Эрчиллибитэ буолан тараҥнааҥҥыт, төһө уһун үйэлэнэргитин көрүөхпүт, көр да маны, эһиги чыс кутуйахтарга холооннооххут, биһиги баабырдарга тэҥнээхпит!
Киэбирэ санаата, наначчы тутунна.
Халлааҥҥа кимнээх тирээбил буолалларын биллэриэхпит!..
* * *
Шагалов иккис этээскэ, кыахтаахтык даадаччы туттан, лиһиргэччи дабайан, хара дерматин бүрүөһүннээх аан иннигэр тохтоото уонна кнопканы баттаата. Нөҥүө өттүгэр тохтоло суох дыыгыныыр тыас иһилиннэ, онтон күлүүс халыгыраата.
Хайа, хайа хотойо, туохха ыҥырдыҥ? диэн Шагалов тас таҥаһын устан ыйаат, бүтүннүү дьэрэкээн оһуордаах көбүөрүнэн саба тэлгэммит саалаҕа киирэн, кириэһилэҕэ олорон иһэн ыйытта.
Сүбэлэһээри, Моисей. Бүгүн сарсыарда, эн сорудаххынан, тыа саҕатыгар сүүрэ-эрчиллэ тиийбиппэр Соттинцевтаах Оготоев үгэ-хоһоон тылынан көрүстүлэр. Мин да хаалсыбатым.
Хайдах?
Нероҥҥа, Мао Цзэ-дуҥҥа, Хрущёвка эҥин тиийтэлээтибит.
Оок-сиэ! Эн эмиэ дуо?
Тулуйбатым. Хардары тыл быраҕыстым.
Сыыспыккын. Сөбүлээбэтэххин тоҕо биллэрдиҥ? Уорбалыахтарын сөп. Уруккуҥ курдук, сирэйдэрин өрө салыаҥ этэ.
Эс! Мациев дьаалайбаттыы илиитин киэр хаһыйда. Табалартан баҕас тоҕо куттаныамый?! курустаал үрүүмкэҕэ толору куттубут ханньаагын биир тыынынан хантас гыннаран кэбистэ.
Табалаһа сылдьаҥҥын, туундара буурун тэбиитигэр түбэһиэххин сөп, Шагалов иннигэр турар намыһах сурунаал остуолугар сытар сакалааттан эмти тутан ылан, айаҕар быраҕынна.
Көрүөхпүт!
Тоҕо үгэргэһэллэрэ буолуой?
Сүөһү эриэнэ таһыгар, киһи эриэнэ иһигэр. Тугу санаабыттарын кэлин эрэ билиэхпит Партийнай мунньахха дуу, туохха дуу
Олус долгуйума, атаас! Ким кыайарын биэтэккэ тахсыы билиэҕэ. Үнүр, биһиги бөлөхпүт дьоно, бултуу сылдьан сүбэлэстибит. Кинилэри утары икки ньыманы туттарга быһаардыбыт. Биирэ, ити дьиккэрдэри үлэлэриттэн уһултарыы эбэтэр атын сиргэ көһөртөрүү. Онуоха үҥсүү ньыматын туттуохтаахпыт. Обкомҥа, үлэһиттэри утарыта туруортаан, «коллективы ыһан эрэллэр уонна омугумсуктар» диэн улахан суругу тэрийиэхтээхпит. Онно бытах-итэх үлэһиттэри, арыгылатан-хайаан, биһигини «өйөөччүлэри» булан, түмэн, илии баттатыахха. Били, хаартыһыт Храп Миколаны эҥин туһаныахха сөп. Таах, аҥаардастыы кэрэ хараҕын эрэ иһин, коммунистическай үлэ ударнига буолуо дуо! Үҥсүү тиийдэҕинэ, обком сэкирэтээрдэрэ, ордук промышленноһы салайар Горнаков, Бульдоковтан ыйыталлара чахчы. Ол иһин, сурук барыан иннинэ, Бульдокову бэйэбит диэки иҥнэтиэх, хаадьаҥнатыах тустаахпыт. Ол соругу мин бэйэм толоруом. Оттон эн илии баттыыр «туруу үлэһиттэри», «пятилетка бастыҥнарын» сүүмэрдиэҥ. Бульдоков Миряевтыын тапсыбаттарын биһиги бары билэбит. Бульдоков миэхэ биирдэ: «Киин кэмитиэккэ «омугуйумсуйууну, олохтооҕумсуйууну өйүүр» диэн үҥсүү тэрийиэххэ баара», диэн этэн аһарбыттаах. Ол барыта, биллэн турар, чып кистэлэҥинэн буолуохтаах.
Дьыала туһугар мин ити сорудаҕы муос-таас курдук ылынабын, Мациев курустаал иһит хааламмыт стенкатын диэки дьиэгэниччи көрүөлээн ылаат, төбөтүн булкунан ылла.
Джигит! Дьиҥнээх джигит! Алмааһы уорарбыт арылыннаҕына, бары хаайыыга түбэһэрбитин өйдөөтөхпүтүнэ сатанар, Шагалов, хайҕаабыта буолла даҕаны, муустааҕынан көрбүт хараҕар биир кыым оҕото да кыламнаабата.
Өссө дьикээрдэри уоскутарга атын суолу толкуйдаабатыгыт дуо? Үнүр Москубаттан кэлбит дьону бултаппытыҥ дуо? Мациев бастакы ыйытыытыгар иккис ыйытыытын чабырҕахтыыр кэриэтэ «мэҥэһиннэрдэ».
Шагалов ымах гынна, «дьэ, уол да уол, тарбаххын уган биэрдэххинэ, тоҥолоххор диэри биирдэ лып гыннаран кэбиһииһи!» дии санаата.
Элбэҕи билиэҥ эрдэ кырдьыаҥ! Ытык кырдьаҕастар итинник этэллэр, джигит. Хантан кэлбиттэрэ суолтата суох. Кимнээх кэлбиттэрэ эмиэ. Өйдүүгүн дуо, суолтата суох. Бултуу кэлбиттэрэ ол суолталаах. Эн булчуккун. Мин булчуппун. Кинилэр булчуттар. Өйдүүгүн дуо?
Өйдөөн-өйдөөн. Мациев өйдөөбөтө кэлиэ дуо, һы-һы-һыых
Оттон атын суолу толкуйдаан бөҕө буоллаҕа. Ноу проблем. Ууратары эбэтэр көһөрөрү ситиспэтэхпитинэ, бүтэһиктээх ньымабытын туттуохпут, Шагалов сахсырҕаны саба охсордуу ытыһын лап гыннарда. Суох оҥоруохпут. Бүттэҕэ ол.
Бэрт! Мациев эрбэҕин чочотто. Оччоҕо мин үҥсүү сурук тэрээһинин бүгүҥҥүттэн саҕалыыбын.
Чэ, кытаат! Барытын уу тэстибэтинии ыпсар!
Дьыала хайдах баран иһэрин биллэрэ туруоҕум.
Куомуннаахтар, туран эрэ, үрүүмкэлэрин охсуһуннаран лыҥкынаттылар.
* * *
Аһаан баран, Соттинцев саалаҕа киирэн, дьыбааҥҥа кэтэх тардыстан, биир сири тонолуппакка одуулаан сытта. Ортолообут күн күлүмүрдэс уотун түннүгүнэн дэлэччи кутар да кутар. Араадьыйаҕа хойуу сөҥ саҥалаах киһи, тугу эрэ кэпсээн, тохтоло суох суккуйар.
Соттинцевтаах Севернэйгэ кэлбиттэрэ хайыы-үйэ уон икки сыл буола охсубут. Манна букатыннаахтык олохсуйдулар диэххэ сөп. Иллэрээ сыллаахха бу Ленинградскай проспекка турар дьиэҕэ түөрт хостоох квартираны ылбыттара. Онтулара, бэйэлэригэр сөрү-сөп курдуга эрээри, оҕолор бардахтарына, хайдах эрэ кураанахсыйан-кэҥээн хаалар курдук эбит
Куукунаҕа иһит сууйа хаалбыт Нюрбина бүтэн, кэргэнин аттыгар кэлэн, өрүкүйбүт будьурхай баттаҕын имэрийдэ.
Хайа, доҕоор, бу күннэргэ тоҕо үүтүн тохпут оҕо курдук мунчаардыҥ?
Ээ, үлэбитигэр мөккүөр элбэх. Тойонум миэхэ тымныйан хаалбыт. Аһаҕастык кэпсэппэт, ууну омурдубут курдук туттара үксээтэ Ол төрүөтүн таайа сатыыбын, Соттинцев кэргэнин, илиититтэн тардан ылан, дьыбааҥҥа олорто.
Эйигин сөбүлээбэт дьон хобу-сиби тиэрдэллэрэ дуу эбэтэр, үлэҕиттэн уһултараары, интриганы тэрийэллэрэ дуу. Үнүр миэхэ дьүөгэ дьахтарым: «Коллективка эн киһигин утары туох эрэ оҥоһуллар быһыылаах», диэбитэ. «Туох?» диэн ыйыппыппар: «Чуолкайын билбэтим ээ», диэн хоруйдаабыта. Дьахталлар «тойомсук, улахамсык, ирдэбиллээх курдук тутта сатыыр, арааһа, дириэктэр Бульдоков миэстэтин былдьаһар быһыылаах» диэн эн тускунан сибигинэһэллэрэ күүһүрбүт үһү.
Хоп-сип быыһыгар өрүүтүн кырдьык кыыма кыламнааччы. Тыала суохха мээнэҕэ мас хамсаабатаҕа сэрэйиллэр. Туох эрэ баар курдук.
Сэрэнэн сырыт эрэ. Көрдүгэннии сытар улахан өрт уота буолаарай? Нюрбина, умса түһэн, кэргэнин түөһүгэр сыһынна.
Ити кэмҥэ тас аан тырылыыра тыаһаата.
Бай, киммит кэллэ? Соттинцев өндөс гынна.
Эн, баран, ырбаахыгын кэт, мин арыйыам, Нюрбина аан хоско барда.
Үтүө күнүнэн! Шагалов ойоҕо Цветая чаҕаархай саҥата иһилиннэ. Хайа, туох сонун баарый, Нюрбина-а?
Улахан туох да суох ээ. Бүгүн култуура саҥа киинигэр мин бэлэмнээбит концерым буолуохтаах. Онно бэлэмнэнэн, адьас солото суох сылдьабын. Хата, оҕолор суох буоланнар, арыый кыанан эрэбин.
Хастан буоларый?
Киэһэ сэттэ чаастан. Хата, кэргэҥҥинээн кэлээриҥ. Бүгүн өрөөтөҕө дии.
Ама дуу, дьүөгэм киэнигэр кэлиминэ. Кыыспынаан сылдьыахпыт. Кини ыллыырын олус-олус диэн сөбүлүүр ээ. Ол иһин аҕата биһикки «Соловейчааммыт» диэн ааттыыбыт. Кыыспытын олус-олус таптыыбыт. Күүскэ да күүскэ. Биһиги, ордук мин, оҕолорбутун ханна эрэ мээнэ ыытан кэбиһэн баран, тулуйан-тэһийэн сылдьар кыахпыт суох.
Нюрбина олус «мээнэ» да буолбатар диэн өһүргэнэ санаата эрээри, онтун биллэрбэтэ, кулгааҕын таһынан аһаран кэбистэ. Кинилэр уолаттара сайыҥҥы лааҕырга сылдьаллар. Оҕолор сынньалаҥнарын тэрийэр өттүгэр алмаасчыттарга тэҥнэһэр тэрилтэ баара өссө биллибэт, ол туһунан Цветая билбэтэ кэлиэ дуо, олус бэркэ билэр. Ол эрээри, ити, идэтинэн үчүгэмсийэн ылла.
Бэрт дии. Ырыаны аргыс оҥоһуннаҕына мэлдьи дьон-сэргэ ортотугар өрө көтөҕүллүүлээхтик сылдьыа, олохтон төрүт чуҥкуйуо суоҕа.
Да-а! Өйүкэҥ диэн туох да дьикти! Ырааҕы сүбэлиигин! Хата, эн иллэҥ кэмҥэр кинини репетициялыаҥ дуо? Баҕар, эн курдук, консерваторияҕа ыытар күммүт кэлиэҕэ. Эрэйгин ыраас харчынан төлүө этибит, Цветая тохтоло суох чаҕаарыйарын быыһыгар ахсыыларын аайы кэриэтэ көмүс биһилэхтээх тарбахтарын сараҥнатан тырах-ирэх гынан ылла.
Эс! Дьүөгэлэр икки ардыларыгар эмиэ тугун харчытай?! Көннөрү даҕаны эрчийиэм. Уонна «Кустук» диэн оҕолорго ырыа ансаамбылын тэрийбитим дии. Онно сылдьыа этэ.
Оо, махтал, Нюрбинкам барахсан! Харчынан сатаммат буоллаҕына, тугунан эмэ син биир толуйуохпут, саба түһэн кууспахалаан, уураамахтаан ылла, хостон Соттинцев тахсан дорооболоспутугар биирдэ уоскуйда. Оо, Михаил Михайлович, дорообо-дорообо!
Эһиги, кырасаабыссалар, кэпсэтэргит элбэх буолуо. Оттон мин массыынабын көрүнэ гаражка тахсыым. Баҕар, сарсын ханна эмэ салгын сии барыахпыт дии, Соттинцев, Нюрбинатын диэки сып-сылаастык көрө-көрө, киэпкэтин ылан кэттэ.
Аан сабыллаатын кытта Цветая эмиэ тарбахтарынан оонньуу-оонньуу, омун-төлөн буолла:
Оо дьэ! Михаил Михайлович барахсан дэгиттэр да киһи! Мин кэргэним кинини «универсал» диэн хайгыыр да хайгыыр!
Дьэ, Моисей Иванович булан этэр! Нюрбина да хаалсыан баҕарбата. Хараҕа сытыыката бөҕө! Барытын таба көрөр. Бэл, киин сир кырасаабыссаларын быыһыгар эйигин таба көрөн кэргэн ыллаҕа эбээт!
Хайаан таба көрүө суоҕай?! Мин диэн эдэрбэр «гарна дивчина» буоллаҕым дии. Оо, оччолорго мин кэннибиттэн төһөлөөх элбэх биллэр киинэ артыыстара, режиссёрдар тарбыйах курдук батыһа сылдьыбыттарын көрүөҥ этэ, Нюрбиночка! Ырыаһыттары эҥин этэ да барыллыбат! Цветая биир кэм тырымныы түстэ.
Нюрбина күлэн лыҥкынатта:
Бу да кыыс эмиэ булан этэр ээ. «Тарбыйах курдук» буолан
Кырдьык-кырдьык, Нюрбиночка.
Дьүөгэбин хайдах итэҕэйиэм суоҕай? Харахпар букатын бу баардыы оҥорон көрөбүн, Нюрбина сол да күлэн санна ыгдаҥалыы-ыгдаҥалыы, куукуна түннүгүн сэҥийэтигэр турар сибэккилэргэ уу кутта. Һуу, түксүлүөххэ. Уубун иһинэн-таһынан кутаары гынным. Хата, тэллэй ардаҕа кутан ааста дии. Сарсын өрөбүлгэ, үчүгэй күн үүннэҕинэ, биһиги ойуурга бараары оҥостобут.
Цветая, букатын кыра оҕо курдук, ытыһын охсор, харахтара тырымнаһан туох да дьиктилэр. Бу орто дойдуга киниттэн ордук дьоллоох, үөрүнньэҥ, элэккэй киһи, ама, баара буолуо дуо диэххэ айылаах.
Эчи, тугун үчүгэйэй! Мин кэргэмминээн барсыахпыт этэ. Оҕонньотторбут доҕордоһууларын эн биһи, эмээхситтэрэ, бөҕөргөтүөх тустаахпыт. Доҕордоһуу арыйбатах аана диэн суох!
Оччоҕо сарсыардаттан төлөпүөннэһиэхпит.
Эмискэ баҕайы чуумпура уонна боччумура түһээт, Цветая, сибигинэйэн, тэп-тэтэркэй памаадалаах болтойбут уоһа чорбоҥолоото:
Чахчытынан эт эрэ, кэргэҥҥин тэллэйдииргэ бэрт эрэйинэн сөбүлэһиннэрдиҥ дуо? Тоҕо олус мунчаарбыт, кыыһырбыт курдугуй?
Бэҕэһээ киэһэ ыалдьыттар сылдьыбыттара. Ол чаана оҕуста ини?..
Ол аайыттан итинник саппаҕырыа дуо? Үлэтигэр кыһалҕа үөскээбитэ буолаарай? Мин эрээшкэм дөрүн-дөрүн эмиэ итинник буолан хаалар ээ, үлэтигэр сатамматаҕына
Мин киһим ол туһунан тугу да кэпсээбэт дии. Сымара таас курдук.
Кэпсэттэр ээ. Көймөстүбүт санаатын таһаарыаҥ этэ. Стресс диэн сэрэхтээх кыыл.
Үтүө санааҕар, сүбэҕэр махтанабын!
Оттон мин истэрбинэн араас тыл-өс тарҕанар эбит, Цветая ыга анньан кэлэн, Нюрбина кулгааҕар букатын да киирэн хаалыах курдук буолла. Коллективы хайытар диэн сурах иһиллэр. Кимнээх оннук сураҕы ыыталлара буолуой?
Киһим үлэтин туһунан тугу да кэпсээбэт. Эн сонуҥҥун бу саҥа иһиттим. Эһиэхэ атын туох эмэ сибики биллибэт дуо? Нюрбина эмиэ да аймаммыттыы, эмиэ да ааттаспыттыы көрдө.
Бульдоковтуун тапсыбат буолан эрэллэр дииллэр
Уой даа! Төрүөтэ туохха дииллэрий?
Бульдоков кириэһилэтигэр дураһыйар үһү дииллэр.
Тугун сүрэй! Мин киһим урукку өттүгэр оннуга суох этэ аан тыаһаабытыгар Нюрбина сөмүйэтин уоһун туора тутта. Эн эмиэ тэллэйдииргин олус сөбүлүүр эбиккин дии?
Оо, туох да олус буоллаҕа дии! Цветая өрө чаҕаара түстэ уонна Нюрбина диэки аҥаар хараҕынан чыпчыҥныы мичиҥнээтэ.
Соттинцев куукунаҕа өҥөс гынан:
Хата, массыынабыт этэҥҥэ эбит, диэтэ уонна суунар сиргэ киирдэ.
Оттон Цветая, чэйин да ситэ испэккэ, ойон турда:
Тыый, мин тиэстэ туруоран киирбитим дии! тахсаары, ааҥҥа барда. Чэ, көрсүөххэ диэри! Киэһэ-сарсыарда төлөпүөннэһиэхпит. Ити, тэллэйдии барар туһунан этэбин.
Хайа, «бастыҥ дьүөгэҥ» Сибэкки тугу сыыбырҕаан баран куймахыс гынна-а? Соттинцев, күлэ-күлэ кэлэн, кэргэнин сүр сымнаҕастык кууһан кэбистэ. Бензин сыттаах диэмэ. Бензини тыыппатым. Мыыланан сууннум. Илиим мыыла сыттаах.
Нюрбина күлэн лыҥкынаата, хараҕын симэн тура түстэ, эрин илиититтэн имэрийдэ, сымнаҕастык сыстан сыллаата, онтон үөһэ тыынан баран эттэ:
Бульдоковтуун тапсыбаттар үһү диир. Төрүөтэ тойон буола сатыыр үһүгүн.
Сэрэйбит сэрэх. Бульдоковка утары туруорууну саҕалаабыттар.
Оччоҕо хайыыгын?
Эн биһи онно кыһамматах курдук туттуохтаахпыт, чыычаах. Салгыы туох буоларын кэтэһиэххэ. Уонна тугу кэпсиир?
Сарсын тэллэйдии барабыт диэбиппэр: «Оо, олус бэрт, биһиги кэргэмминээн эмиэ барсыах этибит. Оҕонньотторбут доҕордоһууларын бөҕөргөтүөххэ», диир.
Сибэкки уонна уодаһын Сэрэхтээх сибэкки буолбут Соттинцев хараҕа кырыыланан, тымныйан ылан, чочумча толкуйдаан турда. Ол эрээри, чэ, барыстыннар даҕаны. Хайдах буолан иһэллэр эбит. Арай, чыычаах, эн, холкуос кыыһа Долгунча, хас биирдии тылгын кытаатан толкуйдаан баран саҥараар.
* * *
Атырдьах ыйынааҕы күн арҕаалаан киирэр өттүгэр баран эрэр.
Оҕолор тупсаҕай оҥоһуулаах оонньуур сирдэрин диэки, ойдом турар ыскамыайкаҕа, Шагалов кэргэнинээн салгын сии тахсан олороллор. Ардах кэннэ буолан, оҕо аймах суоҕун тэҥэ. Чуумпу. Кураан, сылаас киэһэлэргэ маннык буолбат. Биир кэм күйгүөрэн олорооччу.
Арай, дьиэ иннигэр турар остуолга эр дьон доминолаан лабырҕаталлар.
Цветка, мин сэгэрим! Имигэс да өйдөөххүн көрдөрбүккүн. Кинилэри харыстаан сэрэтэр курдук кэпсээбитиҥ олус бэрт. Бульдоковка Соттинцевы дуоһунас былдьаһар диэн сураҕы бэйэтин саамай итэҕэйэр киһитинэн хайыы-үйэ тиэрдэн турабыт. Ону тоҕоостоох түгэҥҥэ, коллектив туругун ырыта олорон, киниэхэ бэйэм эмиэ бигэргэтэн турабын.
Кырдьыктанар курдук туттубута дуо? Сирэйин-хараҕын сыныйан көрдүҥ ини, Мося? Цветая Москуба аатырбыт «Берёзка» маҕаһыыныттан валютаҕа ылыллыбыт, саҥа кэтэн тахсыбыт муру-муодунай кып-кыһыл өҥнөөх платформа босоножкатын, астыммыттыы, эргим-ургум хамсатан көрө олорон, лоп бааччы ыйытар.
Харахпын ханна да халбарыппакка кэтээтим. Дьүһүйэн эттэххэ, тимири ыйыстыбыт курдук дьүһүннэннэ. Быһата, итэҕэйдэ быһыылаах, Шагалов ытыстарын суураланна.
Мэлдьи бииргэ бултууруҥ, дьиэтигэр сылдьан преферанстыырыҥ туһалаан эрдэҕэ дии.
Оннук. Өссө биир сонуну үнүр Дьокуускайтан командировкаҕа кэлбит обком промышленноска салаатын инструкторыттан иһиттим. Бастакы сэкирэтээр Миряев Бульдокову сөбүлээбэт буолан эрэр үһү. Холуочутаммын иһиттим, диэн киһиргээбиттии туттар.
Цветая кэргэнин уураан ылар.
Тоҕо буолуой?
Ааспыт обком пленумугар Бульдоков ыарыйдым диэн барбатаҕа. Ону Миряев бэйэтин дьонунан кистээн бэрэбиэркэлэппит. Бульдоков сымыйа бюллетени ылбытын билбит.
Хайа, оччоҕо Бульдокову кырдьык устан кэбиһээйэллэр?
Оннук буолуо суоҕа. Биһиги утары дьаһалы хайыы-үйэ ыллыбыт. Соттинцевы омугумсук уонна бардам, тойомсук дэттэрдибит. Үлэһиттэри «бэйэ дьонугар» уонна «таһырахтарга» хайытар кыыбаҕалаах диэн үҥүһүннэрдибит. Онтубут обкомҥа дьайан эрэрин туһунан ол инструктор дуома рестораҥҥа сачайан олорон айахтатта.
Үчүгэй дии. Булугас даҕаны өйдөөххүн! Цветая иҥнэс гынан, эрин эмиэ иэдэһиттэн ууруур. Кэлэр өттүгэр гаайкаларын өссө ыга тардыҥ. Инньэ диэччигит дии, Моська? атаахтаабыт кыыс курдук төбөтүн туллаҥнатар, онтон сөмүйэтин чочоҥолотор. Бытаарымаҥ.
Оннук-оннук, Шагалов кэргэнин илиититтэн харбаан ылан, сөмүйэтин лап гыннара ытырбыта буолар. Ам-м! Эн, кэрэчээнэм барахсан, мамаҥҥын үтүктэн, миигин «моська» диэн сыыһа этэҕин. Аҕаҥ Лазарь Самуилович күҥҥэ эрэ көрбүт күндү Сибэккичээнин дьылҕатын, хахайга буолбатаҕына, баабырга итэҕэйэн туттарбыт буолуохтаах. Ыр-рр-рр! диэт ыга кууһан ылар, Цветая, күлэн быычыгырыы-быычыгырыы, атаҕынан тэбиэлэнэр. Оннооҕор, бу, куоска курдук ньылбааран сылдьан, ол-бу «туундара кутуйахтарын» хороонноруттан быгыалаабат оҥортоон эрэбит. Онтуларыгар салгыы «эмтээх уубутун» кутан, бытааһахтарын кытары бииргэ тумнаран кэбиһиэхтээхпит.