Айанньыттар табаларын тиэтэтэ-тиэтэтэ тэлээрдээн истилэр.
Оҥоло-чоҥоло быллаардардаах сыһыы халыҥ хаарынан бүрүллэн муора дохсун долгуна тохтоон хаалбытыгар маарынныыр. Кыһыҥҥы күөх халлааҥҥа тахсан эрэр күн чэмэлийэ тыгар. Дьэргэлгэн оонньуур сардаҥалар маҥан хаарга ыраахха диэри дьиримнээн дьикти хартыынаны үөскэтэллэр. Сыа хаар анныттан куоҕаһа быкпыт хагдаҥ оттор саһарбыт төбөлөрүн сиккиэр тыалга нуоҕалдьыталлара «былырыын биһиги күөҕүнэн чэлгийэн айылҕаны киэргэтэ үүммүппүт» диэн кэпсии, сипсиһэ турарга дылылар. Олох диэн дьикти баҕайы, син эмиэ ити хагдарыйбыт от курдук сылтан сыл, үйэттэн үйэҕэ киһи аймах эмиэ бэйэ-бэйэтин солбуйсан иһэр айылгылаах эбит.
Балайда айаннаабыттарын кэннэ, суоллара кэҥээн, аһаҕастыйан, аартыктара биир күдьүс биллибэт-көстүбэт буолан барда.
Бээрэ, бу хотоолунан төһө өр айанныырбыт эбитэ буолла, урут маннык намыһах сир суохха дылы этэ, Сэмэнньэ табаларын тохтотон, мунааран, наартатыгар балайда тулатын одуулуу олорбохтоото. Онтон чарапчыламмытынан эмискэ ойон турда: «Ээ, ол ыраах көстөр кып-кыра харалар туруук таас хайалар төбөлөрө көстөллөр быһыылаах, оччотугар хайысхабыт сөп эбит, айанныаҕыҥ». Табалар ону эрэ истибиттии тунал хаары күдээритэ ыһан айанныы турдулар. Арай намыһах наарталар халтараан эниэлэргэ түөрэ барыахтыы чэпчэкитик тэлээрэллэрэ.
Ньукулай кэлин уучах наартатыгар олорон иһэн, инникилээн иһэр табалары, ыраах тунаарар хайалар арҕастарын, хайа тэллэҕиттэн саҕалаан лиҥкирэн турар хойуутук үүммүт тыалары, үөһэ дьэҥкир абына-табына былыттаах киҥкиниир киэҥ халлааны эргиччи көрµтэлиир, олох өрүү маннык эриирдээх-мускуурдаах, айан суолунуу судургу буолбатаҕын эргитэ саныыр. Төһөтө-хаста бу суолунан кыһын аайы айаннаабытын бэйэтэ да ааҕан сиппэт, ол гынан баран бу илдьэн иһэр түүлээҕэ, аһа-таҥаһа табылыннаҕына, үп-харчы буола эргийдэҕинэ, ол буоллаҕа үөрүү, дьол диэн. Онтун сөптөөҕүнэн эргитэн дьонугар-сэргэтигэр ол-бу табаары атыылаһан илдьэн түҥэттэҕинэ ол буолуоҕа дуоһуйуу, санаа туолуута, бар дьонун үөрүүтэ! Дьэ, ол иһин бу маннык ыраах, ыарахан, сындалҕаннаах, сороҕор быһылааннардаах айаны тулуйан эрдэҕэ. Этэргэ дылы, тыйыс айылҕа, суола-ииһэ суох чиэски сирдэринэн тарҕанан сытар түөлбэлэргэ, сороҕор саха киһитигэр дэбигис өйдөммөт сиэр-майгы, атын үгэс, дьадаҥы, чычырбас олох-дьаһах чэпчэкитэ суоҕа сэрэйиллэр. Онон кини үлэтэ-хамнаһа дьон олоҕун-дьаһаҕын тупсарарга туһаайылларын бэйэтэ да өйдүүрэ.
Айанньыттар бүгүн таас хайаттан чугас баар налыыга хонорго быһаарыннылар. Ол иннинэ Ньукулай сыарҕатыттан түһэн туп-туруору таас хайа истиэнэтин кыйа хаамта. Биир сиринэн хайа барбыт таас быыһыгар тиийэн үөһээ диэки хантаарыҥнаата, онтон болҕойон көрбүтэ, өбүгэлэр «сир, хайа иччилэригэр» диэн анаан хаалларбыт бэлэхтэрин бэлиэтии көрдө. Онно: ботуруон, испиискэ, мохуорка, сибиньиэс буулдьалар, сылгы сиэлэ, дьэҥкир чокуурдар, араас өрбөхтөр бааллар эбит. Хата олору хаар, саммыр симэлиппэтэх, тыал-куус ыспатах, онно кэлбит-барбыт киһи эбии хаалларар үгэһинэн оҕонньор сиэбиттэн анаан илдьэ кэлбит сэбирдэх табаҕыттан ылан уурда уонна уоһун иһигэр: «Аар айыы айылҕам, биһигини араҥаччылаа! Аминь», диэн баран кириэстэммитэ. Ол кэннэ тоҥуу хаарынан хонук ураһатын диэки хааман бадьаалаабыта. Дьиэлэриттэн хоҥнубуттара уонтан тахса хонно. Күн киэһэрэн, чугастааҕы тыа үрүҥ туманынан бүрүллэргэ дылы буолла. Ураһа оройун хайаҕаһынан сырдык сулустар чипчиҥнии тырымнастылар. Ити хайа арҕаһыгар буурҕа киэһээнэн эрэ намыраабыта. Ол иһин иһирдьэ уу чуумпу сатыылаабыт курдуга. Таһырдьа ким эрэ атаҕын тыаһа хаарга хаачыргаата, ол быыһыгар чугас сылдьар табалар хоболоро сотору-сотору салгымтыалаахтык тохтообокко хоҥкунуур, таҥкыныыр.
Бүөтүччэ уотун иннигэр олорон эрдэттэн бэлэмнээбит маһын сотору-сотору уокка үҥүлүтэр. Ол кэнниттэн хайытыллыбыт кураанах хардаҕаһы ылан эбэн биэрэр. Киниттэн чугас сиргэ тэлгэммит таба тириитигэр Массакы өттүгэстээн атаҕын тыылыы тэбэн, ичигэс уокка сылаанньыйа сытар:
Бүгүн балайда сири бардыбыт, мин суоттуурбунан 40-ча биэрэстэни айаннаатыбыт, аны сарсыҥҥыттан ыла өссө түһүүлээх-тахсыылаах, кыараҕас суоллаах таас хайалар быардарынан айанныырбыт буолуоҕа.
Онно кытаатан маска, тааска тэптэрбэтэх киһи. Дьон айан аартыгынан өрүү сылдьыбат буолан суолга мас туора түһэрэ, таас саккыраан бүөлүүрэ баар суол.
Төһөнөн тиийэрбит буолуой Охуотскайга?
Ээ, оннук буолуо! Суолу киһи тымтыктанан билбэт, хайа буолар, этэҥҥэ айаннаатахпытына нэдиэлэ курдугунан Майыыда үрэххэ тиийиэх этибит, Сэмэнньэ төІкөйөн хамсатыгар аһыы табах уурунна. Хата хамсата сиэдэрэй баҕайы, хатыҥ силиһиттэн бэрт нарыннык чочуллан оҥоһуллубут, онто киһи эрэ ымсыырыах курдук.
Ньукулай оҕонньор киһитин диэки сыҕарыс гынна уонна өссө чуолкайдаан кэриэтэ ыйытта:
Оччоҕо биһиги хас күнүнэн Ураак үрэҕэр түһүөхпүтүн сөбүй? Мин өйдүүрбүнэн ол үрэҕинэн айанныыр, муора тардыылаах буолан, сүрдээх чэпчэки буолааччы.
Онтон бастаан Майыыда үрэххэ тиийэн баран Юдома өрүһүнэн Юдома кириэһигэр тиийэбит, ол кэнниттэн эрэ Ураак үрэхпит кэлэр. Оччотугар Охуотскайга тиийбит да курдук сананыахпытын сөп этэ.
Арааһа, кыайдахпытына, 34 хонугунан, суолбут-ииспит, халлааммыт туругуттан тутулуктаах.
Оо, халлааммыт туран биэрдэр ханнык, буурҕа түспэтэр.
Сэмэнньэ аҕата Нуһулган кырдьык ааттаах айанньыт, булчут этэ диэн сэһэргээччилэр. Ол эрээри кини харчыга ымсыыта суох. ДьаарбаІкаҕа сылдьан дьону албыннаабат, сүрдээх көнө киһи этэ дииллэрэ. Тииҥи, кырынааһы элбэҕи сууһарара да эргиниинэн муҥнаммыт табаарын аҕалан дьонугар, табаһыттарыгар түҥэтэн кэбиһэрэ. Онто да чэй, бурдук, саахар, сороҕор кыра арыгы, саа сэбэ буолаахтыыра. Хаста да бэрдээҥки саалары аҕалбыта үһү, онон түөрт сүүсчэкэ хаамыыттан бөрөнү мэйиигэ түһэрэллэр дииллэрэ.
Тоҕо бэрдэй, былыргы саалар бэргэннэрэ да бэрт эбит!
Оннук буолбакка, сураҕа ол саалары устууканан анал саа уустарыгар сакаастаан оҥортороллор үһү, Сэмэнньэ ситэрэн биэрэр.
Билигин оннук саалар суох буолан эрэллэр
Ити икки ардыгар Бүөтүччэ хоруорбут тастаах солууртан буруолуу сылдьар таба этин таһааран миискэлэргэ уурталаата. Атыттар сытыы быһахтарын чугас уурунан, мииннэрин куттаран аһаан-сиэн, аччыктаабыт дьон ыла-ыла уостарын быһыахча үлүгэр тэлэ быһан сиэн ыллаҥнаттылар, саҥа-иҥэ аччаата. Ол кэнниттэн иккис солуурчахтан хойуу чэйи иһэ-иһэ дьон олорор тэллэхтэригэр ким өйөнөрдүү, ким сытардыы тыыллаҥнастылар. Күннээҕи сылаалара дьэ киирэн, сорохтор сыҥааҕырдан, утуйардыы бэлэмнэннилэр.
Дьэ итинник күн аайы сирдэрин кээрэтэн төһө да сылайдаллар, айаннара бүтэрэ чугаһаабытыттан санаалара балай да көтөҕүллүбүт курдуга. Охуотскайга чугаһаан истэхтэрин аайы, суоллара-иистэрэ ураты буолан испитэ. Кинилэр тус илин хайысханы тутуһаллар. Ол аайы аІхарыттаҕас аппалар элбээн, суорба таас хайалар хапчааннарынан киирэр, түһэр-тахсар суоллар үксээн истилэр. Онуоха хапсык тыал сороҕор иннилэриттэн, арыт ойоҕосторуттан сытыытык үрэн сирилэтэр, ол аата кинилэр киэҥ муора салгынын тардыытыгар чугаһаабыттарын бэлиэтэ буолар. Кэмниэ-кэнэҕэс Охуот өрүс аллараа тардыытыгар үрүҥ хаарга ыраахтан хаастар түһэн олороллорун курдук ааллар күөннэрэ харааран көстүбүттэрэ, онтон сыыйа-баайа үрүҥ мачталара туналыһа сырдаабыттарын көрөн, айанньыттар: «Оо, куоракка чугаһаатыбыт-чугаһаатыбыт, кэлэр күннээх эбиппит», дии-дии сүрэхтэрэ күүскэ тэппитэ. Ол икки ардыгар куорат эниэттэн ытыска уурбуттуу нэлэһийбитэ, табалар эмиэ сынньалаҥ сирдэригэр кэлбиттэрин сэрэйэн айаннарын түргэтэппиттэрэ.
Ньукулайдаах нөҥүө сарсыарда үчүгэйдик сынньанан туран, сылдьыахтаах дьаарбаҥкаларын диэки хаамыстылар.
Охуотскай бөһүөлэк Охуотскай муора биэрэгин кыйа сытар. Манна балыксыттар, булчуттар, табаһыттар олороллор. Муора итии тыына илгийэр буолан үүнэр маһа-ото ураты. Кыыла-көтөрө дэлэгэй, ордук чөкчөҥө бииһэ хас эмэ уонунан көрүҥнээх. Төрүт олохтоохтор эбэҥкилэр, уильталар, айналар, сахалар. Балык тириититтэн таҥас тигэллэр, омук сириттэн кытайдар аҕалан атыылыыр араас таҥастарын кэтэллэр, оҕуруоларынан киэргэнэллэр. Оҥочону тирэх мастан хаһан оҥороллор, онтукалара туонна таһаҕаһы уйар кыахтаах үһү, диэн дьонугар кэпсии-ипсии истэ Бөтүрүүскэ, биһиги да оннугу оҥостуохпутун сөп этэ. Маннааҕы олохтоох омуктар муораҕа киирэн бултууллар үһү да, үксүгэр хайалаах хапчааннарга, от-мас үрэхтэргэ табаны иитиинэн дьарыгыраллар, ордук элбэхтик кырсаны бултууллар. Сороҕор муораҕа дьону кытта куска киирэллэр, табылыннахтарына кыра кииттэри эмиэ бултаһаллар үһү. Балайда идэтийэн бултаатахтарына муорсаны, ниэрпэни, балыгы бултаһаллар. Саамай улахан тыылара бельбуот диэн 67 миэтэрэлээх оҥочо, түгэҕэр баалга түҥнэстибэтигэр аналлаах сис мастаах-кииллээх эбит. Ол сэптэрэ хайдахтаах да долгуҥҥа утары да, ойоҕоһунан да буоллаҕына түөрэ эргийбэт аналлаах үһү. Дьэ, дьикти!
Ньукулайдаах дьаарбаҥкаҕа тиийэннэр, араас атыыһыттар, баайдар, көннөрү да атыылаһааччылар мустан улахан мэнэйдэһии тэриллэн эрэрин бэлиэтии көрдүлэр. Онно чукча, юкагир, ламут, эбээн омуктар мустан кус-хаас тойугун түһэрэн эрэллэр эбит. Ол иһигэр тэрийээччилэр араас оонньууну-көрү, арыгыны-аһы, чэйи-табаҕы туох баарынан тардыбыттар. Үгүстэр кырса тириитин, араас суол балык аһы, көтөр булдун, быыһыгар мамонт аһыытын атыылыы сатаан улаханнык саҥара, далбаатана, дьон болҕомтотун тардаары хаһыытыы-ыһыытыы да тураллар. Ким эрэ атыылаһан үөрэр-көтөр, ким эрэ туохха да тиксибэккэ дьаарбаҥканы салгыы кэрийэр.
Ньукулай итини барытын элбэхтэ көрөн-истэн билбит дьыалата. Кини хаһан да иҥсэлээх-оботтоох атыыһыкка маарыннаабат буолара. Ол курдук табаардарын дьаарбаҥка сыанатыттан намыһах соҕус гына тутара, аны кини түүлээҕэ үксүгэр туруга үчүгэй буолан хамаҕатык барара. Өссө үгүс баайдар кини кэлбитин биллэхтэринэ, кэпсэтэн, дуогабардаһан табаарын куулунан ылаллара, онтон кэлин оҕонньор бүтэн барбытын кэннэ, лааппыга таһааран үрдүк сыанаҕа атыылыыллара. Ол ити дьаарбаҥкалар суруллубатах сокуоннара этэ. Икки өттүттэн көдьүүстээх эргинсии эргиэн сүрүн быраабылата. Ньукулай атыылыырыгар мэлдьи кичээҥи, сэрэхтээх, аһара барыыта суох буолан, кимиэхэ да албыннаппат этэ.
Кырбаһааҥкыннаах уонтан тахса хонук дьаарбаҥкаҕа сылдьан, түүлээхтэрин үксүн батаран, сороҕун мэнэйдэһэн саа-сэп, буорах, бурдук, чэй, табах, таҥас, иннэ, чаанньык, о.д.а. тэриллэринэн байан, кэлбит соруктарын ситиһэн, ону-маны көрө сырыттылар. Дьон маҥнайгы күннэрдээҕэр быдан аҕыйаан, үксэ харчыта кыра, эбэтэр төрүт да суох, аҥаардас кырсаны эрэ тута сылдьар табаһыттар эрэ ордубуттар быһыылааҕа. Олор да ол-бу түгэннэргэ түбэһэн, иһэн- аһаан, сирэй-харах холлубут дьоннор курдуктара. Арай кинилэри кытта аттыларыгар бэйдиэ сылдьар ыттар иилэҥкэйдэһэллэрэ. Сороҕор араас сүүлүктэр эмиэ көстүтэлииллэр, кинилэр дьону албыннаан, арыгылатан, тылларыгар киллэрэн туох эмэ ордубут табаардарын босхону үрдүнэн мүччү туттаран ылаллара. Туһугар эмиэ туспа талаан, сатабыл диэтэҕиІ, дьону албыннааһын, сүүлүктээһин. Ол барыта манна баар.
Бүтэһик күннэргэ дьаарбаҥка таһыгар турбут түһүлгэлэр сыбыдахтанан, хомуллан, атыыһыттар баран-кэлэн, иҥэн-сүтэн бардылар. Аны олор чугастарыгар турбут табаһыттар, булчуттар тордохторо, эмиэ көтүрүллэн аҥаардас баҕаналар уонна сис мастар эрэ онно-манна чочоруһан, адарайданан хааллылар. Хата олорго «бу биһиги баарбыт» диэбиттии муора хоптолоро кэлэн түһүтэлээн истилэр.
* * *
Ньукулай атыыһыт, ол-бу дьиэҕэ-уокка, олоххо-дьаһахха туһаныллар тимир тэриллэри төһө да Дьокуускайтан аҕаллар, ордук анньыы, мас хайытар сүгэ, хотуур, кыстык курдук тэриллэр олохтоохторго өрүү тиийбэт буолан, маннааҕы дьон-сэргэ Чабылаан Ууска, эбэтэр Муттук Ууска эрдэттэн үлэһэн оҥортороллор. Оттон адьас былыр сайдыы суох үйэтигэр бу түҥкэтэх хоту дойдуга тимири олох да булбаттара. Хата, дьолго, бу Индигиир өрүс икки хочолорунан иҥиэттэр таас хайаларга тимир уһаарыллар тааһа кыралаан да буоллар баара тимир уустара сайдалларыгар төһүү буолбута. Тимирдээх таас көҕөрүмтүйэн көстөр, дьэбин сиэбитигэр маарынныыр, ону хомуйан, тиэйэн илдьэн тимири уулларар анал оһох чугаһыгар чохчолууллар. Итини Төрүт олохтоохторуттан Муттук Уус ордук баһылаабыта. Кини тимир ууһун таһынан мас ууһунан эмиэ биллибитэ, ол туоһутунан эдэригэр Халыманан, Абыйынан сылдьан таҥара дьиэлэрин тутууга маастардаан, сураҕа, ыраахтааҕыттан ылбыт төгүрүк алтан мэтээллээҕээх үһү.
Бүгүн сарсыарда Муттук тимирдээх тааһы бэркэ диэн сыныйан көрдөөн үрдүк таас хайалар быардарыттан хомуйаары, хойгуо сүгэһэрдэнэн улахан уолунаан уонна биир көмөлөһөөччүтүнээн Индигиир өрүс нөҥүө биэрэгэр турар үрүҥ сирэйдээх хайалары кэрийдилэр. Онтон кус түөһүнүү мөтөҕөр кырыылаах таас хайа анныгар аата-ахсаана биллибэт бытархай таастардаах боротуохалаах биэрэккэ кэлэн тохтоотулар. Манна үксэ ынах быарын курдук өҥнөөх тааһы хомуйан, күнү быһа тоҥхоҥноһон, ону тыыга хаалаан, хаста да кырынан ыкса киэһэ дьиэлэрин буллулар:
Дьэ, тукаам, Өллүөт, бүгүн син балайда тааһы хаһаанныбыт, онон аны күһүн от-мас үмүрүйбүтүн, балаҕаҥҥа киирбит кэннэ тимирбитин уһаарыахпыт. Сүрүн күүстээх үлэбит эмиэ онно.
Ээ, сөп-сөп, аҕаа, онтон уруккубут курдук маспытын тэйиччи куруҥ тыаттан таһынарбыт буолуо дии?! Элбэх мас наада.
Оннук-оннук. Тиит мас хаппытыттан чох ордук тахсар, ол гынан баран биһиэхэ тирэх, тэтиҥ да мастар булкуһан умайыахтарын сөп, онон хайа баҕарар мас барсар. Көрүөхпүт.
Ээ, оннук эбит дии, уол тимир уһаарыытын балайда билэр буолла эрээри өрүү чопчулаһар, мээрилэһэр идэлээх.
Оттон Муттук Уус уола ону-маны мындырдаан билэ-көрө, өйдүү сатыырын хайҕаан, иһигэр үөрэ саныыр: «Кэлин баҕар мин туйахпын хатарыан сөп, биэс оҕобуттан соҕотох уол ээ».
Сотору ийэлэрэ Дэбдэ дьонун аһылыкка ыҥырда. Күнү быһа үлэлээн сылайбыт эр дьон эмис эттээх миини тыастаахтык иһэн сыпсырыйдылар, сытыы быһахтарынан эттэрин элийэн ыла-ыла сиэн тэллэҥнэттилэр.
Хайа, доҕоор, төһө тааһы буллугут, хайа диэкинэн сылдьан кэллигит? хотуна дьэс чаанньыктан чэй кута-кута ыйыталаһар.
Ээ, өр көрдөөтүбүт, Алаас Хайатыгар аҕыйах эбит, ол иһин Төрүт Хайатыгар тиийбиппит, хата онно син баар соҕус, ону хомуйан тыынан таҥнары уһуннаран аҕаллыбыт уонна уһаарар оһох таґыгар таһааран чөмөхтөөн кэбистибит, Муттук сылаас алаадьыны ууллубут арыыга уган ыла-ыла минньигэстик быллаҥнатар.
Хата син булбуккут, мэлийбэтэххит, аны кыһын үлэлииргэр болгуоҥ баар буолбут, дьон үлэһиитэ элбэх, үгүстэр анньыы наада дии-дии ыксаталлар. Бэйи, анньыыта суох күһүн муус да ылыммаккын, ойбоҥҥун да тэспэт буоллаҕыҥ. Оччоҕо хайдах туспа ыал буолан, сүөһү ииттэн олоруоххунуй? Дьэ, накаас.
Оннук. Бүгүн күүстээх-уохтаах уол Өллµіт көмөлөһөн абыраата, эрдиигэ олус дьоҕурдаах оҕо эбит, кини баар буолан үлэбит үмүрүйдэ, оҕонньор туран хамсатыгар чох уурунаары эҥэр оһоҕор чугаһаата. Сотору сылайбыт дьон уулара кэлэн утуйардыы оҥоһуннулар. Таһырдьа хараҥа халлааҥҥа аата-ахсаана биллибэт бачымах курдук сулустар чыпчыҥнастылар. Хотуттан тымныы тыал үрбүт.