— У другім стагоддзі Рым захапіў Грэцыю. Скончылася залатое дзяцінства, пачалася пакутлівая сталасць. Захапленне будучыняй, вера ў яе — загінулі. Рым, які спачатку быў падобны на Грэцыю, які верыў у свабоду, скончыўся разам з перамогамі рымлян і патокам золата. Вайна давала багацце. Таму ўся ўстаноўка была на заваяванні, а рэжым Рыма стаў таталітарным рэжымам. Гэта адбілася і на светапоглядзе рымлян. Яны свята верылі ў сваю гістарычную місію, у вайсковае прызванне. Анхіз сказаў: "Няхай іншыя выводзяць мармуровыя абліччы. Прызванне рымлян панаваць і бурыць гарады".
— Ну як? — спытаў Яніс.
— Пакуль нядрэнна. Голас прыемны.
— Фу, — сказаў Яніс.
Голас сапраўды быў вельмі прыемны.
— Дух ваеншчыны абумоўліваў усё. Нават планіроўку гарадоў. Іх зрабілі падобнымі на казармы. Улады ўсялялі рымлянам усведамленне безумоўнай перавагі над усімі народамі, даводзілі, што свет трэба перарабіць на свой капыл.
Ці было гэта духам рымскага народа? Не. Гэта было проста актыўнае, свядомае скарыстанне ўсіх сродкаў ідэалагічнага ўздзеяння на свядомасць людзей. Гэта ўпершыню была прапаганда. Упершыню ў гісторыі ў Рыме адбываюцца народныя сходы з платнымі аратарамі. У пышных урачыстасцях сцвярджаецца ідэя кесарскай улады. Бразганнем зброі імкнуцца адцягнуць народ ад асабістага жыцця.
I народ верыў у гэтыя догмы, бо яны апеліравалі да яго духу, да яго рэспубліканскіх традыцый. Гэта была спекуляцыя на пачуццях народа.
Але што б ні вярзлі дыктатары, чалавечая свядомасць развівалася сваім шляхам… У рымлян ніколі не было такой прысягі, як у грэкаў: змагацца супраць тыраніі заўсёды, нават тады, калі ты адзін супраць усіх. I таму ў грэкаў іронія і сумленне былі толькі ў перыяд элінізму. У рымлян — заўжды. Толькі ў іх удачлівы палкаводзец думае аб тленнасці, толькі ў іх на гулянцы думаюць аб смерці.
Фактычна рымлянін пазбаўлены права голасу. Ён не прыйшоў на форум, а апафеоз Цэзара ўсё адно адбыўся. Рымлянін пакінуты самому сабе. Яму застаецца толькі барацьба за існаванне, напружаная і ўтрапёная.
Яны ўмелі жыць і будаваць. Іхнімі мастамі людзі карыстаюцца і зараз, іхнія акведукі і дагэтуль даюць ваду. I ў гэтых умовах ідэальнай рэгламентацыі жыцця кожнага чалавека рымлянін быў цалкам адзін. Да бога яго вёў толькі рытуал. Ды і што гэта былі за багі: бог удачы, бог шчаслівага выпадку. Фактычна яны былі атэісты.
I нават у сваіх камедыях яны адвучыліся ўздымаць вялікія праблемы. Дробныя пачуццейкі. Дробязнае, вартае жалю, абывацельскае. На тварах статуй, калі яны не афіцыйныя, — самота, разгубленая ўзрушанасць, неўраўнаважанасць.
I поруч з гэтым — аркі, пад якімі не праходзіць войска, якія існуюць толькі для прапаганды. I поруч з гэтым будынкі, якія ўражаюць не высакароднасцю прапорцый, а памерамі. А. поруч з гэтым ваўчыха, Этрурыя, адлітая з бронзы ваўчыха, якая стала сімвалам Рыма, жорсткага, ненасытнага і прагнага.
— Волчица, ты их вскормила, — не вытрымаў Андрэй.
— Так, — сказала яна, — ваша праўда.
Волчица, ты их вскормила,
Ты помнишь ли их, когда,
Рыча от бранного пыла,
Сжигали они города.
У гэтую хвіліну зазвінеў званок. Успыхнула святло, прымусіўшы Грынкевіча на хвіліну заплюшчыць вочы.
Калі ён глянуў, жанчына стаяла ля стала з дыяпазітывамі, перабірала іх.
Андрэй па голасу ўяўляў яе зусім не такой. Невялічкага росту, яна была вельмі худзенькая, але так падабраная, што нагадвала яму балерыну.
Можа, гэтаму ўражанню дапамагала і клятчастая спадніца званочкам, і шэрая кофтачка з нейкага там нейлону.
Вельмі худзенькая, як дзіцятка. Але вось пераступіла з нагі на нагу, адкінула непакорлівыя валасы няўлоўным рухам, і гэты жэст выявіўся споўненым такой прыгажосцю кожнага руху, што лёгка і весела стала глядзець на яе.
Звычайны твар. Мяккія шэрыя вочы пад зламанымі бровамі, густыя вейкі. Валасы попельна-залацістыя, сабраныя на патыліцы ў вялізны вузел. I растрапаныя злёгку, аніяк не хочуць ляжаць у прычосцы.
Такая растрэпка!
Велікаваты, усмешлівы рот. Вось глянула на Андрэя, усміхнулася. Зубы не вельмі добрыя, але ўсмешка ўсё адно такая, што аж святлей стала.
Вельмі прыгожыя ногі, вельмі прыгожыя рухі. I ўсё гарманічна — хоць малюй. Андрэй не заўважыў, што вочы, нягледзячы на ўсмешку, насцярожаныя. Проста яму стала весела: вось і яшчэ адзін добры і разумны, відаць, гарманічны чалавек стаў на шляху.
Пушыстая, як галінка вярбы з коцікамі.
I ён шырока ўсміхнуўся. Яна ўсміхнулася ў адказ.
— Што ж гэта наш такi добры знаўца паэзii не ходзiць на лекцыi па мастацтву?
Грынкевіч пашкроб патыліцу:
— Ды я думаў, што вы зусім не такая.
— А якая?
— Ды я думаў, што вы чытаеце аб уплыве рускага флоту на рост грыбоў, - шчыра прызнаўся ён.
Яна засмяялася. Грудным, цёплым кантральта.
— Ну і як цяпер?
— Цяпер буду хадзіць. Абавязкова.
— Спадабалася хоць трошкi?
— Лекцыя з думкай. І з пачуццём.
— Ну, і то добра. Калі ласка. Рада буду вас бачыць.
Андрэй выйшаў у калідор. Закурыў. Вось, здаецца, і нічога не адбылося, а адразу неяк лягчэй стала жыць на зямлі. Добра стала жыць.
Марыя стаяла ля акна і нервова курыла. Калі ён падышоў бліжэй, — скамечыла муштук папяросы, ружовы ад губ, і кінула ў попельніцу.
— Ты прабач, — сказала яна, не ўздымаючы павек, — я пагарачылася. Вядома, ні з кім ты не быў. Проста я дурное, раўнівае дзяўчо. Не злуйся. Проста я вельмі-вельмі цябе кахаю.
Андрэй засмяяўся.
— Чаго там, — сказаў ён, — вядома, глупства. Ну, пакінь злавацца.
Яму чамусьці хацелася быць вельмі добрым.
— Мне кожны дзень без цябе — пакута, — сказала яна.
— Дурнічка, я ў бліжэйшы час табе яшчэ такі сюрпрыз падрыхтую. Так што давядзецца звыкаць.
— Чаму? — з трывогай спытала яна.
— Еду дадому, у Востраў. На некалькі дзён.
— Чаго?
— Бацька нешта захварэў.
— Перадай прывітанне, — сказала Марыя.
Андрэй паглядзеў на сад за акном, увесь белы, пульхны, молада чысты і радасны, і зноў шырока без прычыны ўсміхнуўся.
Р а з д з е л VI
Гарбаты вiядук перакiнуўся цераз пуцi ад агнёў станцыi кудысьцi ў цемру. У цемры глуха шапацелi галiны таполяў з рэдкiмi жоўтымi кроплямi агнёў, што заблыталiся ў iх.
Пасля Масквы ціша здавалася асабліва гучнай, снег — асабліва белым, паветра — асабліва мяккім. На маленькай плошчы за віядукам было пуста. Толькі ў адным акне аўтобуснай станцыі ледзь свяціўся цьмяны агеньчык.
Было далёка за поўнач, і таксі ўжо не хадзілі. Андрэй падумаў хвіліну, ці не вярнуцца на вакзал, каб чакаць раніцы, але потым успомніў, што да горада ўсяго пяць кіламетраў, што начны марозік такі свежы і калючы, што так добра рыпіць пад чаравікамі снег, і вырашыў ісці пешшу.
Ён ішоў вулкаю прадмесця паўз сонныя дамы ў замрэяных садах і ўсё думаў аб той лёгкасці, якая спадарожнічала яму апошнія два дні перад паездкай.
Цёмная сцяна сонных хат і садоў толькі зрэдку перарывалася больш светлымі плямамі: асветленым будынкам чыгуначнага клуба, станцыённым упраўленнем — і зноў цягнуліся сады і хаты, хаты і сады.
Нейкая машына дагнала яго. Андрэй азірнуўся, убачыў будку кузава і падумаў быў, што гэта нейкі рэфрыжаратар. Галасаваць не варта было, і ён спакойна ішоў далей, але машына дагнала яго і спынілася.
— Сядай.
Андрэй пабачыў, шго машына міліцэйская і, відаць, вяртаецца з нейкага начнога аб'езду.
— Сядай.
— Дзякую вам, я яшчэ трошкі пачакаю. Нешта пакуль не хочацца, — сказаў Андрэй.
Міліцыянер, што сядзеў поруч з шафёрам, засмяяўся.
— Ды сядай, Андрэй, чаго там.
Грынкевіч паціснуў плячыма: тут яго ведалі ўсе, у Маскве — амаль ніхто, і, абышоўшы машыну, сеў у кузаў, думаючы, што гэта ён упершыню робіць такое падарожжа.
Дзверцы з маленькім акенцам ляснулі за ім. На лаўцы сядзеў стары знаёмы, старшына Рожкін, і ўсміхаўся на повен рот.
— Куды паедзем, у працвярэзнік ці прама ў КПЗ? — спытаў ён.
— Вязі ў КПЗ, — сказаў Андрэй.
— Чаго?
— Бліжэй да дому.
Яны селі поруч і закурылі.
— Я жартую, — сказаў Рожкін, — ты ў нас ганаровы грамадзянін, цябе ў КПЗ нельга… Вершы новыя ёсць?
— Ёсць.
— Ты б працягнуў Пятра Зарубу. Такі агіднік. Скардзіўся нам на амбулаторыю, што яны прыбіральню проста перад яго вокнамі паставілі. Ну, нельга ж так адразу разбурыць. Разабрацца трэба, Дык ён чакаў-чакаў і ўначы пайшоў і сам сякераю ўсё парушыў… Дальбог, напішы.
— Гэта ўжо Гогаль зрабіў. I лепей за мяне.
— Ну глядзі.
Рожкін высадзіў Андрэя ля самай яго вуліцы, вузкай, вельмі правінцыяльнай. Вуліца адным канцом упіралася ў галоўную вуліцу, другім — у Дняпро.
Андрэй ішоў вельмі павольна, здзіўляючыся, як кожны раз, якімі маленькімі сталі дамы, якімі высокімі, у параўнанні з імі, сады.
Яшчэ здалёк, за чатыры хаты, пачуў усхваляваны, радасна-залівісты брэх куртатага Тобса, незаконнага нашчадка таго Джэка, што калісьці першым прывітаў ля гэтай хаты Алёнку Століч. I ўспамін, замест таго каб балюча крануць па сэрцы, проста сціснуў яго няжорсткай лапай і адразу адпусціў.
Пэўна, і сапраўды ўсё праходзіць.
Калі ён штурхнуў фортку і прайшоў алейкаю да ганка, у адным акне загарэлася святло: маці пачула брэх, адразу зразумела і ўстала. Ён не паспеў нават пазваніць, як дзверы адчыніліся.
Маці стаяла перад ім у пуховай хусціне, накінутай на плечы. I ён пераступіў парог, падхапіў яе на рукі і ўнёс у перадпакой. Паставіў на ногі, абняў, амаль з жахам адчуваючы, якая яна нізенькая (а была ж такой высокай!), якая высахлая (а была ж такой па-жаночы мажнай), якія ў яе сівыя валасы, якія цёмныя, спрацаваныя рукі.
"Усё вайна", — падумаў ён.
Але адразу ўспомніў, як рэдка ён ёй піша, як блізка яна прымае да сэрца ўсе ягоныя трывогі, і ў думках пераклаў палову правіны на свае плечы.
— Дзень добры, бацька, — сказаў Андрэй, уваходзячы ў спальню.
I ён таксама здаў. Сівыя валасы парадзелі. Сядзеў на ложку і неяк разгублена глядзеў на яго. Здавалася, вось-вось заплача: нервы пасля інфаркту зусім саслабелі.
— Я прыехаў, - сказаў Андрэй.
— Сынок… — толькi гэта i вымавiў бацька.
Андрэй успомніў, як гэты чалавек калісьці сам-насам паваліў у Сафіёўскіх лясах мядзведзя-бадзягу, і яму стала вельмі прыкра і балюча за жыццё, за яго жарты з людзьмі.
…Позна ўначы, засынаючы ў сваім пакоіку, ён доўга слухаў подыхі начнога ветру, сачыў, як святло вулічнага ліхтара цьмяна скача паміж яблынь, пахаваных у снезе.
Нягледзячы на ўсё, гэта была радзіма, роднае гняздо, тое, што нельга ўзяць ад чалавека, хіба толькі разам з жыццём.
Ён змежыў вочы. У зіхаценні вогненных плям паплылі перад ім абліччы. І яны таксама былі — радзімай: усе тыя, што адышлі, усе тыя, што яшчэ ідуць поруч, усе тыя, што будуць.
Твар бацькі… Маладога бацькі… Бацька трымаў на руках маці і нёс яе квітнеючым, ружова-белым яблыневым садам. Алёнка… Праплыла — да яснага неба, да палкага сонца, да чыстых зор вадзіць карагод; праплыў яшчэ чыйсьці ўсмешлівы твар.
Апошнім урыўкам думкі, якая знікала і ўхілялася кудысь, ён сказаў сабе:
"Што яшчэ? Што яшчэ трэба ўспомніць?.. Ага, абавязкова трэба спытаць маці, адкуль такое знаёмае мне адно прозвішча…"
Дадумаць ён не паспеў.
…Раніцою бацька выйшаў на гадзіну ў сад, пагуляць па расчышчанай Андрэем сцежцы. Маці і сын былі адны ў хаце.
За вокнамі стаяў іскрысты, блакітна-белы, з сінімі ценямі ад гурбаў дзень. Праменні сонца прабіваліся праз невялічкія вокны, пялёскаліся ў карафцы з вадою, рабізною скакалі па столі.
I гэтыя вясёлыя скокі праменняў зноў напомнілі Андрэю тое спакойнае ўзрушэнне, якое валодала ім апошнія дні перад ад'ездам.
— Ма, — спытаў ён, — ці ведаеш ты такое прозвішча: Горава?
— А чаму ты так думаеш, што я ведаю?
Маці цыравала панчохі ў крэсле і не ўздымала вачэй на сына.
— Нешта ж вельмі знаёмаё. Здаецца, мяльком чуў ад цябе нешта такое.
— Чаго гэта табе ў галаву ўлезла?
— У нас адна Горава лекцыі чытае…Ірына Горава.
Маці ўзняла на сына зацікаўленыя цёмныя вочы:
— Магчыма…
Адклала панчохі. Андрэй добра бачыў, што яна чымсьці заклапочана.
— Добра, — сказала яна, — бадай, і праўда, што досыць абыходзіцца намёкамі… Я раней проста пабойвалася распавядаць табе пра гэта падрабязна. Ты і без гэтага марыш пра паветраныя замкі, а гэта ў тваім узросце не пасуе… Хадзі сюды.
Прыўзнялася і пайшла ў кут, да старой скрыні, укрытай самаробнай клятчастай посцілкай.
— Усе гэтыя рэчы Марцэля зберагала. Аж дваццаць год.
Марцэляю звалася старая нянька Андрэя і яго старэйшага брата, які загінуў на вайне. З трыццаць сёмага года яна жыла ў вёсцы ў дзяцей, карыстаючыся невялічкай дапамогай бацькоў Андрэя і рэгулярна прыходзіла да іх на ўсе святы, і яшчэ на дзень нараджэння Андрэя, і дзень загібелі брата.
Магчыма, гэтыя прыходы былі і не без задняй думкі: Марцэлінай сям'і жылося цяжкавата. Маці некалькі разоў прапаноўвала ёй пераехаць да іх у горад, але тая заўжды адмаўлялася: шкада было ўнукаў.
Яна прыходзіла, сухая, цёмная, як ікона, з такімі добрымі, заўчасна стомленымі вачыма, прыносіла немудрашчыя вясковыя гасцінцы па сезону — гарэхі, крашанкі або пражаны гарох, глядзела на Андрэя, уздыхала, што ён такі хударлявы, плакала аб старэйшым выхаванцы і зноў знікала, нагружаная гасцінцамі.
А Андрэй усё ўспамінаў яе цёплыя рукі на галаве, яе блытаныя, бязладныя казкі над яго дзіцячым ложкам, сотні слоўцаў, пачынаючы ад "ёлупа хвашчоўскага" і канчаючы "цёмна, хоць мышэй лаві", і адчуваў, што без яе, пэўна, яго нясцерпнае, да болю, пачуццё радзімы зусім не было б такім поўным. Быў бы сабе звычайны гарадскі хлюпік, без мовы, без водару зямлі, які кожнай вясной хваляваў яго.
Марцэля зрабіла сваю справу. Коштам гэтых загрубелых у мазалях рук, коштам стомленых вачэй выпакутавала яго, Андрэя, такога, як ён ёсць, непрыкметна, сама не ведаючы гэтага, нарадзіла ў ім душу, — і вось цяпер носіць у клуначку пражаны гарох.
Каб ён мог, ён бы пабудаваў ёй крыштальны палац.
А пакуль ён проста, нічога не кажучы бацькам, дасылаў ёй частку грошай з кожнага ганарару. Ён не ведаў, што тое самае рабілі бацькі.
— Чаго гэта ты іх Марцэлі аддала? — спытаў у маці Андрэй.
Маці паблажліва ўсміхнулася:
— Бо трэба было. Памятаеш, як бацька "саслаў" у камору старыя партрэты i кнiгi з «яцем»?
Андрэй усміхнуўся.
— Памятаеш, ма, як я ўначы туды прабіраўся ў адной кашулі, забіраўся з нагамі ў старое крэсла і чытаў… А на падлозе яблыкі ляжалі. На аўсянай саломе. А партрэты глядзяць, глядзяць.
— I я цябе там аднойчы заспела на гарачым. I не выдала.
Яны зарагаталі.
— Ну вось, — сказала маці, - я тады найбольш каштоўнае па ўспамінах аддала Марцэлі. Мала, думаю, што.
Яна адкінула вечка скрыні і дастала з яе даволі вялікі скрутак, загорнуты ў дзіцячую коўдрачку, таксама саматканую ў шашачкі.
— Твая, — сказала яна, — бачыш, як Марцэля зберагла.
— Ма, — сказаў Андрэй, — я думаю вось што. Палову ганарару за кнігі трэба аддаць гэтым унукам. Усё ж старэйшы ўжо амаль трактарыст. А Марцэлю трэба ўзяць да нас.
— Добра. Пагамонім яшчэ пра гэта.
Яны селі ля століка. Маці разгарнула скрутак.
— Мала што засталося, — уздыхнула яна.
На коўдрачцы ляжаў нейкі пажаўцелы рукапіс, некалькі дагератыпаў і фотакартак, бронзавы медаль, другі бронзавы медаль, батлеечная лялька — цар Ірад, жалезны пярсцёнак, яшчэ нейкія паперы, срэбны мёдальён.
Андрэй перабіраў іх. Адзін медаль быў "За ўціхаміранне", другі — інсургенцкі, са зламаным крыжам і пагоняй. Неяк дзіўна было браць іх у рукі.
Пацьмянелыя сведкі даўніх страсцей, якія нікога зараз не абыходзілі.
— А вось гэта добра, — сказала маці, трымаючы на руцэ распяленага "цара Ірада", — гэта была адзіная рэч, якую твая прабабка павезла ў Сібір. Адзіны напамін аб роднай зямлі.
Ірад тапырыўся на яе руцэ, зласлівы, з чорнымі вусамі, што амаль вылезлі, у выцвілай царскай вопратцы, ён варушыў рукамі і схіляў галаву.