Iдзе дарогаю Музыка,
Галаву на грудзi зьвесiў.
Ўсiх пытаўся, можа бачыў,
Можа чуў хто пра зладзеяў?
Але вечарам апошнiм
Навет вецер спаў, ня веяў;
Камары ў густых чаротах
Не снавалi ў змроку сiльля,
Навет слонка позьнiм лётам
Не абмыла сваiх крыльляў.
Толькi, сьвечку запалiўшы,
Сьветлячок адзiн, на дзiва,
Бачыў, з папарацi нешта
Як паўзло па сонных нiвах...
Яшчэ нешта бачыў вожык,
Але што? - i сам ня ведаў...
Распытаўся iх Музыка
I пайшоў на захад сьледам.
Доўга ён iшоў...
Аж бачыць:
Баразной iдзе Араты
I зь сяўнi шырокай сее
Жменяй чорныя зярняты.
Зацiкавiўся Музыка
I Аратага пытае:
- Што ты робiш гэта, дзядзька?
- Потам нiву засяваю...
Ды пытаецца ў Музыкi,
Скуль iдзе, зь якога краю.
На дарогу даў у торбу
Хлеба чорнага акраец.
Цэлы дзень iдзе Музыка,
Iзноў дзiва спатыкае.
Волат горы крышыць, ломiць
I з далiнамi раўняе.
Прывiтаўся зь iм Музыка,
Пра няшчасьце сваё кажа...
А на гэта хлапцу Волат:
- Я пайду з табою разам.
Пазаву Асiлка, брата,
На другiм канцы разоры
Ён сядзiць i днём i ноччу,
Ўе пяньковыя аборы,
Каб разьвесiць свае сiльлi
I за лета, i за восень
Зьнiшчыць птушак пералётных,
Што пустуюць нам калосьсе.
А ён хай паклiча Вяля,
Што стаiць каля папару,
Разганяе дратаванай
Пугай статак цёмных хмараў...
У запас набралi лапцяў
I кранулiся пад вечар
У далёкую дарогу,
Торбы ўськiнуўшы на плечы.
Падыйшлi да сiня-мора.
Мора дрэмле, серабрыцца.
Толькi аднаму Музыку
Ноччу месячнай ня сьпiцца.
Чуе, на шляху паднебным
Гусi дзiкiя гавораць
Пра цудоўную жалейку,
Пра бяду яго i гора.
Што на родных яго нiвах
I над Нёмнам яго слаўным
Ня чуваць нiякiх песьняў,
Не сьмяюцца людзi даўна...
I задумаўся Музыка...
Гусi крумкаюць-гавораць:
- За трохтысячнаю хваляй
Востраў ёсьць на сiнiм моры.
Цар задумаў справiць сьвята,
Мёд па чарах палiецца,
Будуць на зачараванай
Там iграць-сьпяваць жалейцы...
- I мяне з сабой вазьмеце...
Ды ня чулi гусi крыку.
Толькi збуджаная хваля
Пенай пырснула ў Музыку.
Частка чацьвертая
Да ўсходу сонца ўстаў Музыка.
Ў сэрцы непакой i скруха.
Хутчэй сяброў паведамiў ён
Аб тым, што ў выраi падслухаў.
Рашылi: трэба секчы сосны,
Хутчэй зьбiваць вялiкi плыт
I хоць-бы леты, зiмы, вёсны,
А на далёкi востраў плыць!
Шумiць бор цёмны, уздыхае;
Кiпiць работа, звон ударыў.
Гатова мачта смаляная,
На ёй з кашулi белы парус.
I толькi збуджанае сонца
Праменьнi кiнула над логам,
Плыт цiха па гладкой затоцы
Крануўся ў дальнюю дарогу.
Вяслуюць, толькi толку мала:
Прачнуўся раньнi вецер шэры,
Насустрач гонiць вал за валам
I зноў варочае на бераг.
- За цяжак плыт, - Асiлак кажа
Хай едзе Вяль адзiн з Музыкам,
Каб не зьмяла iх бура часам,
Няхай сябе прывяжуць лыкам.
А сам пайшоў на бераг з братам,
Дзе леглi на пясчаны ўзгорак
I проста ў твар вятроў кудлатых
Дзьмуць пачалi на сiня-мора.
I мора грозна застагнала,
I мора грозна загрымела,
Як горы, ўсьпененыя хвалi
Панесьлi плыт на грывах белых...
Мiнаюць днi, то ў моры тонуць,
То зьзяюць зноў агнём зары.
Глядзiць Музыка зь Вялем ў тонi
I на каралы, i на рыб;
На груду пэрлаў i каменьня,
На вадаростаў сьвет багаты
I на затопленыя лодкi
Купцоў, ваякаў i пiратаў.
Над галавой, пад аблакамi,
Арол ляцiць з ахрыплым клiчам:
Мо' ён спрачаецца зь вятрамi,
Цi ўбачыў сьвежую здабычу?
Ды адлятае без абеду
За вадзяныя горы-хвалi.
I толькi доўга яго сьледам
Глядзяць сябры - Музыка зь Вялем...
Гаворыць Вяль: - Здаецца, востраў
Вiдаць, а можа гэта сон?
Сьцяной залочанай i вострай
Абнесены з усiх старон.
Калi наблiзiлiся, бачаць:
Зусiм нязнаны край зямлi;
Куды нi глянь - дамы, палацы,
А ў порце - мачты, караблi.
Шумiць натоўп, шумiць, сьмяецца;
Па цэлым беразе пакатым
Вясельле хмельнае лiецца,
Вiдаць, што цар спраўляе сьвята.
Сядзiць сам высака на троне,
Сем чалавек трымаюць бруха,
Ў брыльлянтах, янтарах карона
Цяжкая зьехала на вуха.
А слугi сьпераду i ззаду
Кругом стаяць на пагатове,
Каб выпаўняць цара загады.
На белых на сталох дубовых
Нямала мёду, рыбы сьвежай,
Хлябоў, зьвяроў i птушак дзiкiх
З глыбiнь Палесься, зь Белавежы...
Аж не надзiвiцца Музыка!...
Гаворыць цар: - Пара сягоньня
Гасьцей маiх павесялiць...
I вось з паклонамi да трону
Падходзяць царскiя паслы.
- Зайграем, - кажуць яны, - тое,
Што самi гукi запяюць...
Аж анямеў Музыка з болю,
Жалейку ўбачыўшы сваю...
На цэлым беразе ўсё змоўкла;
Застыла - цiшыня нямая.
Ды ня чуваць чароўных тонаў...
Маўчыць жалейка, ня iграе.
Цар узлаваўся: - Вось дык штуку
Прынесьлi мне з чужога краю!
Няўжо-ж нiхто ня збудзiць гукаў,
Нiхто на ёй не заiграе?
Маўчаць. Спусьцiлi ўсе галовы.
I, калi цар другi раз клiкаў,
Наперад у лапцях лазовых
Зь кiйком працiснуўся Музыка.
Узяў жалейку i шчасьлiвы
Абцёр крысом сярмяжным з пылу...
На ўсе лады i пералiвы
Яна ў яго загаварыла:
То звонам жаваранка ў жыце,
То салаўiным сьвiстам чулым,
Трывожнай кнiгаўкай ў ракiце
I ў лесе шэраю зязюляй.
Пазьней зайграў, як жнеi пелi,
Як вецер шапацеў саломай,
Сiвыя хвалi Нёмну пенiў
I абарваў акордам грому...
А рэха ўсё яшчэ iграла
I толькi змоўкла ў нетрах бору
Тады, калi Музыка зь Вялем
Дабеглi ўжо да сiня-мора.
Схапiўся цар: - Хутчэй вярнiце,
Пагоню шлеце за пагоняй!...
Ды белай чайкаю ў блакiце,
З кашулi белы парус тоне.
Частка пятая
Гаварыў Асiлак брату:
- Глянь, дзе хвалi пенiць шторм,
Цi то грывай вал дзявяты.
Цi то зломаным крылом
Птушка, тонучы, махае?
- Не, ня хвалi там iграюць.
Ня крылаты ўзмах птушыны,
Гэта парус ў моры сiнiм!..
Кажа зноў Асiлак брату:
- Глянь на сонечны загар,
Быццам коней ляцiць статак,
З шумам, навальнiцай хмар.
- Эх, ня хмары i ня конi
Пеняць вадзяныя горы,
Гэта царская пагоня
Паказалася на моры!...
Стогне вецер, вые дзiка,
Круцiць хвалi валам шэрым.
Ужо бачыць Вяль з Музыкам
Бор стары, знаёмы бераг.
Яшчэ вёсламi ударыць!
Плыт урэзаўся ў пясок,
Мачта хiлiцца набок,
Зьвесiў крыльлi мокры парус,
Пырскi мора на iм зьзяюць...
Вяль Музыку так гаворыць:
- Мы гасьцей з-за сiня-мора
Безь цябе тут прывiтаем.
Хопiць iм сталоў-курганаў;
Мёдам абнясём лiповым.
Хай даруюць, калi п'яна
З плеч пакоцяцца галовы,
Або ў скоках пад нагамi
Трэснуць панцыры iх, шлёмы...
Ты-ж iдзi далей шляхамi,
Дзе над Нёмнам вербы дрэмлюць,
Дзе шумяць прасторы жыта
Ў залатым iмглiстым цьвеце.
I што бачыў, раскажы ты,
Перадай ўсiм на жалейцы.
Разышлiся. Вяль з братамi
Ловiць мора сiнi подых,
А Музыка йдзе шляхамi
На сустрэчу сонца ўсходу.
Вось ужо ў далiнах тоне,
Вось хаваецца за межы,
Толькi ўсё жалейкi тоны
Разьлiваюцца ў бязьмежжы,
А тым часам у затоку
Караблi ўсё прыбываюць,
I на бераг на шырокi
Цар з дружынай высядае.
Сам цар выступiў наперад,
Кажа: - Гнiцеся мне ў пояс!
Сплёў густым для вас я нерат,
Каб цягнуць да вадапою.
Лепей самi аддавайце
Мне Жалейку i Музыку,
А то з вашых плеч на лапцi
Надзяру мяккога лыку.
I рагоча ўся дружына.
Вяль гаворыць: - Што хвалiцца!
Паглядзiм лепш, хто ў далiне
Выстаiць цi ляжа нiцам...
- Што, няўжо на вас, на гэткiх,
Маёй сiлы будзе мала?
Iзноў разам цар i войска
I паслы зарагаталi.
А пасьля пайшлi ўсе ў наступ
Чорнай ненавiснай сiлай.
Вырваў Вяль дуб каранасты,
Пояс патужыў Асiлак,
Волат парасправiў плечы
I сустрэлiся з навалай.
Пачалi мясьцi i секчы
Толькi рэха застагнала.
Быццам жнiвам на iржышчы
Сноп на сноп - кладзецца сiла:
Цэлы дзень грымiць iгрышча,
Як стагi, растуць магiлы.
Наступае вечар сiнi,
Сонца ў хвалях мора тае,
Позна волатаў з дружынай
Разьдзялiла ноч глухая.
Цар хутчэй уцёк за мора.