Арай биир киэһэ туох эрэ кыраттан кыыһыран, куруубай киһи Сөдүөт биир куһаҕан тылынан ойоҕун үөхтэ. Маайа бэрт өр ытыы сытта. Сөдүөт дөрүн-дөрүн: «Түксү! Оҥторума!» диэн бардьыгыныы олордо. Ол киэһэ Даарыйа эмээхсин тугу да кэпсээбэтэ Куһаҕан киэһэ буолла. Дьадаҥылара, аччыктара, кыһалҕалаах олохторо ол түүҥҥү ыарахан хараҥа үөһүттэн таҥнары өҥөйөн турдулар.
Эрдэлиирдэр саас бэйэлэрин балаҕаннарыгар көстүлэр. Остуолларын, саҥа төрөөбүт томуйахтарын уонна бары «сэптэрин-сэбиргэллэрин» биир сыарҕаҕа тиэйэн бардылар. Эмээхсиннэрин уонна утуйар таҥастарын эргийэн кэлэн ылаары, хааллардылар. Кинилэри аһыйан Өлөксөй ытыы турда. Микиитэ хомолтотугар харан, ыгылыйан олорон хабылык хабан ыһыахтанна. Онтон Даарыйа эмээхсин тэйээриҥнээн кэлэн Өлөксөйү кэтэҕиттэн сыллаан баран, Микиитэҕэ чугаһаан эрдэҕинэ, Микиитэ туох да хоһооно суох чардырҕаабытынан ойон туран, үөттүрэҕи сулбу тардан ылан эмээхсин төбөтүн сиигинэн туһаайан өрө күөрэппитинэн барда. Сөдүөччүйэ ыстанан кэлэн үөттүрэҕи мүччү тардан ылла:
Нохоо, туох буоллуҥ? Эмээхсиҥҥин таптыыр аххан этиҥ дии! Өлөрөөрү гынныҥ дуу?!
Өллүн! Барар буолбат дуо!.. тыына хаайтаран салгыны арыычча эҕирийэн ыла-ыла, Микиитэ улуйа турда.
Саха тылын саллар сааһын тухары умсугуйарга уһуйбут кырдьаҕыыс-кырдьаҕас доҕорун ол курдук атаарар киһи буолла. Сатаан быһаарыллыбат быһыы таҕыста. Ол эрээри ол сээркээн сэһэн эмээхсин судургутук уонна дириҥник быһааран эттэ:
Итинтэн ордук хайдах таптыай? Оҕом таптыырын күүһүттэн өлөрөөрү гынар ээ ити Оо, күндү да киһи буолар эбиппин Тоойуом, ытаама. Көрсүөхпүт буоллаҕа дии. Тапталлаах Таатталыыр
Мөөсүйүөн
Биир киэһэ сыппыт кэннэ, Дьөгүөрдээн Микиитэҕэ эргиллэн, төбөтүн имэрийэ-имэрийэ, эттэ:
Сарсын оскуолаҕа барабыт ээ, доҕоор.
Барбаппын
Ээ, кэбис, доҕор, үөрэҕэ суох, сааһыҥ тухары биһиги курдук, ыал хамначчыта буолуоҥ дуо?
Барбаппын
Кырата бэрт, эһиил да биэриэх баара. Оҕолор кырбыахтара, диэтэ Сөдүөччүйэ атахтарыгар сытан.
Лахсыйыма. Эрдэ үөрэннэҕинэ, биһигини иитиэҕэ.
Кырата бэрт ээ
Ийэтэ «кырата бэрт» диэбититтэн Микиитэ өһүргэнэ санаата. Барыах буолла.
Сарсыарда уолу суорҕаҥҥа суулаан баран сыарҕаҕа олордон, хам кэлгийэн кэбистилэр. Аҕата аара хаста да оҕуһуттан түһэн, оҕотун суорҕанынан хайан, кэлгиэтин көннөрөн биэрдэ. Алта биэрэстэлээх Кыымнаайы оскуолатыгар тиийдилэр.
Килбэлдьигэс бирээскэлээх кэтит бириһиэн курдаах, ыас хара хойуу баттаҕын төбөтүн оройунан хайа тарааммыт мааны киһи биир хостон тахсан кэллэ.
Дьэкиэм, киһибин бу аҕаллым ээ.
Бу дуо? мааны киһи төҥкөйөн Микиитэ сирэйин одууласта. Хайа, доҕоор, кыракката бэрт буолбат дуо?
Сэттэтигэр барда эбээт
Чэ, киллэрэн олордон көрүөххэ, туох тахсар. Олус хойутатан кэбистиҥ Чэ, доҕор, киирэн үөрэнэн көрүөххэ эрэ, диэн баран, мааны киһи Микиитэни харытыттан харбаата.
Уол барымаары чыраахтаста да, анараа киһи тохтоппокко дьулурутар киһи буолла.
Аҕаа!
Мин манна олоруом, диэтэ Дьөгүөрдээн.
Үгүс оҕолордоох хос иһигэр буолан хааллылар. Утары муннукка оҕо көтөҕүүлээх дьахтар таҥара олорор. Уҥа эркин ортотугар кыһыл бытыктаах киһи мэтириэтэ олорор, кини сарыннарыгар өрүү быалар төбөлөрө намылыспыттар уонна түөһүгэр манньыат харчылар кэккэлэспиттэр.
Микиитэ чугурус гынна. Киһи лэглэритэн илдьэн биир таһа суох нэк сонноох уол аттыгар олордон кэбистэ уонна ыйытта:
Эн кимҥиний?
Сибилигин аҕатын кытта кэпсэтэн, манна бэйэтэ киллэрэн баран саҥа көрбүккэ дылы ыйыппытыгар Микиитэ саҥарбата.
Ааккын билбэккин дуо?
Оттон Микиитэбин
Мин кимминий?
Эн дуо?.. Учуутал буолуоҥ.
Сөп, учууталбын. Араспаанньаҥ кимий?
Билбэппин Эһэм Молоох Миитэрэй
Оҕолор бары күлсэн ньиргистилэр.
Эн араспаанньаҥ Лэглээрин диэн буолар, эн Микиитэ Лэглээриҥҥин, Молоох диэн куһаҕан аат. Учуутал Микиитэни төбөтүттэн имэрийдэ уонна атын оҕолорго барда.
Микиитэ араспаанньалааҕын саҥа билэн, дьиибэргии олордо. Кини эһэтин туора дьон бары «Молоох!» диэн ыҥыраллар, куһаҕан аата эбитэ буоллар кыыһырыа этэ.
Кинилэр, саамай кыралар, аан диэки олороллор. Түгэххэ Микиитэ билэр икки-үс улахан уолаттара бааллар. Хос ортотугар кыракый остуол, олох мас. Остуолга сүрдээх халыҥ кинигэ сытар. Үрүҥүнэн суруллуталаабыт хара кырааскалаах түөрт муннуктаах хаптаһын өйөнөн турар. Микиитэ «Туоһу сыһыаран баран мас саанан ытыалаабыт киһи» диэн санаан эрдэҕинэ, аттыгар олорор нэк сонноох уол тоҕонохтоото. Ол уол одууласпыта өр буолбут быһыылаах, лору-лоппоҕор сүүһүн аннынан бүлтээриччи көрөн олорор эбит. Микиитэ утары одуулаһан олорбохтоон баран уолтан тэйэ сыҕарыйда. Уола ыкса халбарыс гынна. Ол курдук сыҕарыҥнаан Микиитэ олорор сирэ баранна, онтон учуутал тугу эрэ саҥарарын кытта хос иһэ соҕотохто өрө тигинии түстэ, оҕолор бары аан диэки сырыстылар. Микиитэ эмиэ ойон тахсыбыта, аҕата баар эбит. Аҕатын бадьыр курдук чэрдээх тарбахтарын туппахтыы-туппахтыы, Микиитэ көрбүт сонунун кэпсии турда.
Оҕолор тустан муостаҕа үҥкүрүйэллэр, бэргэһэни өрүтэ тэбиэлииллэр, күдэн куоппас көтөр, айдаан-күлүү күүгүнүүр.
Микиитэ кэпсээнэ ситэ илигинэ учуутал тахсан ханнык эрэ биир тылы ордоотоото. Оҕолор үөрэнэр хоско киирэн тигинэстилэр.
Чэ, эн эмиэ киир, диэтэ аҕата Микиитэҕэ. Кэнники кэпсээр.
Эн барыма, миигин көһүт.
Сөп.
Хоско киирээт бии тоҕонохтоһор уолуттан Микиитэ туспа олорор толкуйданна. Атын сиргэ олорон эрдэҕинэ, урут олорор уол бүөлүү халбарыс гынна: «Эйиэнэ буолбатах!» диэтэ, кэнниттэн биир уол кэлэн: «Миэнэ, миэнэ» диэт, Микиитэни халбарыччы анньан кэбистэ уонна бэйэтэ олордо. Микиитэ эргичиҥнии турда. Нэк сонноох уол, кини кураанахтыйбыт оннун таптайа-таптайа: «Кэл, манна кэл», дии олордо. Учуутал тиийэн кэллэ: «Оннуҥ бу баар», диэн баран, илиититтэн харбаан, нэк сонноох уол аттыгар олордоот, ааһа турда. Бу сырыыга күөтэһээри Микиитэ дьукааҕар тоҥоноҕун бэлэмнээн эрдэҕинэ, анарааҥҥыта эйэлээх куолаһынан ыйытта:
Эн ким уолунаҕын?
Молоох уолун уолунабын
Анарааҥҥыта хардары ыйытыыны көһүтэ барбакка, улгумнук кэпсэтэр киһи түбэстэ:
Оттон мин Чоху уолун уолунабын Бүөтүр Сүөдэрэппин. Эн миигин кытта атастыы буолуоҥ дуо?
Буолуом этэ.
Ол курдук Бүөтүр Сүөдэрэп диэн маҥнайгы доҕор көһүннэ. Бу уруокка Микиитэ маҥнайгы тэтэрээтин ылла, уруучуканы аан маҥнай илиитигэр тутта. Тэтэрээт сурааһынын батыһыннара көнөтүк тардар сорудахтаах да, илиитэ салҕалас, бөрүөтэ сурааһын икки өттүнэн халыйталаан тахсар. Өттүктээн тардар оҕуһу сиэтэр курдук муҥнаах үлэ эбит.
Бу тахсыытыгар Микиитэ өссө үгүс сонуннаах буолла, тиэтэйэн омуннуран бөтүөхтүү-бөтүөхтүү, ортолуу кэпсээн эрдэҕинэ, учуутал тахсан эмиэ саҥарда, эмиэ үөрэнэр хоско тигинэһии буолла.
Эн олор, барыма! диэн аҕатыгар хаһыытаабытынан Микиитэ кылааска киирдэ.
Бэрт элбэх сонуннаах буолан тиэтэйэн үсүһүн тахсарыгар аҕата суох буолан хаалбыт. Күннээҕи үөрэх бүтэн дьиэлэриттэн сылдьар сҕолор таҥнан булумахтаһан баран хааллылар. Микиитэ аҕатын кэтэһэн турбахтаата. Онтон таһырдьа таҕыста. Мааҥыан оҕустарын баайбыт сирдэригэр от тобоҕо ордон хаалбыт. Төттөрү сүүрэн киирэн, таба баттаҕа эргэ бэргэһэтэ, илбиркэй нэк соно сиргэ сыталларын харбаата да, таһырдьа ыстанан таҕыста уонна кэлбит суолун устун дьиэтин диэки сүүрэн маҕыйбытынан барда.
Сотору кэннигэр дьон хаһыытастылар. Эргиллэн көрбүтэ: уонча оҕо, икки улахан киһи, биир эмээхсин кинини эккирэтэн иһэллэр эбит. Сарылыы түһээт, уол түһэн кэбистэ. Саба баттаан ыллылар, соҥҥо суулуу туппутунан дьиэҕэ киллэрэн баран, төгүрүйэн кэбистилэр.
Тоҥон хаалыыһы. Сүүрэр ээ, бу таҥаһынан! Абааһы киһи, дэһэллэр.
Микиитэ, чохчойо-чохчойо, сарылыыр.
Учуутал тахсыбытыгар силэллэн биэрдилэр.
Бу уол күрээтэ Туттубут Тоҥон өлө сыста Ытыыр дэһэн аймалаһа түстүлэр.
Учуутал биир кыра уолу аҕалан Микиитэ аттыгар туруоран кэбистэ уонна эттэ:
Бу уол эйигиннээҕэр кыра да ытаабат. Пахыый, бачча улахан эрээри «Мээх!»
Тэллэҕэр уостаах, чачархай баттахтаах, сып-сырдык саһархайынан турулуччу көрбүт уол, харытынан муннун туора соттуммахтыыр, ыстаанын өрүтэ тардыммахтыыр. Киһиргиир быһыылаах, ытаабат киһи буолан.
Уолтан кыһыйан Микиитэ тохтоон хаалла.
Манна бэлэмҥэ олорон үөрэниэҥ буоллаҕа дии, диэтэ учуутал уонна обургу уолаттарга тугу эрэ сибигинэйэн баран хоһугар киирэн хаалла.
Тарҕастылар. Онтон бии кыра уол кэлэн:
Доҕоор, мин мааска тириитэ бэргэһэлээхпин ээ. Көрүөҥ дуо? Мин ийэм Сөөнө эмээхсин дьэ сүрдээх эмээхсин, мааскабытын өлөрөн хачыгыратан кэбистэ уонна миэхэ бэргэһэ тигэн бытарытта Мин Арамаан Соппуруонап диэн киһибин
Бэргэһэни көрдүлэр, хайҕаатылар. Киэһэтигэр Буута Болтоойоп диэн Микиитэ билэр уола кэллэ. Бэҕэһээ өрөбүл буолан кини дьиэтигэр баран, бүгүн үөрэҕи куоттаран кэлбит.
Эйигин мин көрөр буоллум, диэтэ Буута.
Хайдах?
Эн аҕаҥ «оҕобун оҕолор атаҕастыахтара, көрө-истэ сылдьаар», диэтэ.
Аҕатын туһунан истээт, Микиитэ ытаары, уоһа мэрбэҥнээтэ.
Хоонньоһон баран, сибигинэһэн кэпсэтэ сыттылар.
Эйигин мөссүйүөҥҥэ олорор дииллэр ээ, ол хайдаҕый? диэтэ Микиитэ.
Оттон буоллаҕа бу дии. Билигин эн да олордоҕуҥ.
Бу мөссүйүөн дуо?
Уонна?
Тыый! Микиитэ олоро түстэ, кини мөссүйүөҥҥэ олорорун дьэ өйдөөтө.
Мөссүйүөн диэн олус ынырык дойду сурахтааҕа.
Былырыын Микиитэ ийэтиниин Болтоойопторго сылдьыбыттара. Болтоойоптор уонча оҕолоохтор, биир ынахтаахтар. Икки улахан уоллара, иккиэн хос ааттарынан ыҥырыллар уолаттар, быыкаайык балаҕаннарын чигдитигэр оонньуу сылдьаллара. Микиитэлээх балаҕаҥҥа киирбиттэрэ, Болтоойоптор ийэлэрэ кырдьыбыт дьахтар Сарахыс Маайа ытаан ньирилии олорор эбит. Сыгынньах уол-кыыс хаҥас диэки муннукка бөлүөхсэн оҥой-саҥай көрө-истэ тураллар. Хотунунааҕар быдан эдэр киһи, сүһүөхтээх хоппоҕор муруннаах, кыласпыт кыараҕас харахтардаах, бэрт аҕыйах саҥалаах Өлөксөй бэрт холкутук сылбаххай чэйи иһэ олорор. Сарахыс Маайа ытаабыта өр буолбут, күөмэйэ кыыкыначчы бүппүт, харахтара дьолточчу испиттэр, баттаҕа сарымта арбайбыт, ырбаахытын уолуга нэлэккэйдэнэн, ырыган хомурҕанын уҥуоҕа хоппойбут. Ытыырын быыһыгар кими эрэ үөҕэн ыҥырҕайдыыр.
Ырҕайа сытыйбыт, үллэ сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт! Соруйан сиэри буллаҕыҥ буолуо. Хаһан эрэ син умса түһүөҥ эн даҕаны.
Дьахтар саҥатыттан буоллаҕына, буруйдаах киһи саманна баар буолуон сөпкө дылы. Ол эрээри «ырҕайа сытыйбыт киһи» көстүбэт: эр киһи, оҕолор бары көтөхтөрө сүрдээх.
Балачча саҥата суох олорбохтоон баран, Сөдүөччүйэ ыйытта:
Бу туох үлүгэрэ буолла, Өлөксөөй?
Киһи чэйин иһэрин тохтотто, хайдах эрэ көрдөөхтүк уоһун чорботон баран ойоҕун одуулаһан олорбохтоото, онтон Сөдүөччүйэни, Микиитэни, бэйэтин оҕолорун одууласта уонна наһаа холкутук эттэ:
Бэйэтиттэн ыйыт
Сарахыас, бу туох айылаах буоллуҥ?
Маайа тохтуу түстэ, бөтө-бөтө, ордоотоон кэбистэ:
Үтүө дьахтар, өйдөөх дьахтар, эн үөрээр-көтөөр. Мин, акаары киһи, аһыйабын, ытыыбын
Эмиэ ытаан ньиккирээбитинэн барда.
Муннукка бөлүөхсэн турар оҕолору Сөдүөччүйэ ааҕан көрдө быһыылаах.
Күтүөр, оҕолоруҥ бары бааллар буолбат дуо? Икки улахан оҕоҥ таһырдьа.
Баар буолбакка ханна барыахтарай?! Арай өллөхтөрүнэ астынаары гынаҕын дуо эн, диэтэ, Маайа ытаан улуйарын быыһыгар.
Сүөһүгүт хайдах турар? диэн Сөдүөччүйэ дьиэлээх тойонтон ыйытта.
Өлөксөй эмиэ чэйин тохтотон хотонун диэки хайыһан иһиллээн олордо. Баарын биллэрбит курдук, хотоҥҥо ынахтара тыаһаата
Соҕотох ынахпыт баар.
Хайа-хайа үөдэн буолтуй бу күтүр диэн Сөдүөччүйэ мунаарда.
Сарахыс Маайа сүүстэри, сэҥийэлэри барытын биирдэ ытыһан эргитэ сотон баран, туора садьыйан кэбистэ:
Кинээспит, ырҕайа сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт баара, улахан уолбун Буутаны оскуолаҕа уган кээспит
Дьэ онно?..
Мөссүйүөҥҥэ киллэрбит үһү. Хааһына аһыгар
Дьэ онно?
«Дьэ онно» диэбит буола-буолаҕын. Ону билэҕин дуо, кисиэ! Ол аата саллаат буолар буоллаҕа дии. Хайа дойду баһыгар-атаҕар тиийэн оҕом умса түһэрин ким билиэй!..
Маайа эмиэ ытаан бөтүөхтээн барда.
Сөдүөччүйэ күлэ түһээт, эттэ:
Күтүр, аньыы даҕаны тыыннаах киһиэхэ
Эр киһи чаанньыгын толорон уокка уурда уонна үлэтигэр таҕыста.
Күлүмэ, эн да оҕолордооххун, онтукаларыҥ мөссүйүөҥҥэ бардахтарына үөрүөҥ дуо? Көр, киһи эрэ барыта оннук, диэтэ Маайа, өрүтэ бөтүөхтүү олорон.
Күтүр, уурай, киһи өлбүтүгэр дылы сүрүн баҕаһын!
Эн үөрээр
Үөрүөм.
Эн уолаттарыҥ учуутал буолуохтара.
Буолуохтара даҕаны.
Эн уолаттарыҥ аҕабыыт буолуохтара.
Буолуохтара даҕаны.
Эн уолаттарыҥ хородобуой буолуохтара.
Ээ, лахсыйыма! Хаһан көрбүт тойоммутун баран Хата чэйгин кут. Итиилээн баран дьиэбитигэр барыахпыт этэ.
Чэйбэр тугум да суох. Сылбаххайдыы кутан көрөр инибин Маайа туран оһоҕор мас уурда, чаанньыгар чох тарта. Оҕолорум улааттахтарына киһилии олоруом диэбитим. Ханна баар? Ырҕайа сытыйбыт, өссө бардьыгыныыр: «Акаары», диир. Биһиги нэһилиэктэн биир оҕону мөссүйүөҥҥэ көрдөөбүттэр. Оҕолоох элбэх. Атаҕастабыллыы мин оҕобун биэрэр буоллаҕа, ырҕайа сытыйбыт
Микиитэ оннук ынырык дойдуга түбэһэн хаалбыт эбит.
Оскуола эргэ «нуучча дьиэтэ». Дьиэ ортотунан кылгас, хараҥа көрүдүөр. Көрүдүөр аҥаар өттүгэр мөссүйүөн оҕолоро уонна кинилэр астарын бэлэмниир эмээхсин икки оҕотунуун олороллор, аҥаарыгар кылаас уонна учуутал хоһо.
Оҕолор хосторугар остуол, олох мас эҥин диэн суох сирэ, орон туһунан этиллибэт даҕаны. Бары бэйэ-бэйэлэригэр ыгыта түсүһэн муостаҕа кэккэлэһэн утуйаллар. Арай биир Уйбаан Ханаайап диэн уол уопсай куучаттан тэйэ сытар. Уйбаан сүүрбэччэлээх киһи. Кини тыҥа курдук дыгдайбыт сирэйигэр сөбө суох суптугур сүүстээх, хомурдуостары батарыта баттаабыт курдук сүүрэлэҥнэс харахтардаах, лаһарыйбыт намыһах уҥуохтаах суон киһи. Оҕолору Уйбаан араастаан муҥнуур, эттэрин суоһугар сылытыһан саҥардыы нухарыйан эрдэхтэринэ саптан сытар таҥастарын хастыы тардар, сирэйдэригэр тымныы ууну ыһар, кымаахтыыр, баттахтарын тардар. Утуйбут оҕо «саатар сириттэн» атаҕын эрбэҕэр быанан баайан кэбиһэр. Ол эрэйдээх тыыллаҥнаан улаханнык ыалдьар уонна уһуктан баран кыбыстан муҥнанар.
Уйбаан дьиибэлиириттэн куттанан киэһэ хойукка диэри утуйбаттар, сарсыарда эрдэ, кини иннинэ уһукталлар. Утары көрөөрү гыммыт оҕо муннугар томороон сутуругунан дугдуруйар эбэтэр суон быччыҥын күүрдэн баран, харбатан чаҕытар. Оҕолор элбэхтэрэ киниэхэ «балабыына буорсуйа» биэрэр иэстэн хаһан да тахсыбаттар. Ол аата, өлүү астарын аҥаардаан баран киниэхэ таллараллар.
Сотору Уйбаан Ханаайапка Микиитэ улахан буруйу оҥордо. Ханнык эрэ улахан бэчээттээх халыҥ кумааҕынан сиэртимэ хомуллан Буута Болтоойоп уол үөрэнэригэр көмөлтө харчы киирэр. Биирдэ остуорас эмээхсин уола уонна Ханаайап киниттэн харчы албынныырга сүбэлэстилэр. «Өрөбүлгэ дьиэтигэр бардаҕына аара ситэн ылан, «Эйигиттэн учуутал харчы иэс көрдөтөр» диэххэ. Кини эрэбил биэриэҕэ уонна учууталтан иэстиэ суоҕа» диэн ньыманы эттэ Уйбаан. Биирдэрэ сөбүлээтэ. Ол сүбэлэһиини Микиитэ соҕотоҕун иһиттэ уонна кистээн Болтоойопко эттэ.
Онтон ыла Ханаайап Микиитэни наһаа атаҕастыыр, араастаан муҥнуур буолла.
Онуоха эбии Микиитэ бэйэтэ да көнтөрүгэ олус. Тэтэрээтигэр чэрэниилэни тоҕон баран, ыга куттанан уруучука ньаалбаанын көҥдөйүн учууталга көрдөрө-көрдөрө: «Мантыата мантыахатыттан тоҕунна» диэн ааспат, умнуллубат элэккэ барда.