Мiхал i Свiда той часiнай
Стаялi моўчкi пад ялiнай.
Пан Свiда стрэльбу падымае
I доўга цэлiцца... страляе.
Бух! - грукнуў стрэл, лес узбудзiўся!
Дымок раўнюткаю стралою
Жахнуў старую гэту хвою,
З якой глушэц даўно зраднiўся;
I раптам з ёю разлучыўся,
Умомант звяў i страцiў сiлы
I не паспеў разняць ён крылы,
На мяккi дол, на мох зялёны
Упаў, насмерць акрываўлёны;
Ўзнялась галоўка i апала,
Два разы лапка задрыжала,
Навек застыла нерухома.
А Свiда рад быў, рад, вядома:
Рублём Мiхала ён трактуе,
Цыгарай хвацкаю частуе.
XXIV. ВЯЛIКДЗЕНЬ
У хаце вучням не сядзiцца
Прайшла ахвота ў iх вучыцца;
I сам дарэктар уздыхае,
На Мiкалаўшчыну кiвае,
У смутку нейкiм часта ходзiць,
Аб доме гутарку заводзiць,
Пускае жарты мiма вуха,
Яго не цешыць саладуха,
Якая хлопцу падабалась,
Бо вельмi добра удавалась.
- Сказаць, не кепска тут хлапчыне,
Прамовiць часам гаспадыня,
А ўсё ж дамок свой моцна цягне,
I кожны к матцы сваёй прагне.
Прыйшлося ўважыць тут малому
I адвязцi яго дадому.
А вучнi кнiжкi пахавалi
I ўжо Вялiкадня чакалi.
Прыйшла вялiкая субота,
Даўно прыпынена работа,
I ўжо пад вечар сама хата
Была прылучана да свята:
Лагоднасць, згода i павага
I вельмi сталая развага
Ўвесь гэты дзень тут панавалi.
I блiзкасць свята шанавалi
Старыя, дзецi i падросткi
I шуму тут не падымалi,
Як будным днём з-за кожнай косткi.
Алесь, Кастусь i Мiхалiна
Сама найшла на iх часiна
На працу зранку выйшлi самi
I падмялi двор дзеркачамi;
Пясочку потым накапалi
I сцежкi iм панасыпалi;
I гэты дворык так змянiўся,
Так гожа траўкай заiскрыўся,
Што проста глянуць было люба,
Хоць ты вядзi яго да шлюба.
Мужчыны загадзя пабрылiсь,
Вадою цёплаю памылiсь,
Бо трэба ж iм было сабрацца
Паехаць ў цэркву спавядацца.
Хоць i казаў Антось, бывала,
Што тут, у лесе, грахоў мала;
Калi ж часамi грэх налучыць,
Аб iм забудзеш, ён не мучыць
I не пашкодзiць ў справах неба,
Але папу аддаць iх трэба.
I вось пад вечар трохi важка
Загрукацела каламажка,
На свет выходзячы з усмешкай,
Зiму згуляўшы пад застрэшкай.
Антось агледзеў тут прылады,
Калёсам добра даў "памады",
Густога дзёгцю i варволю,
Каб меней крыўдзiлiсь на долю;
А напамадзiўшы калёсы,
Паправiў вiтыя атосы
I падлажыў у задок сена.
Вясёлы час - павозак змена!
Агледзеў дзядзька ўсю аздобу,
Тады зрабiў павозцы спробу.
Калёсы лёгка закруцiлiсь,
З вясёлым гукам пакацiлiсь.
Пайшлi ў хаду раўнютка, гладка,
Як з маслам першая аладка.
Тым часам ў хаце ўсё гатова,
Цяпер за бацькам толькi слова,
Бо ён у лесе прыпазнiўся
I вось цяпер яшчэ пынiўся.
А хлопцы зрання рыхтавалiсь,
Па добрай згодзе змеркавалiсь
I самi зладзiлi, вядома,
Хто едзе з iх, хто будзе дома.
- То будзем ехаць - я гатовы...
Ну, аставайцеся здаровы!
Мiхал дамашнiм пакланiўся
I шапку зняў, перахрысцiўся.
Яму ў адказ дабра жадаюць,
Грахi ўсе чыста адпускаюць.
Над цiхай талаю зямлёю
Навiсла ночка той парою.
Было спакойна i лагодна,
Як бы сама прырода тая
Паважнасць свята адчувае,
З людзьмi жыве супольна, згодна.
Маўчаць хваiны, анi зыку,
Не шэпне гэты бор-музыка,
Стаiць маўчком i разважае,
Вiдаць, Вялiкадня чакае.
"Цяпер i страхi пазнiкалi!"
На вуха Костусю шапталi
Якiясь думкi-весялушкi:
"Звяры Вялiкдзень чуюць, птушкi,
I хвоi гэтыя, i елi,
Лiхiя людзi падабрэлi,
Бо святам божым ўсюды вее;
З нажом разбойнiк не пасмее
Залегчы ў лесе срэдзь дарогi,
Бо i заможны i убогi
Святы Вялiкаднiк святкуюць
I радасць ў сэрцы сваiм чуюць".
I гэту згоднасць, радасць свята
Ва ўсiм Кастусiк адчувае:
I ў тым, як з дзядзькам размаўляе,
На возе седзячы з iм, тата,
Чуваць яна ў пытаннi брата,
I ў гэтым лесе безгалосным,
I ў мерным клыгату калёсным;
Вось так i чуеш, што й дарога
Цяпер паслушна волi Бога,
I пераказваюць навiны
Калёсам гучна каляiны.
Дарога з лесу выйшла ў поле,
Калёсы коцяцца паволi,
Шуршыць пясочак мнагазначна.
Ў сяле на цэрквi чуць абачна
Блiшчыць лiхтарык i мiгае,
Дарожных погляд прыцягае.
Яны лагчынку праязджаюць,
Гару сярэднюю мiнаюць,
Клады з панiклымi крыжамi,
Дзе дрэвы голькамi-брыжамi
Навiслi цiха над зямлёю,
I едуць мернаю ступою.
Вось хаты з мроку выплываюць,
Агнямi вокны ў хатах ззяюць,
I на пясочку блескi-плямы
Прыгожа пiшуцца скрозь рамы.
Яшчэ па звычаю старому
Мужчыны сталыя удому
Свае лiтаннi адпраўлялi,
Пакуты Езуса спявалi.
Так i цяпер у Ратуёвых,
Ў Яхiма дзядзькi, ў Базылёвых,
Таксама ў Стасечкi i ў Даткi
Свае захоўвалi парадкi:
Сядзелi згодна i набожна
I спеў святы вялi заложна,
Вачэй не зводзячы з кантычкi.
Часамi тут былi i стычкi,
Калi спеў новы зачыналi
Ды ў тон агульны не траплялi.
- Не так, Андрэй, ты пачынаеш!
- Не, гэта ты, Сальвэсь, збiваеш!
- Не так, мужчыны, вось як трэба!
Пры гэтым чуўся бас Язэпа,
Другiя голас далучалi,
I гуртам зноў яны спявалi
За накiроўваючым басам.
А падарожныя тым часам
На двор да швагра заязджаюць,
Iдуць у хату, ўсiх вiтаюць.
Карусь Дзiвак ў сваiм кажусе
Ляжаў на печы ў цёплым дусе,
Як заўжды ў вольную часiну;
Ляжаў, курыў i цыркаў слiну
З-за белай комiны на хату;
I ён таксама рады святу,
Але нiяк не мог стрымацца,
Каб з печы жартам не азвацца,
Абы хто ў хаце паказаўся,
I сам ён смехам залiваўся;
А цётка Магда не стрывае
I Дзiвака свайго палае:
- Чаго, кацьмак, там завалiўся?
Пайшоў бы ў цэркву, памалiўся,
Зусiм ты Бога адцураўся:
Пятнаццаць год як спавядаўся!
- А што папу казаць я маю?
Я печ на рай не памяняю!
- Цьфу, млын пусты! ото завала,
Бадай табе было зарвала!
I злосна дзядзьку лае цётка,
А ён хiхiкае каротка.
- Што, дзядзька, пойдзем ў цэркву, можа?
- А пойдзем, голубе-нябожа!
Антось i Костусь iдуць з хаты.
Цянююць вулiцай дзяўчаты,
Шчабечуць весела, смяюцца,
I хлопцы дзесь перагукнуцца.
I ўсе вясёлы, ўсе рухлiвы
I святам заўтрашнiм шчаслiвы.
А цэрква, макаўка святая,
Народу поўна, блескам ззяе.
Сярод царкоўкi плашчанiца
Стаiць мiж елачак зялёных.
Кабеты, дзеўкi, маладзiцы
Iдуць-плывуць да плашчанiцы
У хустках белых i чырвоных,
Набожна хрысцяцца, ўздыхаюць
I лбом данiзу прыпадаюць.
Направа сталыя мужчыны
Стаяць, разгладзiўшы маршчыны.
А Чылiноў Алесь надзьмуўся,
Ў святыя дзеяннi уткнуўся
I там, дзе слоў не расчытае,
На сажань голас працягае.
- Вось Чылiны як дацiнаюць!
Чытанне людзi адзначаюць.
Народ калышацца, хвалюе,
Бы ў цёмным вiры вада тая,
I ўсё плыве, ўсё прыбывае,
А ўлады сну ён больш не чуе,
I блiзак час святой дзяннiцы.
"Хрыстос васкрос!" - з гары-званiцы
Вяшчае першы звон шчаслiва.
Народ увесь, бы ў полi нiва
Буйнымi гнецца каласамi,
Скланiўся цiха галавамi.
А пачакаўшы з паўгадзiны,
Нясуць жанкi, нясуць мужчыны
Кашы, каробкi, паўасмiны
I ставяць ў рад на цвiнтары
Ўсе велiкодныя дары.
Маленне бацька-поп канчае,
Iдзе з крапiдлам i махае.
Заварушылiся каробкi,
Кашы, рашэты, паўасмiны,
Чакалi доўга той часiны
Дзямян, Шабас, Казiмер, Сцёпка.
Паперлi полем русакоўцы,
Бягуць да коней свержаноўцы,
Гудуць, склiкаюцца, вiншуюць,
Адны другiх ў галдзе не чуюць,
I ўсе спяшаюцца, бягуць,
Каб рот свой скорамам заткнуць.
Антось з Мiхалам тож гатовы.
- Святкуйце ж веселы, здаровы!
Усiм дабра яны жадаюць
I за вароты выязджаюць.
А людзi ў хатах не драмалi:
Ўжо "алялюя" адспявалi
I за сталамi ўсёй сям'ёю
Сядзелi - цешылiсь ядою.
Панукi конiк не чакае,
I сам ён рыссю запускае,
Як бы спяшаецца дамоў
Замчаць сваiх гаспадароў.
А новы дзень, даўно жаданы,
Ўжо сыпле багру на курганы,
I стрэлы-косы залатыя
На ўзгоркi падаюць крутыя.
А хмаркi ў фарбах златалiтых,
Ў шаўках агнiстых, аксамiтах,
То паасобку, то гурткамi,
То залатымi ланцужкамi,
Як бы спынiўшысь нерухлiва,
Усмешкi кiдаюць шчаслiва,
I iм хацелася, вiдаць,
Святы Вялiкаднiк вiтаць.
- Ну, едуць, едуць! - Алесь з хаты
Бяжыць да дзядзькi i да таты,
I дзецi кiнулiсь к парогу.
- Ну, вось i дома, дзякуй Богу!
Прыйшлi у хату, ўсiх цалуюць,
З святым Вялiкаднем вiншуюць;
Памылiсь борздзенька, садзяцца,
Бо час даўно iм разгаўляцца.
Абрусам белым стол накрыты,
Ўсё мае выгляд самавiты;
Мужчыны добры i прыветны.
Нiякай ценi незаметна.
На бэльку кiнуў бацька вочы,
Бярэ кантычку i гартае,
"Вэсолы нам дзiсь дзень" шукае.
Хоць спевы слухаць неахвочы,
Але трымаюць дзецi згоду,
Бо ўжо вялось так год ад году.
"Вэсолы" ў "ксёнжцы" дзесь прапалi,
Насiлу ўдвух iх адшукалi
I раптам дружна зацягнулi,
Як бы iх пугай сцебанулi;
I мацi голас далучае
I так танютка вырабляе,
А гаспадар ўсё болей з баса
Утне такога выкрунтаса,
Аж сам падзiвiцца сабе,
I стане горача табе.
Антось бярэ больш танкавата
Й не адстае нiяк ад брата,
А хлопцы толькi усмiхнуцца,
Але сядзяць, не зварухнуцца.
К канцу падходзiць "алялюя",
Ў камору мацi тут тралюе,
Нясе прынадную бутэльку.
Кантычка зноў iдзе на бэльку.
Вiдэльцы дружна разбiраюць,
I гуртам яйкi ачышчаюць,
I па кусочку iх бяруць,
Крыху падсольваюць, ядуць.
Вось бацька чарку налiвае
I вочы ўгору падымае.
- Дай, Божа, за год дачакаць
Здаровым, вясёлым, жывым
I новы Вялiкдзень таксама спаткаць
У добрым здаровейку ўсiм,
Каб гора i смутку не зналi.
- Дай, Божа! - разам адказалi.
I пайшла чарка з рук у рукi,
Пiлi ўсе гладка, без прынукi;
Малым папрабаваць далi,
Каб весялейшыя былi.
А на стале тым - рай, ды годзе,
Што рэдка трапiцца ў народзе,
Ляжала шынка, як кадушка,
Румяна-белая пампушка,
Чырвона зверху, сакаўная,
Як бы агонь у ёй палае,
А нiз бялюткi, паркалёвы;
Кiлбасы-скруткi, як падковы,
Мiж сцёган, сала i грудзiнак
Красуе ўсмажаны падсвiнак,
Чысцюткi, свежы i румяны,
Як бы панiч той надзiманы.
Муштарда, хрэн - адно дзяржыся,
У рот паложыш - сцеражыся!
А пiрагi, як сонца, ззялi,
I ў роце бабкi раставалi.
Са смакам елi i багата
На тое ж даў Бог людзям свята.
XXV. ЛЕТНIМ ЧАСАМ
Прайшоў Вялiкаднiк свяценькi.
Бяруцца людзi за сявенькi,
За плуг, за бораны, за сохi,
Пайшлi разгульвацца патрохi.
Запахла поле зноў раллёю;
Гракi, вароны чарадою
За свежай ходзяць баразною.
Вясёлы шум i пануканне
Чутны да самага змяркання.
А над палямi ў ясным небе,
Як быццам песнямi аб хлебе,
Якi даручан гэтай глебе,
Зальюцца жаваранкi хорам,
I песнi моўкнуць па-над борам.
А сам той бор глядзiць з усмехам
I ўторыць чуткiм сваiм рэхам
I спеву-посвiсту драздоў,
I громкiм трубам пастухоў,
I цiхай дудцы за гарою.
Адна работа за другою
Iдзе-плыве сваёй чаргою
То ў агародзе, то на полi
I не спыняецца нiколi;
I так у клопаце, ў рабоце,
Цi то ў няволi, цi ў ахвоце
Вясна мiнецца, прыйдзе лета.
Тады штодня ўставай дасвета,
I агнявокая дзяннiца,
Як маладая чараўнiца,
Цябе сагрэе мiлым смехам,
Авее духам чыстым бораў,
Палёў, лугоў, нябёс прастораў
I сыпне радасць нiзкiм стрэхам,
Ды толькi будзе той дастойны
Вiтаць у ранiчак спакойны
Златавалосую багiню,
Той да грудзей яе прыхiне,
Яе пацешыцца красою,
Хто сам абмыецца расою.
За колькi дзён да касавiцы
Касцы заглянуць на палiцы,
Каб малаток знайсцi i бабку:
Iдзе работа, не спi ў шапку.
Агледзьце, братцы, добра косы,
Каб не псаваць свае пракосы,
Каб не ўвадзiць людзей у грэх,
Касарства зводзячы на смех.
Пахiбка знойдзецца якая,
Наш дзядзька першы не ўтрывае
I на пакошу тыкне пальцам:
Бяда няўмекам i нядбальцам,
Хто шнур зжуе няроўным плехам
Антось яго ўжо дойме смехам,
Задзене проста за жывое,
Хоць сэрца ў дзядзькi i не злое.
Затое ж дзядзька хват i дока,
Набiў на косах сваё вока,
I калi выбера ён коску
Не пара iншаму падоску:
I ярка, лёгка, спрытна, гонка;
Другi лягчэй знаходзiць жонку