Праз некалькі хвілін два хлопцы валаклі па лесе мядзведзя. Адзін трымаў яго за правую пярэднюю лапу, другі – за левую, а мядзведзь ехаў па зямлі на спіне мордай наперад. Хоць і невялікі быў звер, але для галодных і аслабелых хлопцаў ён быў значным грузам.
– Колькі мы тут валачэм непатрэбнага цяжару, які добрыя людзі пакінулі б на месцы! – скардзіліся хлопцы.
У гэты дзень яны паспелі толькі набраць каменняў ды наладзіць іх «апрацоўку». У лесе пачулася лясканне, нібы хто брукаваў вуліцу. Праз некаторы час хлопцы ўжо мелі «нажы» і «сякеры» каменнага веку. Але ж якія гэта былі прылады! Хлопцы глядзелі на іх і казалі:
– Першабытны чалавек засмяяў бы нас, каб убачыў такія прылады.
– І ў музеі такіх не знойдзеш.
– Але мы не вінаваты, што крэменю няма.
– Мусіць, і з крэменю мы не здолелі б зрабіць так, як яны.
– А ўсё-такі ямчэй будзе, чым зубамі!
На другі дзень раненька ўзяліся за працу. Дапамагчы каменныя прылады дапамаглі, але толькі з удзелам сухога вострага кораня ды ўсялякіх іншых прыстасаванняў. У выніку атрымалі столькі мяса, што не ведалі, куды яго дзець.
– Што рабіць? – у роспачы казаў Мірон. – Без солі яно і тры дні не пратрымаецца.
– Тады трэба наесціся на запас, – не то сур'ёзна, не то жартам сказаў Віктар.
І сапраўды, яны так пад'елі, што ўвесь дзень і глядзець не хацелі на мяса.
– Зноў мы зрабілі памылку! – сказаў Мірон. – Нам трэба было напаследак гэтак наесціся. Тады і добра было б, што не хочацца есці. А цяпер свежае мяса дарма гіне.
– Давай тады акурым яго, – запрапанаваў Віктар.
– І то праўда! – суцешыўся Мірон. – Хоць без солі ўсё роўна доўга не будзе трымацца, але напэўна даўжэй, чымся так.
Змайстравалі з жэрдак козлы, скруцілі з лыка вяроўкі і павесілі шынкі.
– За адзін заход павесім і свае гаршкі, – сказаў Мірон, – мусіць, яны падсохлі ўжо.
Гаршкі ляжалі ў ямцы, выкапанай у пяску пад коранем дрэва. У цяньку яны падсохлі досыць добра і не мелі аніводнай шчарбіны. Прыладзілі і іх, але вышэй, чым мяса, каб да іх даходзіў толькі лёгкі дух.
– Рызыкоўная справа з гэтым чарап'ём, – мармытаў Мірон. – Трэсне – і ўсё прапала.
Стаянка прыняла зусім гаспадарчы выгляд. На дрэве вісела скура мядзведзя, на жэрдках акурваліся шынкі, каля вогнішча і будана ўвіхаліся жыхары.
– Акурат як у людзей! – радасна казалі хлопцы.
Пад вечар усё ж такі яшчэ пад'елі мяса і паляглі спаць у самым добрым настроі.
XVII
Цяпер ужо можна было пачынаць пошукі дарогі. Першы дзень яны бадай увесь і патрацілі на гэтую справу. След бандытаў паказаў, што праход быў недзе за суседнім востравам. Значыцца, адразу адпадала патрэба шукаць за гэтым. За першы ж дзень яны добра агледзелі трэцюю частку ўсяго берага, які ім належала абследаваць. У адным месцы яны прасунуліся досыць далёка, аднак далей усё роўна была такая дрыгва, што прайсці праз яе і думаць нельга было.
Але хлопцы і не спадзяваліся на хуткі поспех і вярнуліся дадому, задаволеныя ўжо тым, што частка задачы выканана. У дарозе яны выкарыстоўвалі кожны выпадак, каб скубануць чаго-небудзь расліннага: ці аеру, ці шчаўя, ці сыраежку, ці якую зялёненькую лісцінку.
– Дзіўная рэч, – казаў Віктар, – цяпер я ем кожную лісціну з большым смакам і ахвотай, як тады, калі два дні нічога не еў.
– Гэта таму, – растлумачыў Мірон, – што наш арганізм патрабуе змены стравы, патрабуе зеляніны ці наогул чаго-небудзь расліннага.
Паміж іншым, на галіне ліпы яны заўважылі нейкую цікавую расліну. Гэта быў нібы куст з доўгімі сцябламі, дробным светленькім лісцем і дробненькімі жоўценькімі кветкамі. Прыладзіўся ён на галіне стажком і, здаецца, з зямлёй ніякай сувязі не меў. Калі ўбачыў яго Мірон, то крыкнуў:
– Гані вон гэтага драпежніка! Гэта амела, шкодная расліна, таксама паўднёвы госць. Яна жыве выключна на чужым карку. Птушкі ласуюцца яе ягадамі, а потым чысцяць свой нос на галіне другога дрэва. Ліпкі сок прыклейваецца, і гэтага досыць, каб расліна пачала расці.
Віктар ахвотна здзёр і скінуў драпежніка.
– Але ж і ўчапілася! – заўважыў ён. – Мусіць, зноў пачне расці.
– Пэўна, бо свае тонкія карэньчыкі яна запускае глыбока ў дрэва. Нават можна па глыбіні пазнаць, колькі часу яна тут жыве. Але ўсё-такі лягчэй будзе беднаму дрэву.
Дома ім сапсавала настрой дымарня. Ім здавалася, што шынкі пачнуць падсыхаць і набываць такі выгляд, у якім звычайна ўсе мы прывыклі іх бачыць, а тым часам адбывалася нібы наадварот: яны рабіліся больш мяккімі, разлезлымі і, здавалася, псаваліся хутчэй, як без акурвання.
– Відаць, нічога не выйдзе, – журыўся Мірон. – Іх трэба і саліць, і сушыць доўга, а потым ужо акурваць. Апрача таго, вецер адносіць дым. Выходзіць, што мы самі толькі псуём іх. Лепш ужо спячы – даўжэй захаваюцца.
– І высушыць, – дадаў Віктар.
Знялі мяса і ўзяліся за новую справу. Адразу выявілася, што сушыць нельга, бо не было чым парэзаць на тонкія лусты. Пачалі кавалкамі пячы. Да ночы ў шалашы было ўжо шмат печаных кавалкаў.
Мірон дадумаўся нават да рацыяналізацыі. Таму што солі, якая ў іх была, не хапала, каб пасаліць мяса, ён засаліў крыху вады і памачыў у ёй кавалкі мяса.
– Гэта пойдзе ў лік пайка, – звярнуўся ён да Віктара. – Дадаваць да такога кавалка яшчэ солі ты не будзеш мець права.
– Я і не думаю, абы толькі захаваць на лішні дзень.
– Але ў адну кучу іх усе класці нельга, каб не загніліся, – прамовіў Мірон і азірнуўся навакол.
– Тады паложым іх у хлеў, – сказаў Віктар. – Пакуль што ён у нас пусты.
Там на сухіх галінках і расклалі кавалкі паасобку. Гаршкі пакінулі сушыцца над агнём.
– Мы ж забыліся пра нашых пчол, – сказаў Віктар, калі яны паляглі ўжо спаць.
– Туды пойдзем заўтра раніцою, – адказаў Мірон.
Назаўтра ўзялі з сабой адзін з гаршкоў, палажылі туды вугольчыкаў і пайшлі па мёд. Пад дрэвам расклалі агонь. Але як выкурыць пчол там, наверсе?
– Я палезу туды, а ты мне падасі тычку запаленага моху, – прапанаваў Віктар.
– Каб знайсці добрую жэрдку, дык лепш было б з зямлі прасунуць, – сказаў Мірон. – Спакайней, ды і табе не прыйшлося б цярпець.
Вышыня была такая, што адпаведную жэрдку можна было знайсці. Знайшлі добрую арэшыну, запалілі камяк моху і прасунулі ў дзірку. Як загуло там! Хлопцы зараз жа адбегліся, але зноў падысці не маглі: раз'юшаныя пчолы лёталі навакол і, відаць, зусім не думалі адлятаць. Нарэшце хлопцы вымушаны былі пакінуць іх, каб прыйсці ў другі раз. Перад адыходам Мірон яшчэ запхнуў камяк, хоць і пацярпеў за гэта: два гузакі ўсхапіліся на твары.
Пакінулі гаршчок каля дрэва, а самі пайшлі на сваё абследаванне. Зноў пачалася такая ж пакутная і бескарысная праца. Гадзіны чатыры яны бадзяліся каля балота і вярнуліся без нічога, як заўсёды. Па дарозе яшчэ раз наведалі пчол. На гэты раз там было ўжо ціха. Толькі дзе-нідзе жаласна звінела адзінокая пчала.
Насілу Віктар выцягнуў з дупла соты. Але здабыча была вельмі малая: усё чарва.
– Ды гэтага і чакаць трэба было, – сказаў Мірон. – Новага мёду не маглі яшчэ назбіраць. Засталіся толькі леташнія рэшткі.
– Дзякуй і за гэта. Шклянка добрая набярэцца, – казаў Віктар, аблізваючы пальцы.
– Цяпер мы жывём! – разважаў Мірон, калі ішлі назад. – Калі ўзяць, напрыклад, ды змяшаць з мёдам ліпавае лісце, дык будзе такая страва, ад якой ніхто і дома не адмовіўся б. Пасля мяса гэта будзе вельмі дарэчы.
– Пачакай цешыцца, – усміхнуўся Віктар. – Можа, звар'яцееш яшчэ.
– Чаму так? – прыпыніўся Мірон.
– Забыўся? А можа, гэта мёд з той цудоўнай азаліі?
– Ну, не. Столькі не набяруць.
– Калі не зусім, дык крыху ашалееш.
З гэткімі гутаркамі яны весела ішлі дадому і не думалі пра тое, што іх там магло чакаць.
А калі прыйшлі, то ўбачылі такую карціну, ад якой аж уваччу пацямнела: абгрызеныя косці, разбураны хлеў і сляды звяроў…
У Мірона ледзь гаршчок не вываліўся з рук, а Віктар забегаў і закрычаў, нібы хто яго ўкусіў.
– Ах, праклятыя! Хто гэта? Як гэта здарылася?!
– Мы забыліся, што апрача нас у лесе яшчэ ёсць насельнікі: лісы, ваўкі, дзікі, – панура сказаў Мірон. – Вось хто-небудзь з іх і паквапіўся.
Віктар пачаў прыглядацца да слядоў.
– Ды тут іх шмат было! – сказаў ён. – Вось сляды нібы ваўка, вось – нібы кошкі. А тут вунь яшчэ нейкія. Адкуль яны ўсе разам сабраліся?
– А навошта было ім збірацца ўсім разам. Спачатку хто-небудзь адзін прыйшоў, разбурыў, наеўся, а там маглі пачуць і падысці іншыя. Але нам ад гэтага не лепш.
– Што ж мы цяпер будзем рабіць? – схапіўся за галаву Віктар.
– Тое, што і да гэтага часу, – спакойна адказаў Мірон. – Трэба думаць, што не загінем, як і дагэтуль.
Спакойны тон Мірона крыху суцешыў і Віктара. Выбух роспачы сцішыўся, а там яны ўзялі сябе ў рукі і сталі глядзець на справу цвяроза. Усё роўна назад не вернеш. Калі забыліся, дзе знаходзяцца, зрабілі памылку, дык трэба прыняць яе пад увагу і другі раз быць разумнейшымі.
– Вось ужо колькі памылак мы нарабілі, – разважаў Віктар, – кожны раз абяцаем быць разумнейшымі і ўсё аніяк не можам паразумнець.
Мірон нават засмяяўся.
– Ці ведаеш, што мы і так разумныя? – сказаў ён.
– Не відаць гэтага, – паківаў галавой Віктар.
– Добра відаць. Калі яшчэ не памерлі, значыцца, не дурныя. А калі пажывём у гэткіх умовах год, то я абяцаю табе, што памылак у нас амаль не будзе.
– А калі дзесяць год, дык аніводнай не будзе! – сказаў панура Віктар.
– Пэўна, – сур'ёзна адказаў Мірон. – На ўсё трэба практыка, а ты адразу хочаш зрабіцца чалавекам без хібаў.
– Але дзе ж мы цяпер другога такога мядзведзя знойдзем? – ужо жартам прамовіў Віктар.
– На наш век дурняў хопіць, – засмяяўся Мірон. – Пратрымаемся як-небудзь тыдзень, а там прыйдуць нашы «збаўцы».
– Ты іх лічыш дурнямі?
– Калі мы іх перахітрым, – так.
– А калі яны?
– Тады мы будзем дурнямі.
Паступова вастрыня ўражання змяншалася. Забыцца на няшчасце, не шкадаваць яны, вядома, не маглі, але будучыня ўжо не здавалася ім безнадзейнай.
– Давай падбяром хоць агрызкі, – сказаў Мірон.
– А можа, яшчэ якую хваробу схопіш ад іх?
– Я думаю, тутэйшыя звяры адчуваюць сябе лепш, як мы.
Такіх недаедкаў навакол набралася столькі, што хлопцам магло хапіць на ўвесь заўтрашні дзень. А потым яны пачалі суцяшаць сябе тым, што, можа, паслязаўтра мяса і само сапсавалася б. А калі ўбачылі, што рэштка солі засталася некранутай, то яшчэ лягчэй зрабілася на сэрцы.
XVIII
Мінула яшчэ два дні. За гэты час хлопцы скончылі сваё абследаванне. Толькі ў адным месцы яны знайшлі нешта падазронае і, прасунуўшыся ў балота, адчулі пад нагамі нібы нейкія жэрдкі.
– Мусіць, тут! – узрадаваліся хлопцы.
Але праз некалькі крокаў жэрдкі скончыліся. Непадалёк ад іх, на купінцы, расло дрэўца. Віктар скокнуў да яго, але недаскочыў і заграз у балоце так, што Мірон ледзь выцягнуў яго з дапамогаю доўгага кала. Пры такіх умовах совацца далей ужо нельга было.
– Але ўсё ж такі недзе выхад ёсць! – ламаў галаву Віктар.
– Ну і што з таго, калі мы не ведаем, – пакорліва прамовіў Мірон. – Нічога не зробіш, прыйдзецца пачакаць. У кожным разе мы свой абавязак выканалі, даследавалі ўсё, што можна было.
А выканаўшы абавязак, яны ўжо ўвесь час маглі аддаць на пошукі спажывы. Але «дурных» звяроў больш не траплялася. Зноў давялося перайсці «на пашу», як казаў Віктар. А адной пашай пратрымацца было цяжка.
Аднаго разу Віктар прынёс зялёную жабу.
– Давай пакаштуем панскай стравы, – сказаў ён.
– Ой, баюся! – скалануўся Мірон.
– А я думаю, калі паны ядуць, дык і нам можна.
– Можа, не такіх?
– Прыблізна такіх, зялёных. А калі крыху і не такой пароды, то бяды не павінна быць. Шкада толькі, што ядуць адны заднія лапкі. А гэткімі кумпякамі не наясіся.
Віктар каменем адрэзаў кумпякі і кінуў іх у агонь. Праз хвіліну выняў, памачыў у соль і працягнуў адзін Мірону. Але той адвярнуўся.
– Ты думаеш будзе гэтак жа, як тады з зайцам? – засмяяўся Віктар. – Не, браток, нічога лепшага цяпер ужо не дачакаешся.
Смела паднёс да рота, адкусіў.
– Ну, як? – з хваляваннем спытаўся Мірон.
– Разоў у тысячу лепш за сырога зайца! – адказаў Віктар і зноў адкусіў. – Бяры, пакуль не позна, а то ўсё з'ем.
Узяў і Мірон, з агідай адкусіў.
– Ну як? – запытаў цяпер ужо Віктар.
– Не разабраўся пакуль што.
– Кусай яшчэ!
Адкусіў Мірон яшчэ, потым яшчэ і, нарэшце, усё з'еў.
– Праўду кажучы, нічога дрэннага няма, – прамовіў ён.
– Вось бачыш, – сказаў Віктар. – Нездарма, кажу, паны ядуць. Я чытаў, што ў Парыжы, у рэстаранах, сытыя буржуі вялікія грошы плоцяць за гэтую страву. А нам плаціць не трэба.
– Затое нам, галодным, трэба, можа, па сотні такіх жаб. А дзе іх гэтулькі набярэш? Гэта старая, а маладыя яшчэ не вывеліся.
– Тады будзем есці ўсю, – сказаў Віктар. – Якая розніца паміж заднімі, пярэднімі нагамі, спіной?
Ён узяў яе ў рукі, але кінуў:
– Не, яшчэ не магу, не настолькі прагаладаўся.
– А каб у кнізе было напісана, што ядуць усю, то з'еў бы? – спытаў Мірон.
– Напэўна, – засмяяўся Віктар.
Пасля таго яны нават спецыяльна хадзілі лавіць жаб, але зноў злавілі толькі адну. На гэты раз з'елі ўжо і пярэднія кумпякі, і спіну…
І нічога дрэннага не здарылася.
– Мусіць, усё залежыць ад погляду і прывычкі, – разважаў Мірон. – Мусульмане не ядуць свініны, у нас не ядуць каніны, некаторыя ядуць саранчу…
– Я ж тое самае і кажу! – падхапіў Віктар. – У кожным разе, праз тое, што гэта агідна, паміраць не варта. Але на адной жабе далёка не паедзеш. Хоць абы-якую жывёліну здабыць – усё з'еў бы.
– Ведаеш што? Паспрабуем злавіць бабра.
– Але ж іх нельга знішчаць!
– І я гэта ведаю. Аднак мы двое важней за аднаго бабра.
Супраць гэтага нічога нельга было сказаць, і хлопцы зараз жа накіраваліся да бабровага паселішча.
Там ішло сабе мірнае бабровае жыццё. Звычайна бабры не любяць паказвацца ўдзень, але ў гэтым кутку, дзе іх ніхто ніколі не трывожыў, яны не надта сцерагліся. Калі хлопцы падышлі бліжэй, усе бабры схаваліся ў ваду.
– Пойдзем да той вунь, – паказаў Мірон на чацвёртую хатку, што была каля берага.
– Наўрад ці ёсць там хто, – сказаў Віктар, – але паспрабаваць можна.
Яны падышлі да хаткі і зараз жа пачалі шукаць і завальваць выхады. Два выхады былі пад вадой, трэці – крыху над яе паверхняй.
Мусіць, калісьці і ён быў пад вадой. Паспрабавалі прасунуць руку ў гэтую дзірку, але нічога не маглі дастаць.
– Лепш разбяром зверху, – сказаў Мірон.
Спачатку галлё лёгка было разбіраць, але далей яно так шчыльна перапляталася, так моцна было злеплена зямлёй, што справа пайшла вельмі марудна.
Невядома, колькі спатрэбілася б часу, каб Віктар не абмацаў збоку месца, дзе галлё, здавалася, не было склеена і лёгка паддавалася пад рукой. Праз хвіліну заўважылі дзірку, якая вяла ўсярэдзіну.
– Ну, цяпер пільнуй! Вось дзірка, – сказаў Віктар і прасунуў руку. Памацаўшы крыху ўсярэдзіне, ён крыкнуў: – Нібы пакунак нейкі! – і сапраўды выцягнуў пакунак, старанна загорнуты ў тоўстую паперу.
– Вось табе і бабёр!
Развязалі. Пакунак яшчэ быў абгорнуты ў васковую паперу і яшчэ раз завязаны ніткай. Зноў развязалі і ўбачылі… жаночыя шаўковыя панчохі! Шмат панчох.
– Дык вось у чым сакрэт! – крыкнуў Віктар. – Кантрабандысты выбралі сабе тут прытулак! Вось чаму спыніліся тут нашы «збаўцы» і хацелі нешта паглядзець, ці ўсё ў парадку!
– Але чаму ж яны выбралі бабровую хатку, калі можна было закапаць у зямлю? – здзівіўся Мірон.