдаабыт буруйбун аһара охсоору Тамараҕа утары хаамтым.
Дьиэҕэр суоххун. Уолаттарыҥ «кэлэ илик» дииллэр. Ол иһин манна кэллим.
Туох баар буолла?
Мин театрга билиэт буллум. Икки. Эн барсыбаккын дуо?
Үөрүүнү кытта
Биһиги сиэттиспитинэн аппа үрдүнэн иһэбит. Сэргэлээх уопсай дьиэлэрин түннүктэрэ сып-сырдыктар. Маны көрө-көрө поэттар туойбут, туойар буоллахтара. Кырдьык үчүгэйдэр, чэмэлиһэн, дьэрэлиһэн. Үүт-үкчү эдэр саас курдуктар. Үүт-үкчү Тамара биһикки курдуктар. Илии-илиилэриттан сиэттиспиттэр, тоҥолох-тоҥолохторуттан тутуспуттар. Аппа нөҥүө сип-синньигэс эдэр ый тахсан кэллэ. Бургунас ынах муоһун курдук. Тунаар сырдык хаарга тоҕунна. Боруор мас-от, дьиэ-уот күлүгэр түстэ. Мин ыйы ыйан кэбиһэн баран, Тамараҕа этэбин:
Көрөҕүн дуо, эдэр ыйы, хайдахха дылы кыраһыабайый, күүстээҕий? Боруору саҕатыттан ылан күлүккэ бырахта уонна эн эдэр сааһы кытта мөккүс. Көрөн кэбис, ый үчүгэйин. Ол аата эдэр саас таптыыр, таптатар ураты күүстээх! диибин.
Үчүгэйинэн үчүгэй. Ол эрээри туолбут ый курдук сырдатар күүһэ суох. Ол аата эдэр саас олоҕу толору көрөр, үүннүүр-тэһиинниир, толкуйдуур күүһэ суох. Эн төһө да мөккүс, таптыыр, таптатар бырааптааҕын иһин, ону тиһэҕэр тиэрдэр, олохтуур, ытатар-ыллатар дьоҕур эдэр сааска тиийбэт
Биһиги ити курдук өрдөөҥҥүтэ мөккүспүппүт. Мин бүгүн эдэр ыйы көрөн олоробун уонна уруккубун саныыбын. Ый барахсан, дьон тиийбит, дьон баһылыырга турунар ыйдара мин харахпар мэлдьи эдэр. Арааһа,Тамара сороҕун сөпкө эппит эбит. Эдэр саастан эрчимин, өйүн кылаанын, кыраһыабайын ылан, сиппит, баараҕадыйбыт саас муудараһыгар, олоххо уопутугар холбуу тутуохха сөп быһыылаах. Ол аата «эдэртэн эйэтин, кырдьаҕастан сүбэтин ыл». Эдэр сааһы кырдьаҕаска утары туруорар, кырдьаҕаһынан эдэри сабар сыыһа. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин толорсон, ситэрсэн биэрэр эбиттэр