Эмиэ эгэлгэ дьүһүннээх, сахсархай түүлээх моонньулаах эһэ бараахтарын көрөрө да, балар оннооҕор быдан үчүгэйдэр.
Итини көрөөт, Костя бу кэрэ көтөрдөрү бултаһар санаата эмискэ уоһунна. Туруорбут ураҕаһын бэркэ сэрэнэн, куттаабатарбын ханнык диэн, кэннин диэки аргыый аҕайдык сыыйа түһэрдэ. Бэйэтэ сөхпүтүттэн сүрэҕэ тэбэн, харахтара дьиримнээн, онто сыыйа ааһан, аны харах иччитэ буолан, хас биирдиилэрин хамсаныытын кэрэхсии одуулаһа өр сытта. Көтөрдөрө да, аны кини биһиэхэ суудайбат диэбиттии, холкуларыгар түһэн, кэтэммэккэ, аһаан-сиэн кэтэхтэрэ чоноҕолуу сырыттылар.
«Маннык элбэх үөрдээх, олус чычаас, киһи эрэ таптыы көрүөх дьүһүннээх туох көтөрдөрө эбиттэрэй?!» диэн Костя улахан дьоннуу дьоһуннана санаата уонна, быһа охсон ылыах, бултуох-алтыах буолан, айаҕаланан, талах быстан кэлбититтэн, биирдэ, дьолго, хата, сыыһа кулаан кэбиспититтэн иэдэһэ итий-итий гыныар диэри кыбыһынна. Маннык барахсаттары, ама, хайа тоҥ сүрэхтээх киһи бу чаҕыл сааскы күөх кырдалга өлөрө-өһөрө турдаҕай?!
Итинник санаат, Костя ойон турбутун бэйэтэ да өйдөөмүнэ хаалла. Онуоха көтөрдөрө соһуйаннар көтөн таҕыстылар. Ыраата түһээт, күөл сыһыытын диэки, арааһа, түһээри быһыылаах, элиэтээтилэр.
Костя салгыы эккирэтиһэ барбакка, ураҕаһын киэр элитэн, буор-сыыс буолбут таҥаһын тэбэнээт, балаҕанын диэки аргыый хаама турда.
Кус-хаас кэлэн бүтүүтэ айылҕа анаабыт кэрэ сирдэригэр ити көтөрдөр дэҥ кэриэтэ түһэн ааһар түгэннэрин көрбүт икки атахтаахха бэрт аҕыйах үһү.
Итинник, оҕо сылдьан, Костя төрөөбүт дойдутугар, Киэҥ Күөл кырдалыгар, сэдэх көтөрдөрү хонуу бараахтарын олоҕор биирдэ көрөн турардаах.
ЭҺЭ
Куоракка үөрэнэр Костя, үөрэх аһыллара чугаһаан, хатыҥ сэбирдэҕэ тэлээрэн түһэр хаһыҥнаах сарсыардатыгар эрдэ туран, Таатта Төрдүгэр тохтоон ааһар теплоходка олорсоору айан суолун тутта. Кини Көтөт Сайылыгар таайын аахха сайылаата, оттосто, бэркэ сынньанна. Быйыл 7-с кылааска үөрэниэхтээх.
Лиҥкир тиит мастаах Эмис сиһин быһа түһэн, Сайыы күөлүн ойоҕолуу хааман иһэр. Күөлтэн туман көтөр. Нус-хас. Сыһыыга ынахтар кэбинэ сыталлар. Айылҕа кэрэтиттэн, чэбдигиттэн тэбиэһирэн ыллаан барда:
Арай уҥа өттүттэн талах быыһыттан туох эрэ түөһүллэн турда. Костя, онно болҕомтотун соччо уурбакка эрэ, хараҕын кырыытынан көрбүтэ: сүөһү буолбатах, хара тыа хаһаайына хагдаҥ эһэ эбит! Түөрт атаҕын тус-туһунан түһэртээн, тэйэ сүүрэн бүгүллэҥнээн эрэр. Айаҕын аллаччы аппыт, чугаһа бэрт буолан, бэл сыраана сынньылыйара кытта көстөр. Көхсүн иһэ күрдүргүүр. Аҕыйахтык күөһэкэччийэн иһэн, мастар күлүктэригэр түстэ.
Уол, киниэхэ утары кэлбэтэх уонна суоһурҕамматах буолан, куттаммакка да хаалла. Итинник адьырҕаны кини сүүрбэччэ хаамыылаах сиртэн аан бастаан көрдө. Урут моонньоҕоннуу, хаптаҕастыы сылдьан, тыатааҕы оту-маһы хамсатарын, бэрт соторутааҕыта барыанньа курдугунан хойуулаабыта буруолуу сытарын син көрөрө. Оттон бүгүн Эмис балаҕана адьас чугаһаабытын кэннэ кэбинэ сытар ынахтар чугастарыттан эһэ туруо диэн ончу санаабатаҕа. Дьэ, айаннаан иһэр уолга айылҕата, арааһа, анаан-минээн көрдөрдө.
Манна, Эмискэ, убайдара Бүөтүр уонна Ньыыка сүөһү көрөн олороллор. Куттамматым дии санаабыта да, сүһүөхтэрэ кыратык хамсаабыт эбит.
Эргиллэн көрүөн дьулайар, баҕар, батыһан иһэрэ буолуо
Уол уора-көстө хардыытын кэҥэттэ. Күрүө аана кэлбитин кэннэ алын сүллүгэс быыһынан иһирдьэ төкүнүс гынна. Эргиллэн көрбүтэ: бэттэх туох да көстүбэт. Ол да буоллар, тэлгэһэҕэ үктэнээт, балаҕаҥҥа диэри сүүрэн тиийдэ. Халҕаны тэлэйэ баттаабыта: убайа Бүөтүр утары, кэргэнэ Маайа кэннинэн чэй иһэн сыймаарда олороллор эбит. Оттон чэйдээн бүппүт Ньыыка хаҥас диэки батарантааһы курдана турар.
Тыатааҕы адьас тэлгэһэҕитигэр киирбит дии! диэн Костя омуннаахтык эппитигэр соһуйдулар.
Бэй, ол ханна? диэтэ Бүөтүр.
Сайыы ойоҕоһугар көрдүм! диэтэ уол бөтүөхтүү-бөтүөхтүү.
Ээ, икки хонуктааҕыта Пятилетка диэн ньирэйбит сүппүтэ. Арааһа, кини мэҥиэһиннэҕэ буолуо, Ньыыка аргыый сыыбырҕаата уонна үөһээ ардьаахха аспыт саатын ылла.
Симиэрди, хата, мин сирэйгэ ытыам ээ! Ньыыка чахчы ытыах киһи курдук сымарынна. Халҕаны аһан таһырдьа тэп гынна.
Саҥаһа Маайа уолга чэй кутта. Костя суолтатыгар сыпсырыйан истэ, айаннаары ыксаата. Муҥ саатар, чэйэ итиитэ да бэрт. Дьиҥэр, дьиэтиттэн ыраата да илик.
Тахсыбыта: Ньыыка ханна да суох. Уол кини эһэни хаһан сирэйгэ ытарын кэтэһэн хараҕа кэннигэр, кулгааҕа саа тыаһын истээри чөрөйөр. Бэйэтэ суол устун сүүрэр-хаамар ыккардынан кудулутан иһэр.
Кини көс курдук Кырамдаҕа тиийиэр диэри саа тыаһаабата. Онон Костя Ньыыка эһэни хайаабытын билбэккэ куораттаата.
Эһиилигэр кэлбитэ, Бүөтүрдээх Ньыыка эмиэ Эмистэригэр олороллор эбит. Бүөтүрдээх Маайа бааллар. Чэйдэттилэр. Ону-маны кэпсэппэхтээн иһэннэр, Костя ыйытта:
Бээрэ, Бүөтүр, били былырыын Ньыыка эһэтин хайаабытай?
Ол киһи доруоп саанан тыатааҕыны хайаан ытыай? Тыл тамаҕар эрэ эттэ ини диэтэ Бүөтүр күлэ-күлэ. Кустаан кэлбитэ. Кырдьаҕас киниэхэ сирэйгэ ыттара туруо дуо? Бардаҕа эбээт! Бүөтүр эбэн биэрдэ.
«Ол иһин даҕаны! Саа тыаһаабатах эбит», дии санаата Костя уонна Ньыыка кинини хаадьылаан тылласпытын билигин эрэ таайда.
Ол эһэ ынахтары кытта эҥээрдэһэн сайыны быһа сылдьыбыт үһү. Ынахтар да киниэхэ кыһаммат, адьас куттаммат буолбуттар. Оттон сүппүт ньирэйи чахчы кини моһуоктаабыта биллибэт. Ол эмиэ дэбдэтэр идэлээх, күлүүлээх-оонньуулаах Ньыыка «сэрэйиитэ» быһыылаах. Костя дойдутугар эһэ киһиэхэ-сүөһүгэ суоһаабытын туһунан кэпсэл суох. Ол оннугар Томпоҕо оннук түгэн кэмиттэн кэмигэр тахсара иһиллэр.
Бу дойдуттан тахсыбыт суруйааччы Баһылай Тарабыыкын эһэ ынахтары кытта булкуһа сайылаабытын туһунан «Маныыһыт уонна эһэ» диэн бүтүн кинигэни таһаартарбыта. Ол, арааһа, Костя көрбүт эһэтин ойуулаабытыгар сөп.
«СЭМЭТЭЭНИН БАРБЫТА!»
Сайылыкка нуучча киһитэ өтөр-наар таарыйбыта иһиллибэт этэ. Манан айан суола ааспат, эбэттэн тэйиччи. Арай муммут киһи эбэтэр устугас2 эрэ охсуллуон сөп. Эр дьон бары оттуу баран, күнүһүн наар оҕо-дьахтар бэйэлэрэ эрэ хаалаллар. Ол иһин нуучча кэлиитэ өрүү дьиксиниини үөскэтэр. Онуоха Сайылык дьахталлара, үөрэҕэ суох буоланнар, сатаан да быһаарсыбаттара, онтон сылтаан арыт түҥ-таҥ өйдөһүү да тахсара ханна барыай?!
Сайылык оҕолоро, биһиги, оскуолаҕа киирэ илик кырачааннар, сорохтор кыра кылаастарга үөрэнээччилэр үксүн тыа саҕатыгар, тэлгэһэҕэ оонньооччулар, ону-маны урут көрөбүт-истэбит.
Биирдэ илин диэкиттэн карабин сүгэһэрдээх, атын мала-таймата суох, кугас бар түүнэн саба үүммүт сирэйдээх, ыраас халлаан күөҕэ харахтаах, сэнэх таҥастаах, саппыкылаах нуучча киһитэ Сайылык саҕатыгар киирэн кэллэ.
Кинини көрөөт, биһиги дьиэбит диэки ыстанныбыт. Ол кэмҥэ дьиэҕэ саҥаспыт Боккуойа эрэ баара. Халҕаны сэгэтээт:
Нуучча иһэр! диэн төтөлө суох эппиппититтэн Боккуойа соһуйда. Онтон эттэ:
Оҕолоор, эһиги саһыҥ, көстүмэҥ! Бэйэм кэпсэтэн көрүөм. Туох киһи эбитэ буолла?.. Соччо ыраатымаҥ, баҕар, наада буолуоххут
Биһиги дьиэ таһыгар, тэлгэһэҕэ эрбэһин быыһыгар хаптайан саспыта буоллубут. Ол сытан, уора-көстө киһибитин кэтиибит. Киһибит кэлэн, карабинын дьиэ аанын таһыгар холкутук өйөннөрө ууран баран, «дыраастый!» дии-дии, иһирдьэ киирдэ.
Боккуойа туох диэн хардарбыта биһиэхэ иһиллибэккэ хаалла. Балачча буолан баран, биһигиттэн хорсуммут тиийэн халҕан хайаҕаһынан көрбүтэ: киирбит нуучча уҥа диэки хоноллон олорор үһү. Быһыта-орута иһиттэҕинэ, дьиэҕэ киһи соччо өйдөөбөт соҕус сахалыы-нууччалыы кэпсэтиитэ саҕаламмыт.
Баабыскаа, миниэ сэмэтээнэ, молокуо наада, диир үһү нуучча.
Боккуойа ону атыннык өйдөөн хардарсар:
Балыыҥка ниэ наада! Сэмэтээнин суох Оттуу барбыта!
Онуоха нууччата:
Миниэ пиит, пить надо! Молокуо, диэн хатылыыр уонна тугу эрэ иһэр киһи курдук илиитинэн көрдөрөр.
Баҕайы, туох диирэ буолла? Саатар били оҕолор ханна дьөлө түстүлэр? Сатаан өйдөһүө суохпут, Боккуойа аан диэки хаамар. Аан таһыгар турар уол төттөрү ойон истэҕинэ, хаһыытыыр: Нокоо, тохтоо, кэл, кэл! Киһибит туох эрэ диир, өйдөспөтүбүт Молокуо диир. Ол тугуй?
Төттөрү куотан испит уол тохтуу биэрэн:
Ол аата үүт, үүт! диир.
Ээ, диэт, Боккуойа төттөрү түһэр. Үүт көрдүүр эбит дии хаҥас диэкиттэн сарсыардааҥҥы ыамтан чааскыга үүт кутан аҕалар. Нуучча үөрэ түһэр, утаппыт киһилии тиҥиргэччи иһэр, уоһун соттор:
Пасыыба, баабыскаа! диир. Онтон салгыы ыйытар: Усть-Татта кайдак бардаа? Доруога?
Боккуойа, эмиэ халҕанын сэгэтэн, биһигини ыҥырар:
Оҕолоор, кэлиҥ, кэлиҥ! Арааһа, суолу ыйдарар быһыылаах. Эмис суолун булларан биэриҥ!
Биһигиттэн сорохпут дьиэ ааныгар сырсан кэлэн истэхпитинэ, нуучча утары тахсар.
Дети, где дорога в Усть-Татту? диир, мичээрдиир, саатын ылан сүгэр.
Онуоха Боккуойа тахсан эттэ:
Куһаҕана суох киһи быһыылаах Үүт истэ. Аартыкка тиэрдиҥ.
Үһүс кылааска үөрэнээччи, мин, «Усть-Татта», «дорога» диэн тыллары син ыйдаҥардар буолан, Эмис аартыгар тиэрдээт:
Буот доруога, Уус Таатта далекуо! диэн быһаардым.
Киһибит суол төрдүн булан, үөрбүт-көппүт курдук баһыыбалаан, арҕаа диэки кудулуччу хаама турда.
Төннөн кэлбиппитигэр Боккуойа:
Ити сэмэтээнэ диэн тугу этэрий? диэн ыйытта.
Ол аата сүөгэй, чөчөгөй! дэстибит.
Боккуойа күллэ:
Оо, өлүү эбит, оҕолоор! Мин Сэмэтээнини ыйытар дии санааммын, оттуу барбыта диэтэҕим үһү!
Бары күлүстүбүт. Бастакы сэрэхэдийии ааһан, тыҥааһын сөллөн, биһиги туохтан да сэрэммэккэ тэлгэһэ күөх отугар төкүнүстүбүт. Соччо өйдөөбөтөллөр да, бэл кыра оҕолор кытта күлүстүлэр. Сайылыкка күн ортото чугаһаан эрэрэ.
Итинник биһиги экспедиция нууччатын, геологы, көрсүбүт уонна сирдээбит үһүбүт. Киэһэ отчуттар кэлэн оннук чопчулаабыттара.
АЙБЫТ АҔА
Костя киһини өйдүүр буолуоҕуттан Уйбаан диэн аҕалааҕа. Уһуктаах төбөлөөҕө, хара бараан дьүһүннээҕэ, аҕыйах саҥалааҕа, оҕолоругар барыларыгар биир тэҥ сыһыаннааҕа, учуутал идэлээҕэ. Костя өйдүүрүнэн, кыһыҥҥы өттүгэр Таас Томпоҕо баран учууталлыыра. Дойдутугар сайынын кэлэрэ. Ол оннугар кыра Костяны булчут, балыксыт эһэтэ, Ньукулай оҕонньор, көрөрө, арыый улаатыыта батыһыннара сылдьара. Костя да эһэтин олус таптыыра. Ол эрээри кинини тоҕо эрэ дьон-сэргэ аҕатын аатынан буолбакка, Уйбаныап Өксүү уола диэн ааттыыллара. Ол кистэлэҥэ уол балачча улааппытын кэннэ биллибитэ.
Биирдэ саастыы уола, туохтан эрэ бочооттоһон баран, Костяны:
Тэмэйэр, Тэмэйэр уола! диэн үөхпүтэ. Ити хайаларын аатынан сирэй-харах аспытын биэстээх Костя өйдөөбөтөҕө. Ол гынан баран, арыт улахан да дьон хаадьыларын быыһыгар:
Бээрэ, бу уол үкчү Тэмэйэр курдук хаамар буолбат дуо? дииллэрэ. Оттон холкуостаах дьахталлар Тэмэйэр диэн киһини хоһуйан ыллыыллара:
Ити хоһуйуллар киһини Костя, биир алааска да олордор, харахтыы илигэ, билбэтэ. Уонна, кырдьыга, бэйэтигэр сыһыана да суох курдук саныыра. Ити кэмҥэ аҕата Учур оройуонугар Бэлгэчи оскуолатыгар учууталынан ананан, онно айанныыр буолбуттара.
Аллар сүүрүктээх Аллан эбэ таастаах тумулуттан борохуот аалга олорон хоҥнуохтарын аҕай иннинэ, кинилэр салдьыр муостаах кырдьаҕас ынахтарын трап устун нуучча мотуруостарыттан биирдэһэ инниттэн соһон, иккиһэ кэнниттэн үтэн (ынах, үйэтигэр үктэммэтэх трап диэн кэрдиистэрдээх соччо кэтитэ суох далаһаларынан тахсыан баҕарбакка, муҥурунан көрөн, өчөһөн турара) ынах аҕыйах хаамыыны оҥордор да, кэдэҥниир далаһаттан саллан, арааһа, иннинэн барар санаата суоҕа. Ол түгэҥҥэ борохуот хатан үлүгэрдик хаһыытаан дэлби барбытыгар, ынах эрэйдээх, трабы мүччү үктээн, ууга охтубута. Инники мотуруос, хата быатын ыһыктыбакка, эмиэ өрүскэ «бар» гыммыта. Айдаан буолбута. Муҥар, ынах ойоҕоһунан охтон, ууга чачайан, үрүҥүнэн-харанан көрөн, тыын харбаһан булумахтаммыта. Онуоха борохуоттан эбии быа быраҕаттаан, хас да киһи ууга ыстанан, сорохтор кытылтан сосуһан, ынаҕы тааска ньылбы соһон ылбыттара. Быыһаммыт ынах туруох курдук өндөҥнөөн эрдэҕинэ, биир мотуруос, тугу эрэ үөхсэ түһээт, ынаҕы сүгэ өнчөҕүнэн сүүскэ сырбаппыта. Атына ынах хабарҕатын быһаҕынан туора сотон, хара хаанын халыппыта. Ити кэмҥэ хапытаан дьонун тиэтэтэн тэллэгэр туруупканан үөһэттэн хамаандалыы турбута.
Костялаах ынахтарын аһыйан ытаспыттара. Ийэлэрэ оҕолорун, ити ынырык көстүүттэн күрэтэн, борохуот биир өттүн диэки дэллэриппитэ. Кэлин дьоно кэпсээбиттэрэ: борохуокка айанныыр үптэрэ суох буолан, кырдьаҕас ынахтарын туттубут үһүлэр. Уонна эппиттэрэ:
Ынахпыт төбөтүн, тылын быһан ылан баран, сүүрүккэ бырахпыттара, маҥаас сүүһэ биирдэ-иккитэ көстөн хаалаахтаата Саатар бэйэбитигэр биэрбэтилэр. Бэл иһин тааска ороон, көтөр-сүүрэр аһылыга оҥордулар быһыылаах. Нууччалар биһиги курдук ынах иһин ырыыпайдыы туруохтара дуо?!
Дьэ, итинник ынахтарын борогуоннанан, ыраах Учурга хас да хонук өрүһү өксөйөн, бэркэ сындалыйан тиийбиттэрэ.
Бэлгэчи диэн бэрт кыра дэриэбинэ эбит да, оскуолалааҕа уонна интэринээттээҕэ.
Икки эдьиийдээх, биир саҥа төрөөбүт балыстаах, Кыра Маайа диэн оҕо көрөөччүнэн барсыбыт 17-лээх тастыҥ эдьиийдээх Костяны, ийэтэ Өксүүнү, аҕата Уйбааны бэрт ньыдьыры дьону, кытыл үрдүгэр турар быычыкаа баанньык дьиэтигэр түһэрбиттэрэ.
Итиннэ аҕалара лоп курдук биир сыл үлэлээн, учууталлаан, доруобуйатын туругунан үлэтиттэн тохтоон, эмкэ барар буолан, оҥочонон устан, үксүн сүүрүккэ оҕустаран, ыйы быһа айаннаан, дойдуларын кытылын булбуттара. Кинилэр кэлэн истэхтэринэ, ыар буруйдаах хаайыылаахтар күрээн иһэн, эһэлэрин Ньукулай оҕонньору, Аллан кытылыгар илимнии киирбит киһини, кыыллыы өлөрөн, төрөөбүт өрүһүгэр дьаакырдаан тимирдибит этилэр. Уҥуоҕа көстүбэтэҕэ. Ол сайын оҕолуун-уруулуун Хоспох диэн сиргэ сайылаан баран, күһүнүгэр бары аны Дьокуускайдыыр буолбуттара.
Костя алта саастааҕар куоракка, Сайсары күөл үрдүгэр, олорбуттарын үчүгэйдик өйдүүр. Аҕалара «Ыстахаанабыс» артыал диэн кирпииччэ оҥорор сиргэ үлэҕэ киирбитэ. Ийэлэрэ оҕолорун көрөн дьиэтигэр олороро. Икки эдьиийдэрэ оскуолаҕа барбыттара. Күнүс үчүгэйдик оттуллубат тымныы хаптаһын бараахтарыгар Костя уонна үс саастаах балта Тамара хаалаллара. Сэрии кэннинээҕи сыллар буолан, олох ситэ көнө илик быһыылааҕа. Дьэҥкир арыы, хара килиэп бэрт эрэйинэн көстөрө. Үлэһиттэрэ диэн аҕалара эрэ этэ. Костя оччолорго аччыктыырын умнубат. Балта Тамара сүүрэн иһэн, охтон, тиэрэ сытар кыра олоппос атаҕар айаҕынан атыллан, Аппа Уҥуор балыыһаҕа сытан, сүһүрэн, өрүттүбэккэ өлбүтэ. Аҕалара кыыһын куорат кылабыыһатыгар илдьэн көмтүм диэбитэ. Костялаах Даша иккиэн куордаан оҕо балыыһатыгар уһуннук сыппыттара. Күһүн муус ылыыга аны Костя Сайсары күөлгэ ууга түспүтүн аҕата быыһаабыта. Онон биир сыллаах куорат олоҕо ыараханнык ааспыта. Дойдуларыгар кыыстара Марианна уонна ыалга сүөһүлэрэ хаалбыта. Хара үлэҕэ сылдьар аҕаларын ыарыыта бэргээбитэ. Дьонноро сүбэлэһэн, ийэлэрин кытта оҕолор дойдулуур, аҕалара балыыһаҕа киирэн эмтэнэр буолбуттара, үтүөрдэҕинэ үлэлиэх, кинилэргэ харчы ыытыах буолан, тус-туспа барбыттара. Ийэлэрэ оҕолорун илдьэ дойдуларыгар эмиэ борохуотунан айаннаабыттара. Костя, кинилэри атаара бириистэҥҥэ киирбит аҕатын сайыһан, борохуот тэйэн эрдэҕинэ ууга түһүөхчэ буолбутун саха дьоно тутан ийэтигэр илдьибиттэрэ. Аҕалара дьонуттан хаалан уонна, арааһа, ыарыытыттан харааран, соҕотоҕун туран хаалбытын Костя уол ытаабыт хараҕын кыламанын быыһынан көрөрө. Тутан истэхтэринэ, киһи аһыныах: