Сүөкүлээ Кэтириис! Эһигини кытта Аркадий Романович кэпсэтиэн баҕарар Кэлиҥитиий! диэн Маайа ыҥыртаабыта.
Кыргыттар куттанан, оҥоччу көрөн олороллоро, хайалара да: «Мин баарбын», диэх быһыыта суоҕа.
Кэллэ кэпсэтэ, диэн Аркадий Романович олуонатык сахалыы саҥаран эмиэ кыргыттары ыҥыртаан көрбүтэ.
Кэмниэ кэнэҕэс, субу төттөрү ыстаныах курдук көрө-көрө, Сүөкүлэ кыыс оһох иннигэр кэлбитэ.
Саас хас? Аркадий Романович ыйыппыта.
Сааһым уон икким.
Төрөппүт мама баар?
Ийэлээххин дуо диэн ыйытар, Сүөкүлэ өйдөөбөтөҕүн көрөн, Маайа быһаарбыта.
Өлбүтэ.
Папа?
Ити тугу ыйытарый?
Аҕаҥ баар дуо диэн ыйытар, Маайа эмиэ тылбаастаабыта.
Аҕалаахпын да билбэппин.
Сүөкүлэ нуучча киһитэ учууталы кытта чобуотук кэпсэтэн барбытын көрөн, атын кыргыттар эмиэ утуу-субуу уот иннигэр кэлбиттэрэ. Учуутал бу кыргыттартан ааттарын, саастарын, дьоннорун ыйыталаспыта. Итинтэн сиэттэрэн улам бодоруһан, сахалыы-нууччалыы булкуйан кэпсэтэн барбыттара. Кыргыттар көрө-көрө куттаналлара ааспыта. Нуучча киһитэ күлэрин-оонньуурун сөбүлүү санаабыттара.
Өр соҕус олорон, ону-маны кэпсэтэн баран, Аркадий Романович кыргыттартан ыйыппыта:
Суруйарга, ааҕарга үөрэниэххитин баҕараҕыт дуо?
Кыргыттар бары сир диэки умса көрөн кэбиспиттэрэ.
Үөрэхтээх киһи ону-маны барытын ааҕан билэр. Эһиги элбэҕи билиэххитин баҕарбаккыт дуо?
Кыргыттар тугу да саҥарбатахтара. Аркадий Романович бу хараҥа туруорбах балаҕаҥҥа олорор, күнүстэри халлаан сырдыгын көрбөт хамначчыт кыргыттары улаханнык аһына санаабыта. Кини бу хара батталга сылдьар эрэйдээхтэри үөрэтэн, харахтарын аһар, өйдөрүн сырдатар санаалааҕа.
Тойоммут бу Маайаны кытта бииргэ олорон үөрэнэрбитин сөбүлүө суоҕа, диэбитэ Сүөкүлэ кыыс.
Хантан кэлбит солобутунан үөрэнэ олоруохпутуй? Кэтириис тыл кыбыппыта.
Мин ийэбиттэн көҥүллэтиэм, диэбитэ Маайа, кини доҕор кыргыттарын кытта бииргэ үөрэниэҕин олус баҕарбыта.
Аркадий Романович өр соҕус саҥата суох олорбута. Биллэн турар, Харатаайап кыыһын бу хамначчыт кыргыттарын кытта бииргэ олордон үөрэттэриэн баҕарыа суоҕа.
Эһиги төһөҕө арыый соло буолааччыгытый?
Бу билиҥҥиттэн киэһэ, ынахтары хотонноругар киллэриэхпитигэр диэри.
Үчүгэй, мин баччаҕа киирэр буолуом.
Бу күнтэн ыла Аркадий Романович, Маайаны тылбаасчыт оҥостон, сэдэх да соҕустук буоллар, хамначчыт кыргыттары кытта киирэн кэпсэтэр, кинилэри ааҕарга үөрэтэр буолбута. Сүөкүлэ кыыс биирдэ истибитин умнубат, көрбүтүн өйдүүр буолан, үөрэҕи олус ылынымтыа этэ. Оттон Кэтириис ыар үлэттэн сылайар, онуоха эбии дьалбаа буолан үөрэппитин умнан кэбиһэр идэлээҕэ.
Аркадий Романович кыргыттары кытта кэпсэтэригэр кинилэр тугу үлэлииллэрин, хамнастарыгар тугу аахсалларын ыйыталаһан, ону кыракый киниискэтигэр бэлиэтэнэн тахсара, ол быыһыгар Сүөкүлэни остуоруйалатара, ыллатара уонна ол остуоруйалары, ырыалары эмиэ киниискэтигэр сурунан иһэрэ.
Сүөкүлэлээх Кэтириис саҥардыы аҕыйах буукубаны билэн, олору холботолоон тыл таһаарарга үөрэнэн эрдэхтэринэ, тойонноро Харатаайап кулуба киирэн кэлбитэ. Кыргыттар, тойонноро киирэн иһэрин көрөөт, хотоҥҥо ыстаммыттара.
Харатаайап кулуба, бөдөҥ гына быһыллыбыт буукубалар остуолга тэлгэтиллэ сыталларын атын кымньыытын уһугунан булкуйа-булкуйа:
Учуутал, хамначчыттары үөрэтэр эбиккин дуу? диэн өһөхтөөхтүк утары көрөн туран Эховтан ыйыппыта:
Үөрэтэбин.
Миэхэ олоруоххун, мин оҕобун Маайаны үөрэтиэххин, миигиттэн хамнас ылыаххын баҕарар буоллаххына, манна киирбэт, сылдьыбат буол!
Аркадий Романович, бу баай киһи бардамыттан, үлэһит-хамначчыт дьону сэниириттэн абаккаран, остуолга сытар буукубаларын хомуйа тутан ылан сиэбигэр уктаат, саҥата суох балаҕан иһиттэн тахсан барбыта.
Ити күнтэн ыла нуучча учуутал, хамначчыт кыргыттары оҥостон олорон ааҕарга, суруйарга үөрэппэтэр даҕаны, түгэн түбэстэр эрэ кинилэри кытта бэрт өр сэһэргэһэр, кинилэргэ норуот олоҕун уонна ону хайдах гынан тупсарар туһунан кэпсиир идэлэммитэ.
Маайа икки сыл үөрэммитэ. Уон иккитин туолан, хороччу улаатар.
Аркадий Романович Маайаны улам таптыыр буолан барбыта. Арай били хамначчыттар балаҕаннарыгар Харатаайап кулуба айдаарбытыттан сылтаан кини бу кыыһы хайдах эрэ абааһы көрө сылдьыбыттааҕа. Ол эрээри, кырдьыга, бу батталлаах олох ис хоһоонун үчүгэйдик өйдүү, билэ илик оҕо дьоно баайыгар, аҕата кулубатыгар туох буруйдаах буолуон сөбүй? Кини билигин бу кыыс өйө-санаата тобулларыгар, сайдарыгар хайаан да көмөлөһүөхтээх. Учуутала кыыһы туохха үөрэтэрин биллэҕинэ, кулуба тойон сөбүлүүрэ биллибэт. Эхов онтон куттаммат. Кини үүрүллүө-холдьоҕуллуо да буоллар, санаабыт санаатын тиһэҕэр тиэрдиэх тустаах!
Күннэр-ыйдар ааһан истилэр. Ороһооспо, онтон Кириһиэнньэ бырааһынньыктара кэллилэр. Маайа урут, кыра эрдэҕинэ, хойутаан турар, киэһэ эрдэ сытар буолан, дьонун кытта бииргэ таҥараҕа үҥпэт этэ. Билигин, улаатан, дьонун ааҕы кытта бииргэ таҥараҕа үҥэр, таҥараҕа тиксиһэр буолбута.
Кыһыҥҥы таҥаралар чугаһааталлар эрэ, Аркадий Романович куруутун куоракка киирэн хаалара. Онон кини таҥараҕа хайдах үҥэрин Маайа көрө илигэ. Арай бу быйыл Аркадий Романович куоракка киирбэтэҕэ, Кириһиэнньэ таҥараны Харатаайаптаахха ылар буолбута.
Киэһэ таҥара холоругар хас да чүмэчини уматан сандаардан баран, Сэмэн Уйбаанабыс, таҥара тугу биэрэрин барытын ким-хайа иннинэ кини ылыах курдук, дьонун иннигэр киирэн туран, кириэс охсунан барбыта. Кинини батыһан Ылдьаана, ийэтин аттыгар турар Маайа эмиэ кириэстэнэн сапсыммыттара. Аркадий Романович кинилэр кэннилэригэр турбута. Арай биирдэ Маайа эргиллэн көрбүтэ: учуутала хам-бааччы турара. Уоһун уһугар мичик олорбут этэ. «Таҥараттан тугу да көрдөспөт, кириэстэммэт быһыылаах», дии санаабыта Маайа.
Сарсыарда суунан-тараанан бүтээт, дьиэлээх тойон, таҥара күлүгүн иннигэр хас да чүмэчини уматан баран, эмиэ инники киирэн: «Таҥара иннигэр миигиттэн ураты улахан үтүөлээх ким да суох!» диэбиттии дьоһумсуйан туран, кириэс охсунан барбыта.
Маайа Аркадий Романович таҥараҕа хайдах үҥэрин билээри соруйан дьон кэннигэр, дьиэ эркинигэр сыста соҕус турбута уонна учуутала биирдэ да кириэс охсумматын, бокулуоннаан төбөтүн тоҥхоппотун, таҥара иннигэр «мин эйигиттэн итэҕэһим суох!» диэбиттии туттан турарын олус дьиктиргии көрбүтэ.
Бырааһынньыктар ааспыттара. Маайа эмиэ күннэтэ аайы үөрэнэн барбыта. Үөрэҕин кэнниттэн киэһэ хамначчыттар олорор туруорбах балаҕаннарыгар тахсара. Онно кыргыттар хас киэһэ аайы «айыы» уонна «абааһы» туһунан сэһэргэһэллэрэ. Хайаларыттан да Сүөкүлэ кыыс ордук уустуктаан-ураннаан кэпсиирэ. Кини, оһох уотун соруйан имик-самык оҥорон баран, балаҕан иһэ хараҥаран, баҕаналар күлүктэрэ туохтар эрэ барыаран туралларын курдук көстөр буолуута кэпсээнин саҕалааччы. Сүөкүлэ сэһэнэ барыта киһи куйахатын күүрдэр ынырык, илэ хаама сылдьар үөрдэр, ааттаах абааһылаах өтөхтөр тустарынан буолара. Ардыгар кыргыттар сымыйарҕаан:
Итини барытын эн кимтэн истибиккиний? диэн Сүөкүлэттэн ыйыталлара.
Оччоҕо Сүөкүлэ, хороонуттан быкпыт күтэр курдук, хап-хара кыараҕас хараҕынан оҥоччу көрө-көрө:
Мин оҕо эрдэхпинэ Ньалбарытта эмээхсин кэпсиирэ. Итэҕэйбэтэххитинэ, баран сэһэргэттэриҥ ээ.
Ньалбарытта эмээхсин Хампа быраабатын аттыгар олорор сураҕын кыргыттар истэллэрэ. Ол эмээхсин бэрт үгүс сэһэннээх, эҥин араас былыргы үһүйээннэри билэр сурахтааҕа.
Кыргыттар, хамначчыт уолаттар, оҕонньоттор, дьахталлар бары абааһыны-айыыны итэҕэйэр этилэр. Маайа, кинилэр курдук, эмиэ итэҕэйэрэ. Ол иһин биирдэ, абааһы туһунан учуутала туох диирин истээри, ыйыппыта:
Аркадий Романович, абааһы баар диэн кэпсииллэрэ кырдьык дуо?
Аркадий Романович толкуйдуу да барбакка эрэ:
Сымыйа! Отой сымыйа! Абааһы суох! диэн Маайаны соһуппута.
Оттон таҥара баар дуу?
Таҥара диэн эмиэ суох! Оннооҕор ити аҕабыыттар, дьоҥҥо таҥара итэҕэлин тарҕатар дьон, бэйэлэрэ даҕаны таҥара баарын итэҕэйбэттэр.
Маайа баччааҥҥа диэри таҥараны да, абааһыны да олус итэҕэйэр этэ. Онон Аркадий Романович тылыттан кини улаханнык соһуйбута.
Кыыс итэҕэйбэтэх курдук көрөрүн өйдөөн, Аркадий Романович кини санныгар илиитин уурбута уонна бэйэтин олоҕуттан биир түбэлтэни кэпсээбитэ:
Аҕабыыттар бэйэлэрэ да таҥараны итэҕэйбэттэрин мин маннык түбэлтэҕэ билбитим: Петропавловскай кириэппэскэ хаайыыга олорон, тугу даҕаны гыныахпын булумуна, туора киһини кытта кэпсэтэн аралдьыйа түһээри, аҕабыыты ыҥыттарбытым. Онуоха Петропавловскай кириэппэс собуорун благочиннайа, кырдьаҕас протоиерей, кэлбитэ. Кини миигин көрөөт: «Тугунан эйиэхэ көмөлөһөр кыахтаахпыный?» диэн ыйыппыта. Мин, дьылҕам хайа сахха уурааҕынан быһаарыллыбыт, ыраахтааҕынан бигэргэтиллибит киһи, киниттэн туох көмөлтөтүн көрдөһүөмүй. Онон дьээбэрэммин: «Баачыка, мин олорор камерабар бөөлүүн таҥара илэ бэйэтинэн киирэ сырытта!» диибин. Кырдьаҕас протоиерей мин диэки хатыылаах баҕайытык көрүтэлээн баран: «Ол киирэн туох диэтэ?» диэн ыйытар. «Таҥараны итэҕэйэр православнай киһини олус куһаҕаннык туталлар эбит Итини духовнай аҕаҕар эт диэтэ», диэн мин адьас сымыйаны этэбин. Аҕабыыт сирэйэ кубулуйа түстэ: «Сымыйалаама, ким даҕаны итини итэҕэйиэ суоҕа», диэт мин камерабыттан тахсан барда, Аркадий Романович өрдөөҕүтэ олорбут хаайыытын камератын өйдөөн үөһэ тыынан ылла: Үөрэх төһө күүскэ сайдар да, таҥара, абааһы баар диэн этии сымыйата соччо түргэнник биллэн, дакаастанан иһэр, диэн Аркадий Романович, Маайаҕа үчүгэйдик быһааран, өйдөтөн, өр кэпсээбитэ. Ити курдук кини, кинигэнэн эрэ муҥурдаммакка, олох быһыытын-майгытын эмиэ биллэрэргэ кыһанара. Онтон сирдэтэн Маайа баттал, албын, сымыйа диэн баарын өйдүүр буолан барбыта.
Аркадий Романович бу Харатаайап кулубалаахха кэлэн олорбута, Маайаны үөрэппитэ үһүс сылыгар барбыта. Маайа бу сыл устатыгар бэрт элбэххэ үөрэммитэ, нууччалыы иҥнибэккэ үчүгэйдик кэпсэтэр буолбута.
Маайа, мин эйигин гимназияҕа быһа киирэр гына бэлэмниэм, дии-дии Эхов үөрбүт хараҕынан Маайаны көрүтэлиирэ, эйэҕэстик мичээрдиирэ.
Гимназияҕа үөрэнэ барарын дьоно төһө сөбүлүүллэрэ-сөбүлээбэттэрэ биллибэтэр даҕаны, кыыс итини истэ-истэ олус үөрэрэ.
Арай биирдэ, Аркадий Романович Бүлүү куоратыгар киирбитин кэннэ, Хампа таҥаратын дьиэтигэр саҥа кэлбит Сиилин аҕабыыт Харатаайап кулубалаахха ыалдьыттыы тахсыбыта. Баачыкаҕа бастыҥ остуол тардыллыбыта, ас-арыгы бөҕө туруоруллубута.
Үһүс-төрдүс үрүүмпэ кэнниттэн дьиэлээх тойон ыалдьытыныын биллэр буола холуочуйбуттара. Баачыка, үөрэн-көтөн ньалҕарыйан олорон, Маайаны кытта нууччалыы кэпсэтэрин истэн, Сэмэн Уйбаанабыс сүрэҕэ үөрэрэ. Тугу да саҥарбакка, ымайан, истэн олорбохтоон баран, ыалдьытыгар кэпсээбитэ:
Оҕобун үөрэттэрээри, дьиэбэр учуутал тутабын.
Олус үчүгэй Кыысчаан маладьыас, нууччалыы олус үчүгэйдик саҥарар Олус дьоҕурдаах оҕо Сэмэн Уйбаанабыс, хайаан да оҕоҕун салгыы үөрэттэр.
Аҕата баачыкалыын кэпсэтэн барбыттарыгар Маайа, аа-дьуо остуолтан туран, хамначчыттара олорор балаҕаннарыгар тахсыбыта.
Маайа, баачыканы кытта кэпсэ диэн иһэн Харатаайап, кыыһа суоҕун көрөн, тохтуу түспүтэ. Ылдьаа- на-а, Маайа ханнаный? Булан киллэр эрэ. Баачыканы кытта сүрдээх үчүгэй баҕайытык кэпсэтэр. Өссө истиэхпин баҕарабын
Ылдьаана тахсан хамначчыттар балаҕаннарыттан кыыһын ыҥыран киллэрбитэ. Маайа остуол аттыгар кэлэн көрбүтэ аҕата уонна баачыка улаханнык холуочуйбуттар этэ. Аҕатын кэтит, малаҕар сирэйэ кытаран хаалбыт, иэдэһигэр абына-табына үүммүт сэдэх бытыга өссө убаабыт курдуга.
Тоойуом, олор Баачыка эйигин кытта нууччалыы кэпсэтэн добдугураһыан баҕарар
Сиилин аҕабыыт, кыыс саҥарарын иһиллээри, төһүүнэн түөрэ тэптэрбит буордаах сыгынах курдук, иҥнэри түһэн олорбута. Хойуу түүлээх бытыга сэбирийэн, ньылаччы тарааммыт ньалҕаархай уһун баттаҕа, сылгы сиэлин курдук, намылыйбыт этэ.
Тугу үөрэтэҕиний? диэн кыыстан ыйыппыта.
Мин ааҕарга-суруйарга, ахсааҥҥа уонна нуучча государствотын историятыгар үөрэнэбин.
Маладьыас!.. Дьэ олорго чуолаан тугу-тугу үөрэтэҕиний?
Нуучча тылын грамматикатын Ахсааҥҥа алгебраны Россия империятын историятыттан Киевтээҕи государство историятын Уонна нуучча литературатыгар Александр Сергеевич Пушкин хоһооннорун, Николай Васильевич Гоголь кэпсээннэрин. Итилэри таһынан Иван Андреевич Крылов үгүс үгэлэрин
Сиилин аҕабыыт сотору-сотору:
Маладьыас! диэн сэҥээрэ олорбута.
Маайа хаппахчытыгар сүүрэн тэлээрэн киирэн тэтэрээттэрин, кинигэлэрин аҕалан аҕабыыкка көрдөртөөбүтэ. Сиилин аҕабыыт кыыс билиитэ элбэҕин, үөрэҕэр үчүгэйин хайҕаабыта. Суос-соҕотох оҕолорун хайҕатан, төрөппүттэр сүрэхтэрэ үөрүүнэн туолан, таһынан дьалкыйан, ып-ыраас харах уута буолан таммалаабыта.
Баачыка, кыыһы кытта өр соҕус кэпсэтэн, кини ааҕар кинигэлэрин арыйталаан көрбөхтөөн баран ыйыппыта:
Ханнык мэлииппэни билэҕиний? Таҥара сокуонун кинигэлэрин үөрэтэҕин дуо?
Маайа биир да мэлииппэни билбэт этэ. Кинини учуутала таҥара сокуонун кинигэтигэр эмиэ үөрэппэтэҕэ. Арай биирдэ, гимназияҕа киирэр туһунан кэпсэтэллэригэр, Аркадий Романович: «Гимназияҕа киирэргэ таҥара сокуонун хайаан да ыйытыахтара. Ону эйиэхэ хойут үөрэтиэм», диэн эппиттээҕэ.
Суох мэлииппэҕэ Аркадий Романович миигин үөрэппэтэҕэ.
Хайдах?..
Аркадий Романович таҥара да, абааһы да суох диир, баҕар, ол иһин миигин мэлииппэҕэ үөрэппэтэҕэ буолуо кыыс баачыкаҕа көнөтүнэн кэпсээбитэ.
Билигин аҕай Маайа билиитин хайгыы, күлэ-сала, үөрэ-көтө олорбут аҕабыыт хаана тоҥо, сирэйэ дьэбин уоста, кэтит бытыга уһуктана, хараҕа уоттана түспүтэ. Кыыстаах аҕабыыт тугу кэпсэтэллэрин билбэккэ, бүтэйдии үөрэн, мичиҥнии олорбут Харатаайап кулуба:
Баачыкаа-а, мин оҕом хайдах диэн иһэн, аҕабыыт кубулуйан хаалбыт сирэйин дьэ өйдөөн таба көрөн, ах барбыта.
Аҕабыыт, уордайбытын омунугар кэһиэҕирбит күөмэйин ыраастанан, хаста да көхсүн этиппэхтээбитэ. Сип-сибилигин аҕай үөрүү-көтүү угуттаан турбут дьиэтин иһэ, сааскы сырдык күнү хараҥа былыт хаххалаабытыныы, хараҥара, тымныйа түһэргэ дылы буолбута.
Сиилин аҕабыыт, тылыттан маппыттыы, саҥата суох олорбохтоон баран, уоһун иһигэр тугу эрэ ботугураабыта. Маайа, үүтүн тохпут оҕо курдук, куттаммыт хараҕынан аҕабыыты көрүтэлии турбута. Кыыстара туох диэбититтэн баачыка бачча үлүгэр кыыһырбытын дьиэлээхтэр хантан билиэхтэрэ баарай!
Аҕабыыт остуол аттыттан аа-дьуо түөһүллэн турбута, кыыһырбытын омунугар бытыга илибириирэ.
Сэмэн Уйбаанабыс, кыыскын кимиэхэ үөрэттэрэҕиний?.. Туохха үөрэттэрэҕиний?
Харатаайап кулуба, итинник эрэ ыйытыыны истиэм диэбэккэ олорон соһуйан, туох да диэн хоруйдуон булбатаҕа. Кини, кыыһын уонна баачыканы олбу-солбу көрбөхтөөн, төбөтүн мэкчиргэ курдук эргичиҥнэтэ-эргичиҥнэтэ, титирэстээбит куолаһынан хардары ыйыппыта:
Баачыка-а Оҕобун судаарыскай сыыһа үөрэтэр эбит дуо?
А-аа? Судаарыскайга үөрэттэрэр эбиккин дии! Ол, Сэмэн Уйбаанабыс, бэйэҥ бэйэҕинэн, хайдах буолан суос-соҕотох оҕоҕун судаарыскайга үөрэттэрэҕиний?.. Таҥараны утары сокуону утары!
Баачыка, мин үөрэҕэ суох хараҥа киһи тугу билиэхпиний?.. Соҕурууттан кэлбит, үрдүк үөрэхтээх киһи диэбиттэрэ. Мин ону итэҕэйбиччэ