— Заходзь, чорт, — сказаў ён. — Прыйшоў каяцца?
— Біць цябе прыйшоў.
— Добра. Сядай, пі каву. Якраз толькі заварыў.
I амаль з жаночай пяшчотай зліў Андрэю самую лепшую частку, "вяршок, з каймаком".
Абодва не спяшаліся, прыхлёбваючы гарачую рудую вадкасць.
— Што ж, — сказаў нарэшце Вайвадс, — я да цябе пасля ўчарашняга стаўлюся асцярожна, як да хворага. Таму паспрабуем лагічна, амаль па-нямецку аднавіць ход дыскусіі, у якой ты плявузгаў розныя глупствы.
— Асцярожнае стаўленне.
— Не вяжыся да слоў. Я буду казаць за нашага паважанага Паўла Пятровіча Пружыніна, якога я, зрэшты, не люблю больш, як ты, але… лічу, што ён мае рацыю. Справа ідзе пра самае існаванне паэзіі, ты згодзен?
— Так. Бязглуздая спрэчка паміж "фізікамі" і "лірыкамі" гэта давяла.
— Дык вось, яго асноўныя тэзы… Яшчэ ў 20-х гадах адзін вядомы паэт сцвярджаў, што галоўныя наватары — гэта Хлебнікаў, Маякоўскі, ну… і іншыя.
— I іншыя, — згадзіўся Андрэй. — Ён яшчэ сказаў, што паэты падзяляюцца на «изобретателей» і «приобретателей».
— Потым, — з няўмольнай логікай вяртаючыся да спрэчкі, сказаў Вайвадс, — ён сказаў, што тая старая ісціна не памерла яшчэ і зараз.
— Якая?
— Ну, падзел верша на скдаданаасацыятыўны (Маякоўскі, Лугаўской, Асееў) і ясны, пазбаўлены складаных асацыяцый і метафарычнасці (Ісакоўскі, Твардоўскі). I што паміж іхнімі "спадкаемцамі" дагэтуль існуе ўзаемнае непрызнанне.
— Я ведаю, нашто яму спатрэбілася гаварыць пра гэта, — сказаў Грынкевіч. — Ён хацеў стукнуць па гэтых маладых людзях з інстытута. Хацеў сказаць, што яны чхаць хочуць на Маякоўскага, а ідуць за Хлебнікавым і іншымі. Памятаеш, крычаў, што яны, са стараннасцю «приготовишек» і з "ЛЕФаўскай пагардаю" накідваюцца на назіцыі Маякоўскага і Твардоўскага, прапагандуючы свае погляды, як погляды пакалення… Змяшаў божы дар з яешняй.
— Я не разумею, — паціснуў плячыма Яніс, — чаму ты так абурыўся Пружыніным? Хлопцы сапраўды праз меру захапляюцца занадта дробязнай тэматыкай, сапраўды адмаўляюцца ад дакладнай рыфмы, сапраўды «стыляюць» гэтым. Усё гэта ў дастатковай меры непрыемна. I ўсё ж, дзе праўда?
— На баку жывых, — рэзка сказаў Грынкевіч. — На баку тых, што ідуць, што шукаюць. Дайце дзейнічаць жывым.
— Пружынін і прапануе "абнаўленне верша ў класічных рамках".
— Ясна, — іранічна сказаў Андрэй, — "росквіт індывідуальнасці дзіцяці ў матчыным чэраве". Не, калі ўжо нарадзілі, - дайце дзіцяці развівацца, як яно само хоча… I ведаеш, Яніс, я паверыў бы ўсім, толькі не Пружыніну. Я не веру бездары, якая брэша на талент. Памятаеш яго словы: "Еўтушэнка, што прыкідваецца разнастайным". А Еўтушэнка пры ўсіх сваіх недахопах у дзесяць разоў больш таленавіты, чым Пружынін, — душачка, якая на чыіх толькі каленях не сядзела. Ды яшчэ і паскудзіла ўсім сваім апекунам, калі яны больш не маглі апекаваць.
— За што ты яго так ненавідзіш? — неўразумела спытаў Вайвадс.
— Чалавек павінен быць шчырым. I верным свайму сэрцу. А значыць, і вершу. На ўсё жыццё.
— Ага, — зларадна сказаў Яніс, — а сам яўна адыходзіш ад яснага верша. Куды?
— Не ведаю, — сказаў Грынкевіч. — У нетры пустаслоўя не кінуся. Скажу табе толькі, што хлусіць не буду, куды б ні прыйшоў. Людзям патрэбна праўда. Пакуль што я не ўспрымаю крайнасцяў ні ад тых, ні ад другіх.
— Ну вядома, — сказаў Вайвадс, — адны дурэюць, а другія хочуць абуць усіх у лапці.
— Можа, і так… Не, не так… Але ў тым-сім твая праўда. Маладыя падкупляюць мяне тым, што яны ваююць, часам выкідваюць дурыкі, але ад чыстага, добрага сэрца. Яны вельмі жывыя… Гэта рэакцыя не супроць паэтаў "яснага верша", а супроць газетных вершаў пра пачатак новага года… А другім трэ было б быць больш памяркоўнымі. I, прабач, менш трымацца за Беднага. Беднаму быў свой час, нам — свой. Разумееш, паэзія стала чымсьці накшталт запаветнага месца. I палясоўшчыкі там жарсткаватыя, хоць у іх ёсць і слава і пашана. А там, дзе палясоўшчыкі такія, — там маладыя людзі займаюцца браканьерствам… Назнарок… I задача: пабачыўшы гэта, не дазволіць адным забіваць другіх.
— Так. Паэзія — гэта табе не сварка на блінах у цешчы.
Абодва маўчалі. За клятчастымі латышскімі парцьерамі, недзе зусім непадалёк, гарэў чырвоны агеньчык на страле вежавага крана. Часам недзе ў цясніне вуліцы шалахцела машына: Масква спала неспакойным сном вялікага, стомленага працай чалавека.
— I ўсё ж ты нарабіў глупстваў, - разважліва сказаў Вайвадс, — крычаў, як хлапчына: "Не ўсё стрыжы, што расце!" Ну нашто ты абазваў крытыкаў акуламі?
— Не ўсіх крытыкаў, - зморана сказаў Грынкевіч, — толькі аднаго.
Андрэй нервова закурыў, потым пачаў гаварыць, горача і пераканана:
— Адно мяне толькі здзіўляе, Яніс, чаму ніхто не заўважае, што і «стылянне», і пошукі гэтых хлопцаў маюць карэнні.
— А Езус-Марыя, справа ж не ў гэтым! Маладыя стаяць за недакладную рыфму, вось і ўсё.
— Не. Ты думаеш, чаму Твардоўскі і іншыя нічога па сутнасці не сказалі. Яны вельмі разумныя людзі, яны разумеюць, што не да ладу ў нашай паэзіі. Адны крычаць душою: "Супакоіліся!", а другія: "Зарваліся!" Адны крычаць: "Вас мяшчане падтрымліваюць!" Другія: "З высотнага будынка людзей не бачыце!"
— Ну, а ты што думаеш?
— Не ведаю, я буду пісаць не так, як яны ўсе. Але скажу толькі: трэба больш увагі да людзей. У маладых яна ёсць, праўда, трошкі скажоная. Таму што на іх пакрыкваюць — яны часам аддаюць сэрца, няхай на дзень, такому мастаку, які гэтага зусім не варты… Але ім абрыдла мяшчанства.
— А Пружынін крычаў, што мяшчане іх і падтрымліваюць.
— Хіба нашы студэнты — мяшчане? Ну не, братка. Проста яны наеліся па горла фільмаў з багатаю жратвою ў канцы.
— I за якую ты рыфму?
— Я за дакладную рыфму і за ўсякую рыфму. I зусім без рыфмы — абы добра.
— Ну, у гэтым я з табою вораг, — сказаў Вайвадс.
— Дарэмна, Яніс. У адным мы з табою сябры і паплечнікі. Я лічу, што адзіная ерась — вольны верш без рыфмы і рытма, амаль зліты з прозай. Паэзія, ці бачыш, не музыка, паўзай слова замяніць нельга.
Уздыхнуў. Устаў.
— Проста трэба ісці да людзей, да іх пачуццяў і адносін.
Яніс падышоў да яго, успёрся моцнай рукою на плячо Андрэя.
Масква ляжала перад імі, начная, сціхаючая. Гледзячы на пустыя рэчышчы вуліц, на снегаачышчальнік, які поўз маладым бульварам, ссоўваючы брудны апошні снег, Яніс сказаў:
— Ведаеш, братка, я стаў з табою зусім іншым, не такім дубаватым.
— А я з табою — не такiм крыклiвым i свалачным.
Абодва засмяяліся.
— I вельмі хачу табе шчасця, — сказаў Яніс. — Я сёння ўсю ноч думаў над тым, што ты мне расказаў. Палюбіць табе трэба, вось што.
— Не магу.
— Ну і натурачка, — пакруціў галавою Яніс.
— Каго любіць? Марыю Крат? Вось я ўспомніў старую гісторыю — і не магу я да Марыі ісці. Брыдка. Сёння зноў не быў… Ведаю, што заўтра мяне скандал чакае. Ат, за ўсе грахі адна паляндра ўчамярыцца.
Яніс наліў яшчэ па кубку кавы.
— Я вось думаю, што табе вельмі павінна спадабацца адна жанчына.
— Хто такая? — ускінуў галаву Андрэй.
- Ірына Горава. Вось гэта жанчына, вось гэта чалавек!
Грынкевіч раптам утаропіў вочы кудысьці ў кут, задумаўся:
— Чакай, чакай… Горава… Аднекуль я памятаю гэта імя… Даўно памятаю і — не ведаю. Мо ад маці? Што яна, старая?
— Што ты, наадварот. У тваіх гадах, можа, на год ці два старэйшая. А выглядае такім дзяўчом.
— Кажаш, не старая, — абыякава сказаў Андрэй, — тады я і не ведаю, дзе я мог пра яе чуць.
— Схадзі на лекцыю, паглядзі. Можа, успомніш.
— Ну не, — махнуў рукою Грынкевіч. — Што я, не чуў гэтых занудаў?
— А што ты пра іх ведаеш? — усхадзіўся Яніс.
— А тое, — на твары Андрэя адразу з'явілася схаластычная міна. Тонам вельмі вучонага і трошкі грэблівага да аўдыторыі лектара ён вымавіў: — У апошняй сваёй навуковай працы пад назвай "Уздзеянне рускага флоту на рост грыбоў" я ўжо распавядала вам, шаноўныя слухачы, аб прынсіпах пабудовы твора… Дык вось, мікеланджэлаўскі "Давід" ёсць кангламерат прагрэсіўнага і рэгрэсіўнага ў творчасці аўтара… Адным плячом ён падаўся назад, бы прыкуты да традыцый італьянскага кватрачэнта, а другім пагражае праклятаму мінуламу ў асобе Галіяфа… Мастакі ж таго часу вызначаюцца незвычайнай тонкасцю лісіроўкі, гжэчнасцю і, я б сказала, мілагучнасцю ў кожным руху, гарманічнай гамай колераў… I ўсё гэта — «фумата», "сфумата"… Што ж датычыцца беларускіх кампазітараў, то ў іх, якраз як у Глінкі, менавіта і не больш, чым два вуха. Падабенства гэта ўзрастае яшчэ больш, бо іхнія оперы і песні таксама магчыма слухаць… Я скончыла.
Яніс не вытрымаў і зарагатаў, трымаючыся за бакі.
— Ну і свіння ж ты, Андрэй.
— Гэта нiчога, — сказаў Андрэй, — нейкi недурны паляк сказаў год трыста таму, што чалавек — "не найгорша сьвiня". Лепей я замест таго, каб хадзiць на лекцыi, буду прыбаўляць па жменi ў скарбнiцу дыяментаў беларускага прыгожага пiсьменства.
Яніс раптам пасур'ёзнеў.
— I ўсё ж ты схадзі. Вось заўтра якраз… У дванаццаць гадзін.
— Добра, — без асаблівага энтузіязму сказаў Андрэй, — давай схаджу разок.
— Тады — марш спаць. Трэба адпачыць. I без таго дзве ночы амаль не спалі.
Р а з д з е л V
Бронзавы Пушкін пасівеў.
Мокры снег ляжаў на яго кучаравай галаве, на вянку жывых кветак ля п'едэстала, на галінах ліп. Ён быў вельмі чыстым, гэты апошні снег.
Андрэю не хацелася ісці на лекцыю. Ён затрымаўся ля помніка, ляніва перайшоў вуліцу, доўга купляў папяросы ў ларку.
Снег пырхаў паміж белымі дрэвамі бульвара, снег ператварыў у белыя карункі краты агароджы перад інстытутам.
Андрэй неахвотна прамінуў браму і адразу ўбачыў, што насустрач яму рухаецца худая фігурка Марыі Крат.
Яны былі ўдваіх у заснежанай алеі. Чырвоная, строга па таліі футра Марыі была абсыпана снегам. I зноў зусім чужымі здаліся Андрэю халаднаватыя блакітныя вочы і светлыя, з залацінкай, валасы.
— Дзень добры, — сказала яна, — ты, аднак, не спяшаешся. Ні на лекцыі, ні да мяне.
— О Пацімат, — жартам, на ўсходні манер, адказаў Грынкевіч, — і як ты можаш добра ставіцца да мяне, апаганшчыка грабніц і мячэцяў.
Марыя ўскінула носік.
— Я не жартую. Я нервавалася. Учора сядзела ў крэсле і ўяўляла сабе розную лухту. Што было?
— Справы, — Грынкевiч паспрабаваў абняць яе за плечы.
Яна адхіснулася:
— Я вельмі зайздрошчу твайму ўменню за справамі забываць тую, каго кахаеш.
— Я заходзiў, - сказаў Андрэй, — ты спала.
Твар Марыі стаў іранічны.
— Няўжо табе ўпершыню заходзіць да мяне, калі я сплю? На тое ў цябе і ключ. Месца на ложку хопіць.
— Мне не падабаецца, як ты гаворыш, — сказаў Андрэй. — Я ніколі не казаў табе, што я кахаю. Нам проста добра адно з адным. Мы не дзеці. Мы проста сябры.
— Аднак… я нешта забыла. Ці, можа, нехта другі ўмаўляў мяне стаць яму жонкай?
Андрэй з сумнай усмешкай глядзеў на яе:
— Я працаваў абедзве ночы, Марыя. Нельга заўжды быць разам.
— Гм… А ты спытаў, што я рабіла ў гэтыя ночы?
— Ну, ты ў мяне разумнiца. Я табе веру.
Марыя зрабіла іранічную міну:
— О, мой даверлівы друг! А я вось не такая даверлівая. У тваім пакоі было цёмна.
— То, пэўна, я сядзеў у Вайвадса.
— Ну як жа… у Ванвадса. Нягоднік твой Вайвадс. Збівае цябе з панталыку.
Грынкевіч упершыню выйшаў з сябе. Узяў Марыю за запясце і сціснуў руку:
— Ты не руш Яніса. Ён добры друг. Не руш яго, калі хочаш быць мне другам.
— Балюча, — сказала яна. — Ты што, забыў?
Андрэй адпусціў яе.
— Ты меў сустрэчу з кімсьці, з нейкай жанчынай. На цябе глядзяць усе жанчыны. Мне брыдка.
— Марыя, — умольна сказаў Андрэй, — ты не горш за мяне ведаеш, што я не свіння. Я. быў з табою. Толькі з табою. Сорам табе казаць такое. Я не кахаю, але я вельмі добра стаўлюся да цябе. I я не хацеў бы гэтым засмучаць цябе.
Жанчына прыкусіла губу:
— У мяне неўроз сэрца ад кахання. А ты… Божа мой. Я ўпершыню адчуваю сілу кахання і рэўнасці. Мне жыцця не хопіць для кахання. Я баюся, што цябе ў мяне адбяруць. Я ўсё аддала табе. Я да цябе стаўлюся вельмі сумленна.
Яна казала гэта, напэўна, амаль шчыра, але манера вымаўляць словы была вельмі тэатральнай. Бываюць людзі, у шчырасць якіх менавіта з-за гэтага нельга паверыць.
Грынкевіч узяў яе пад бараду і павярнуў да сябе.
— Ты толькі дарэмна мучыш сябе, Маша. Нічога такога няма. I не будзе. Табе проста падабалася спачатку, што я так смешна апраўдваюся. А цяпер ты прывыкла. Ты проста катуеш мяне гэтымі вечнымі падазрэннямі. Я цяпер нават думаю, што, калі я ажанюся, ты ператворыш маё жыццё ў пекла. А я хачу жыць. У жыцці і без кахання досыць многа добрага.
Яна раптам ударыла кулачком па камлі маладзенькай бярозкі. Воблачка снегу асыпалася з галін, укрыла ім плечы, іскрамі заззяла ў яе валасах.
Але яшчэ больш заззялі яе вочы:
— Ну вядома, цяпер яшчэ і гэта. Шукаеш прычыны, каб пазбавіцца ад мяне? О, вядома! Я гэта даўно заўважыла!
— Марыя, — пакутліва прамычаў Андрэй, — ну нашто ты так. Дарэмна ж гэта ўсё. Хто на мяне паглядзіць?
— Маўчы, — амаль вiскнула яна. — Хлусня ўсё.
Грынкевіч уздыхнуў.
— Як мне ўсё гэта абрыдла, — сказаў ён. — Ведаеш, яшчэ дзве такія сцэны, і я сапраўды завяду сабе другую. Каб хоць недарэмна падазравалі..
— Добра, — сказала яна, — я, здаецца, зраблю такі самы ўчынак.
Знерваваны да апошняга, Андрэй рэзка павярнуўся і накіраваўся прэч ад яе, да маленькага будынка курсаў, які стаяў у глыбіні двара, непадалёк ад ампірнага дома інстытута.
Завярнуўшы за рог будыніны, ён злосна плюнуў і ўпершыню падумаў, што, бадай, сапраўды думка аб шлюбе — лухта і што, калі Марыя будзе і далей катаваць яго рэўнасцю, — трэба канчаць.
З гэтай думкай ён таргануў дзверы, падняўся па сходах на другі паверх і на хвіліну спыніўся перад уваходам, адчуваючы, што спазніўся.
Верх вялізнага акна на пляцоўцы быў вітражны: нейкія дэкадэнцкія лілеі, сітнягі, яблыкі, качкі ў палёце. Каляровыя плямы святла ляжалі на фігуры Андрэя.
Бадай, не варта было заходзіць. Але ў скверыку перад інстытутам была Марыя, а бачыць яе зараз было горш за смерць.
I ён ірвануў дзверы.
У вялікім пакоі для адпачынку стаяў пах тытунёвага дыму. Прыбіральшчыца выкідвала з попельніц недакуркі ў вядро.
Грынкевіч павесіў паліто на вешалку і толькі пачаў прычэсвацца, як з канцылярыі выглянула Галіна Іванаўна, завуч. З камічным непакоем пляснула далонямі:
— Андрэйка, ты што ж гэта сабе думаеш? Лекцыя пяць хвілін як пачалася. Якая нядобрасумленнасць. Сорам, і яшчэ раз сорам.
Яна была толькі трошкі старэйшая за яго, надта зграбная, цёмнавалосая і цемнавокая, з вельмі добрым і здаровым румянцам на шчоках.
Андрэй усміхнуўся: ён любіў завуча.
— Прабачце, Галіна Іванаўна, — сказаў ён, — затрымалі абставіны.
— Ну вядома, Марыя Крат. Андрэйка, дзяўчаты цябе да дабра не давядуць.
I міжволі ўсміхнулася: зубы так і заззялі. Яна была вельмі цікаўлівая. I яна любіла Андрэя. Ён нагадваў ёй малодшага брата.
— Зусім мой Віктар. Такі самы хударлявы і такі самы расцяпа.
Зноў ссунула бровы:
— Марш, марш на лекцыю.
— Не злуйцеся. Дальбог, не буду, — сказаў Андрэй.
Усё яшчэ ўсміхаючыся — Галіна Іванаўна вярнула яму добры настрой, — ён прайшоў маленькім калідорам і адчыніў дзверы ў аўдыторыю.
У аўдыторыі было зусім цёмна. На сцяне, у светлым чатырохкутніку плаваў адбітак аднаго з рэльефаў Пергамскага алтара. Бойка багоў з тытанамі.
— Дазвольце прысутнічаць? — спытаў Андрэй.
— Калі ласка, — адказаў з цемры жаночы голас.
— Андрэй, сюды, — гукнуў голас Вайвадса.
Праходзячы на месца, Андрэй спаткнуўся аб провад, што змяiўся ў праходзе. Ледзь не ўпаў.
Вайвадс пасунуўся і даў яму месца.
— Ну як? — шэптам спытаў Андрэй.
— Думаў, не прыйдзеш… Слухай.
I вось з цемры загучаў голас.
— …і вы трапляеце ў самую сярэдзіну жахлівай, смяротнай сутычкі. Вы адразу пазбаўляецеся слыху, аглушаныя выццём, ровам, скрыгатам. Вы адчуваеце нават пах потных цел. Дзеці Геі-зямлі — волаты і багі (таксама дзеці Геі) пачалі біцца. I малодшыя перамаглі старэйшых. Хутка такі самы лёс чакаў і Афіны. Але нават і ў загібелі сваёй дух Афін быў прыўкрасным.
Яна сцiхла на хвiлiну. Андрэй дарэмна намагаўся разгледзець яе. Чуў толькi голас, дзiвосны па мяккасцi i глыбiнi. Ды яшчэ, калi яна паказвала нешта на экране, бачыў вузкую руку з доўгiмi, тонкiмi на канцах пальцамi.
Зноў загучаў голас жанчыны.