Ну, толькi цешыць iмi вочкi!
У рукi возьмеш - працы хочуць,
У дзела пусцiш - зарагочуць!
А як наш дзядзька час там бавiць!.
Ён не працуе - iмшу правiць!
Вось як жывога дзядзьку бачу,
Я тут партрэт яго зазначу.
Ён невысок, не надта ёмак,
Ды карчавiты i няўломак,
А волас мае цёмна-русы,
I зухаўскiя яго вусы
Умеру доўгi, густаваты,
Угору чуць канцы падняты;
А вочы шэры, невялiчкi,
Глядзяць прыветна, як сунiчкi,
Але раптоўна i адразу
Не расчытаеш iх выразу:
То смех, то хiтрасць з iх блiскае,
То дабрата, але якая!
А нос... я глянуць мушу ў неба,
Бо не патраплю, як пачаць
I з чым нос дзядзькаў параўнаць,
Каб выйшаў ён такi, як трэба:
Ну, нос кароткi i таўсматы,
Ды досыць спрытны, хоць кiрпаты.
Антось наш дбалы, акуратны,
А пры рабоце якi здатны!
Што нi замыслiць, то ўсё зробiць
I так прыгонiць, так аздобiць,
Што i для вока нават мiла.
I ўсё выразна гаварыла,
Што ён не толькi гаспадар,
Але й прыроджаны штукар,
Якiх на свеце не так многа.
За дзядзьку людзi просяць Бога:
Каму ён толькi не спрыяе,
Каго з бяды не вызваляе!
У дзядзькi цэлы спрат запасаў
Не любiць дзядзька пустаплясаў.
Вось вы зiрнiце ў хлеў на вышкi!
Там многа яблынiн на лыжкi,
Там ёсць iгруша i клянiна,
Якая хочаш дравянiна:
Грабiльны, коссi, клёпкi, восi...
Няма трайнi - йдзi да Антося.
I людзi дзядзьку шанавалi,
А на кiрмашы частавалi.
Каса чыя нядобра косiць
Няхай Антося ён папросiць:
Антось наладзiць - так дагонiць,
Тады пабач, як загамонiць!
Каса не косiць - каса брые
I шчытнякi бярэ сухiя,
Бо ў дзядзькi рукi залатыя.
Каб дапiсаць партрэт Антося,
Скажу: на свеце не знайшлося
Нi ўдоўкi-любкi, нi дзяўчыны,
Каб палучыць дзве палавiны,
Каб разам шчасце здабываць
I поруч долю падзяляць.
I я тут сам за дзядзьку мушу
Назад старонку адгарнуць,
I аб вясне яго ўздыхнуць,
I добрым словам яго душу
Яшчэ раз шчыра памянуць.
Была вясна, было iмкненне,
I сэрца ведала тамленне,
I сэрца водгук сэрца чула,
I сэрца к сэрцайку гарнула.
Ды толькi ж доля не судзiла,
I любка-Наста, яго мiла,
Што так клялася, цалавала
I к сэрцу з жарам прыхiляла,
Што так сулiла шчасця многа,
Яго змяняла на другога!
Антось... Ды што!.. цяпер забыта,
Даўно пажалi тое жыта
I тыя межы зааралi,
Што дзядзькаў смутак калыхалi.
- Ну, хлопцы: зараз дамо жару!
Саб'ем пасадаў яшчэ з пару.
Снапы ў радочкi палажылi,
Так i дзяды яшчэ вучылi,
Каб каласы ды з каласамi,
А да пярылаў гузырамi.
- Ну, грымнем, хлопцы, каб звiнела!
I пяць цапоў iдуць у дзела!
Не малацьба, а бубнаў хоры!
Здаецца б, цэпам вадзiў хворы!
Бiчы кладуцца так рытмiчна,
Само гудзенне iх музычна;
Снапы не ўлежаць, скачуць самi
I сыплюць жыта пад бiчамi,
А дзядзька рэй вядзе, гукае
I адным крыкам памагае:
- Дай, дай яму, брат! дай з-за вуха!
Гэ-гэх, скачы, баба-псяюха!
Гудуць цапы ўгары праворна,
Iдзе работа дружна, спорна,
Аж падшыбае ўсiх ахвота,
Бо мае свой захоп работа.
Вось так адно другiм мянялась,
Затым яно й не прыядалась,
Калi было ўсё ўмеру, ўпору,
I гладка йшло ўсё тут угору.
Таксама вечар свае бавы
Нясе з сабой не менш цiкавы
I асаблiва перад святам,
Калi, бывала, дзядзька з татам,
А з iмi часам гэтаксама
Язык развяжа свой i мама,
Пачнуць казаць свае ўспамiнкi,
Вясцi размовы пра старынкi,
Пра незвычайныя здарэннi
I iм даваць тут тлумачэннi.
Цяпер камiнак спачывае,
А хату лямпа асвятляе,
Але маркотна i тужлiва,
А ценi страшна i маўклiва
То затрасуцца, затанцуюць,
Як бы каго яны пiльнуюць,
То заспакояцца зацята,
Калi замрэ i сама хата.
Тады здаецца, ценi тыя
Не проста ценi, а жывыя,
I нiбы ў iх ёсць нейка справа,
I таямнiчна i цiкава.
Дарэктар к печы прытулiўся,
На дзядзькаў твар утарапiўся.
- Мне сам казаў Пятрусь Грыхiнiн,
I лгаць жа ён не быў павiнен:
Дадому ехаў ён з Княжога,
Вакол няма нiдзе нiкога,
I цiха ўсё, як бы зацята.
Было ўжо трохi пазнавата,
А ён на волiках пляцецца,
I так яму ўсё штось вярзецца.
Вось едзе ён, масток мiнае,
Аж хтось з-за паляў вылятае,
Як жар чырвоны ды вяртлявы,
I хвошча пугай ўлева, ўправа
I па валах i па Пятрусю.
"Вось, - кажа, - я табе спазнюся,
Калi ты так запрацаваўся!"
I аж да Нёмна за iм гнаўся!
Дарэктар бедны ўвесь жахнуўся,
Ад страху нават аж прыгнуўся.
- Мабыць, штось ёсць-такi на свеце!
На матку тут зiрнулi дзецi.
- Свякроў, нябожчыца Анэта,
Сама казала мне пра гэта,
Яна была i цётка Рузя,
Збiралi шчаўе дзесь на лузе
Ды йшлi дадому каля Нёмна.
Было зусiм яшчэ няцёмна,
Вось толькi сонца напалову
Зайшло за горку Дземянову,
I нiкагусенька нiдзе!
Аж - зiрк! на саменькай вадзе
Сядзiць хтось, выцягнуўшы ногi,
Над самай буктай, такi строгi,
Як мае быць, ва ўсiм адзеннi
I курыць люльку ў задуменнi.
Кабеты ў страсе далей хутка!
Назад зiрнулi - нiкагутка!
- А хто ж то быў, цьфу, правалiся?!
Спытаў дарэктар, трасучыся:
Яго той страх нашчэнт занудзiў.
- Цi не Янчур там рыбу вудзiў,
Азваўся дзядзька не без жарта.
А ўсе маўчаць, глядзяць упарта.
Да дзядзькi блiжай хлопец жмецца:
Яму чорт знае што здаецца.
У хаце стала больш страхлiва.
З-за вокан ноч глядзiць маўклiва,
I гэта ноч як бы жывая,
I быццам нешта яна знае,
Але аб тым казаць не хоча,
Бо на размовы не ахвоча.
А на дварэ дзесь каля будкi
Чагось брахнуў сабака чуткi,
Брахнуў i змоўк, бы страшна стала,
I ноч брахаць не пазваляла.
Аслаблi ў Яськi ўсе тут гайкi.
- Э, глупства ўсё, не больш як байкi!
Мiхась азваўся. - Хто баiцца,
Таму ўсё можа налучыцца.
Нашто вам лепш? тут жыў Пшавара...
Вось раз уночы чуе гукi
Ў акно малоцяць чыесь рукi,
Малоцяць так, бы ў час пажару.
- Хто там? - Пусцi, брат: то я - Сёмка,
Ну, брат, i б'юцца ж чэрцi ёмка!
Не верыў я, дальбог, паверу!
На ўласным карку чуў, халеру!
На грэблю я, брат, як уз'ехаў,
Так i засыпаў мне арэхаў!
Я - па канi, ён мне - па карку!
Пасек мне спiну праз браварку!
I толькi тут, вось, адступiўся,
Калi ў дварэ ўжо я спынiўся.
Пшавара з хаты выйшаў босы
Агледзець Сёмкавы калёсы.
I што ж? вось вам i таямнiцы:
Ялова лапка ўлезла ў спiцы!
Яшчэ пра страхi вялi мову,
I iх тлумачылi аснову,
I iх iстоту разбiралi,
I трохi з Яськi жартавалi.
Ўсяго было тут вечарамi,
Калi разыдуцца часамi!
На ўсё была свая прычына
I адпаведная часiна.
Зайшла раз мова аб навуках
Старых, даўнейшых - i iх штуках,
Аб кнiгах з чорнаю пячаццю,
Аб чараўнiцтве, аб закляццi,
Аб розных хiтрасцях i зману.
- Вось пусцяць нейкага туману,
I чалавек хоць i жывы,
Але стаiць без галавы!
Гаворыць дзядзька, хлопцам дзiва,
Ўсё iх цiкавiць моцна, жыва.
- Я сам такую штучку знаю,
Што без памылкi адгадаю,
Як хто стаiць, ну, хоць бы ў сенях:
Цi на нагах, цi на каленях,
Цi ён там стане, цi ён ляжа!
Вось гэта штука! - бацька кажа.
- I няўжо дзядзька адгадае?!
Цiкавасць Яську забiрае,
I не дае нiяк ён веры,
I погляд кiдае на дзверы,
Бо хоча ён сваю асобу
У сенi вынесцi на спробу.
- Ну, Костусь, пойдзем мы з табою?
Iдуць i ў сенях мiж сабою
Вядуць параду, як пастаць,
Каб бацька ўжо не мог згадаць.
Мяркуюць хлопцы так i гэтак,
Бы вулей ставяць пад паветак;
Урэшце ўсё абмеркавалi,
Хiтрэй не трэба, як пасталi:
Адзiн прыгнуўся ракушком,
Другi ў падлогу ўпёрся лбом.
- Ну, дзядзька, як мы тут стаiма?
- А так, як цюцькi за дзвярыма!
Iм бацька з хаты дзесь азваўся,
I раптам дружны смех падняўся.
ХVII. ВОЎК
Ў будныя днi ўставалi рана:
Няма калi хварэць на пана,
Няма чаго чакаць панукi,
Калi работы поўны рукi
Зноў закладайся на нядзелю.
Садзiлась мацi за кудзелю;
Цяплей мужчыны абувалiсь,
Ў сваю работу запрагалiсь.
Мiхал, пакуль не рассвiтае,
Iдзе Антосю памагае,
Бо трэба кончыць з малацьбою,
Каб не карцела над табою.
Дарэктар сам з свае ахвоты
Ў гумно любiў рабiць налёты,
Бо ён быў хлопец працавiты
I да работы страх сярдзiты,
Хоць быў яшчэ малы i кволы,
Ну, хвацкi хлопец i вясёлы!
Iдзе з двара часамi ў хату
Аб чым тут ходзiць Яську-хвату
Ён на дрывотню, бярэ дровы:
Ён услужыць усiм гатовы,
Гаспадарам i гаспадынi,
Бо што тут зробiцца хлапчыне?
Раз ён абцасам зачапiўся,
З дрыўмi знячэўку павалiўся
На крок, не далей, ад парога,
Але ўсхапiўся, i нiчога,
I толькi глянуў на абцасы,
Былi ў iх моладасць i часы,
Калi рабiлi выкрунтасы
I на iгрышчы тупацелi,
А тут хадзiць больш не хацелi.
Таксама Ўладзя да работы
Больш, чым да кнiжак, меў ахвоты:
Любiў ён з цэпам завiхацца
Або па лесе пацягацца,
Пабегаць з стрэльбай за лiсамi,
Цi за кунiцай, цi тхарамi.
I бацька з гэтым пагадзiўся:
Што ж? да навукi не радзiўся,
А вось мо з меншых што i будзе,
Няхай яны ўжо йдуць у людзi.
Алесь сядзiць, закон чытае
Або з сабою разважае,
А потым зноў у кнiгу ўткнецца
I сам сабе штось засмяецца.
У Кастуся "Родное слово";
Ён слiбiзуе ўсё наново,
Але склады штось не выходзяць
I хлопца ў злосць адно прыводзяць,
Бо Костусь - хлопец нецярплiвы,
У гнеў прыходзiць абурлiвы;
Яго падштурхвае спакуса
Сказаць знявагу на Езуса,
Якi прад iм быў намалёван,
I Езус быў тут iм аплёван:
Чаму ж бо ён не памагае,
Калi на гэта сiлу мае?
А потым злосць яго астыла,
Яму i прыкра, i нямiла,
Ён сам сябе чуць не кусае.
Ох, галава яго дурная!
I нi на грош няма ёй кошту,
Яго хвалiлi, а завошта?
I хiба ж Бог яго не чуе?
Або яму Бог падаруе
Вось гэты страшны грэх знявагi?
Эх, Костусь, Костусь! ты - брадзяга!
Выносiць сонца дзянёк новы
Скрозь гэты лес стары, хваёвы,
Дзянёк кароткi, чуць заметны,
Але вясёлы i прыветны.
Мароз бярэцца, пацiскае,
Па лесе лускае, гуляе
I хусты тчэ на беражку.
За ноч падкiнула сняжку.
Мiхал iдзе ў свае абходы,
А холад зiмняе пагоды
Яго рухавiць i малодзiць,
I колькi тут разоў ён ходзiць!
Тут кожна сцежка i дарожка
Яму даўно-даўно знаёма,
Мiхал у лесе, як бы дома:
Дзе нi ступала яго ножка!
Якiх куточкаў тут не знае!
Мiхал iдзе, сляды чытае!
Вось тут танюткi ланцужок
Лёг так прыгожа на сняжок
То пара кропак, то дзве рыскi,
Вiдаць, што мышкiны распiскi.
Другi малюнак, след - трайчаткi
Па лесе кiдаюць зайчаткi;
А лiс-хiтрэц, выжыга чуткi,
Па снезе цягне шнур раўнюткi:
Слядок з слядочкам супадае,
Бы лапка тут адна ступае.
Мiхал iдзе. У лесе глуха;
Дарэмна зыкi ловiць вуха:
Вакол маўклiва i маркотна,
I лес застыў, глядзiць гаротна,
I толькi дзесь у ельняку
Шалпоча сойка на суку
Ды стукне дзяцел траекротна.
Мiхал iдзе адзiн, пануры,
I сам ён хмур, i думкi хмуры,
Як гэты лес, снягамi сцяты
Або замоўлены, закляты.
Ды гэты лес, хоць ён i немы,
Але скрозь цiш халоднай дрэмы,
Скрозь гэты мёртвы сон зiмовы
Вядзе з Мiхалам казкi мовы.
У лесе кожная мясцiна
Лужок, палянка, баравiна
Асобны твар i выраз мае
I хоць што-небудзь выклiкае
З таго, што памяць захавала.
Так. Тут было ўсяго нямала,
Тут частка жыцця леснiкова.
Ну, хоць бы гэта вось дуброва!
Грыбоў улетку тут цьма-цьмушча,
Народ сюды йдзе - гушчай-гушча.
Тут шум, тут крык, тут гоман, спевы,
Аж разлягаюцца ў ёй дрэвы.
I вось, бывала, пан прыкажа
Сюды пасходзiцца ўся стража
I робiць цэлую параду,
Як дзе хiтрэй зайсцi ў засаду,
I ўсё на гэтых людзей бедных,
Ўсё з-за паноў тых ненаедных.
Садзiшся, ловiш. А другая
I на бiлет рубля не мае.
I мусiш драць i з беднаты.
I вiнават не пан, а ты:
Не гаспадар злы - кажа ўсякi
А гаспадарскiя сабакi...
А гэты хвойнiк абгарэлы!
Напэўна б выйшаў сказ тут цэлы,
Калi б ад самага пачатку
Апавядаць вам па парадку;
Але Мiхалу непрыемна,
Бо й тут пан лаяўся дарэмна,
А ён стаяў, свяцiў вачамi
Перад людзьмi i леснiкамi.
Мiхал iдзе, i думкi ходзяць,
I ў пункт адзiн яны прыводзяць:
Каб як зямлi сабе прыдбаць
I службы гэтае не знаць,
Тады паны ўжо не пашкодзяць.
Ды толькi вось дзе закавыка:
Купiць зямлю - купiць не лыка,
Тут грошы трэба - i не сотка...