- Не спi, бо праваронiм, - шыпiць з карчоў нябачны Кукуруза.
Калi б ён ведаў, як хочацца мне праваронiць! Ды хiба з iм праваронiш, з такiм упартым! Няўжо ён i сапраўды не баiцца?
Маё ўяўленне малюе страшныя праявы. Кныш, выскалiўшы па-звярынаму зубы, б'е мяне вяслом па галаве, потым кiдае ў рэчку, я глытаю ваду, задыхаюся-задыхаюся, трава аблытвае мяне i... Мне нават i на самай справе стала цяжка дыхаць. I навошта мы ўблыталiся ў гэтую справу? Сапраўды, хто ведае, што можа здарыцца? А што, як здарыцца нешта падобнае да таго, што мне зараз уявiлася? Яшчэ добра, калi знойдуць нашы целы. Тады будзе гучнае пахаванне, з музыкаю, з прамовамi. Хаваць будзе ўся школа, усё сяло. Усе будуць плакаць! Грабянючка, размазваючы па шчоках слёзы, будзе гаварыць: "А я ж бачыла яго напярэдаднi. Ён быў такi добры, такi сцiплы - дапамагаў мне выцягваць вядро з калодзежа. I Ганькай называў. Я яшчэ яму дзевяць капеек пазычыла. Каб ведала - я яму i ўсе пяцьдзесят аддала б. Якi быў хлопец!"
Мне зрабiлася так шкада самога сябе, i я здаўся сабе такiм няшчасным, што ў горле ажно зашчымела.
Але Кукуруза нiчога гэтага не разумее. Ён зноў шыпiць з карчоў:
- Не спi!
I я трагiчна шапчу ў адказ:
- Ды не сплю я, не сплю, чаго ты!
Час iдзе. Цi гэта вочы да цемры прывыклi, цi святлее навокал, але ўжо лепей вiдаць чараты, i на вадзе водблiскi, i клубяцца ў небе хмары. А можа, гэта ўжо свiтае? Таму што ў мяне такое ўражанне, што сядзiм мы тут цэлую вечнасць.
I раптам - нiбыта нехта ўдарыў мяне ў грудзi нечым вострым. З цемры вынырнуў човен. Ён плыў проста да вострава. Блiжэй, блiжэй. У чоўне вяслуе грозная постаць.
Сэрца ў мяне звiсла на тоненькай нiтачцы - вось-вось парвецца. I тут у карчах клацнуў курком Кукуруза i адрывiста-басавiта крыкнуў:
- Р-рукi ўгарр-ру!
Я забыў пра лiхтарык, забыў, што менавiта мне трэба крычаць, i ў панiцы праверашчаў:
- Дзядзька мiлiцыянер, туды! Дзядзька мiлiцыянер, сюды!
I зацiх, бы спалохаўся ўласнага голасу. "Ой, што ж гэта мы робiм! Што мы робiм! Ён жа яшчэ нiчога шпiёнскага не зрабiў, а мы ўжо: "Рукi ўгару!" Ой, што ж гэта будзе!"
- Рукi ўгару! Рукi ўгару! - зноў, але ўжо не так басавiта, паўтарыў Кукуруза i таксама разгублена замаўчаў.
Нейкi момант панавала цiшыня, потым...
- Га? - нiбыта недачуўшы, запытала грозная постаць.
I... нешта глуха ўдарылася аб зямлю - гэта выпала з Кукурузавых рук стрэльба. А я шырока разявiў ад здзiўлення рот. I толькi цяпер успомнiўшы пра лiхтарык, сцiснуў яго рукою.
Перад намi стаяў... дзед Варава.
- Дзед, гэта вы? - плаксiвым, разгубленым голасам запытаў нарэшце Кукуруза.
- Ды я ж, я, - гаварыў дзед, вылазячы на бераг. - Не пазналi, жаўтаротыя?..
Мы маўчалi. Кукуруза, вiдаць, чакаў i баяўся дзедавых роспытаў - чаму падмануў, што iдзе да цёткi ў Пяскi, дзе быў, што рабiў, чаму гэтае - "рукi ўгару"... Але дзед моўчкi замаскiраваў свой човен у чаратах i нi аб чым не пытаўся, нiбыта ён усё чыста ведаў. У такiх выпадках найлепш самому пра што-небудзь пытацца.
I Кукуруза нарэшце насмелiўся:
- Дзед, а як вы тут апынулiся?
- Тапiцца ехаў. З гора. Што ў мяне вось такi ўнук шалапутны.
- Ды не жартуйце, дзед.
- От, цiкава мне з табою жартаваць.
- Ну, скажыце, дзед, - канючыў Кукуруза.
- Ты ж мне збрахаў, навошта ж мне праўду казаць.
- Ды я... - запнуўся Кукуруза. Бо што тут скажаш?!
- Эхе-хе, - сумна ўздыхнуў дзед. - Куды ж я мог ехаць! Цябе, дурнiка, шукаў... Гэта ж узяў я сваю стрэльбу чысцiць. У нядзелю адкрыццё палявання. Вырашыў i тваю пачысцiць. Думаю, хоць ты i двоечнiк, а шкада - усё роўна ж з цябе трэба паляўнiчага зрабiць. Кiнуўся, няма тваёй стрэльбы. Туды, сюды няма. Няўжо, думаю, хто ўкраў?! Потым глянуў - набояў амаль што палавiны няма (яны ж у мяне, дурнiк, палiчаныя). Пачаў здагадвацца. Тым больш, бачу я, i ватоўкi няма, у якой ты са мною на паляванне хадзiў. Але ўсё ж рашыў праверыць. I пайшоў ажно ў Пяскi да цёткi Ганны... Вось так ты мае старыя ногi шкадуеш! Туды сем кiламетраў, назад сем. Там цябе, ведама, не знайшоў. Ганне нiчога не стаў казаць, каб не хвалявалася. Ну, думаю, няйначай як у плаўнi збег хлопец, чортава душа. Я i сам туды яшчэ малым уцякаў, як бацька даў дыхту за разбiты глечык. Знаю... Прыйшоў я з Песак - ужо вечарэла. Лепей бы на ранiцу пошукi адкласцi, ды на душы неспакойна: "Ужо два днi той жаўтароцiк адзiн у плаўнях (бо ж дружка твайго я бачыў), а я, стары дурань, i вухам не вяду. Можа, ён галодны, можа, бог ведае што з iм. Усё-такi плаўнi - не жартачкi. Чым дома сядзець, думаю, дай лепей паеду пашукаю.
I паехаў. Калi б не гэтае "рукi ўгару", мабыць, стары да ранiцы па плаўнях сноўдаўся, як вадзяны. Вось так...
Кукуруза ўсяго мог чакаць: што дзед будзе лаяцца, што нават надзярэ вушы, як некалi. Але што дзед будзе гаварыць так проста i шчыра, ён, мабыць, не думаў. Ён пасумнеў i замаўчаў.
- Эх, няўжо я памру i не пабачу, як з цябе чалавек атрымаецца? - з болем сказаў дзед.
- Не кажыце так, дзед, не памрэце вы, - спалохана пiскнуў Кукуруза.
- А ты што думаў - дзед вечны? На дзевяты дзесятак ужо павярнула. Вось-вось - i ў ямку старчаком. Ужо нядоўга...
- Я, можа, нават раней за вас памру. Вунь, памятаеце, як у мяне чыр на назе быў i тэмпература сорак... Так што не кажыце.
- Э, сынок, маладыя могуць памерцi, а старыя мусяць памерцi... Так ужо вядзецца. I не трэба ў гэтым змагацца. Лепш у чым iншым...
Запанавала маўчанне. Вiдаць, майго сябра канчаткова збянтэжылi i расхвалявалi дзедавы словы. Ды i мяне таксама. Нiколi я не бачыў дзеда такiм. Заўсёды ён бурчаў, лаяўся, нават у карак мог даць, а тут... Эх, лепей бы ён нам вушы паабрываў!..
- Дзед! - жаласна прамовiў Кукуруза. - Вы не кажыце маме. Я вас прашу. Га, дзед?
- Дык што ж казаць? Няма чым радаваць.
- Я вучу граматыку, вучу, чэснае слова. I дыктант напiшу.
- Пабачым...
- Вы думаеце, мы тут жарты строiм? Мы тут... мы тут...
- Ды бачу - сочыце за некiм. За кiм гэта?
- За Кнышом.
- Огго! Чаго раптам?
Кукуруза хацеў усё паяснiць, але тут дзед прыставiў далонь да вуха i цiха сказаў:
- Цыць!.. Потым... Плыве... Хавайцеся, хлопцы, хутчэй, пабачым, у чым тут справа.
Мы прыцiхлi. А дзед ступiў толькi адзiн крок да карча i - нiбы растварыўся ў цемры. Прайшла хвiлiна, дзве, а можа, i болей. I толькi пасля мы ўбачылi са стругi выплыў човен. Як дзед Варава змог пачуць яго, не даўмею. Вось што значыць - стары паляўнiчы.
Човен прыстаў да берага.
З чоўна вылез Кныш.
Нешта дзынькнула, упаўшы на зямлю. Кныш прамармытаў нешта, падняў, пайшоў па сцежцы.
Ён так блiзка прайшоў каля мяне, што мне здалося, быццам ён вось-вось зачэпiцца за маю нагу, i я хуценька падцягнуў яе пад сябе.
У адной руцэ Кныш трымаў вялiкi жалезны лом, а ў другой - вядро i друшляк, тое металiчнае з дзюрачкамi, праз што варэнiкi i галушкi працэджваюць.
Каля азярца Кныш паклаў лом на зямлю, зняў чобаты, зайшоў па калена ў ваду i пачаў друшляком нешта збiраць з паверхнi азярца i абтрасаць у вядро.
- Гайда, хлопцы! - шапнуў дзед i, выйшаўшы з карчоў, гучна кашлянуў:
- Кахi, кахi!
Ад неспадзеўкi Кныш падскочыў, паслiзнуўся - шубоўсь! - i сеў у ваду. Толькi галава з вады тырчыць i круцiцца ва ўсе бакi разгублена.
- Памагай бог, чалавек добры, - спакойна прамовiў дзед. - Што гэта вы тут робiце?
- Ку-купаюся! - дурнавата выскалiўся Кныш i пачаў нязграбна падымацца.
- З друшляком? Зразумела!.. А бярыце, хлопцы, яго чобаты, ломiк арыштаваны ён. Павязём у сяло - там разбяромся.
- Ды што вы, дзядуля!.. Ды што вы, далiбог! - замармытаў Кныш, вылазячы з вады. - Вось жартуюць! Гы-гы! Вось жартуюць!
- Давай-давай! - падвёў голас дзед.
- Ды ну, чэснае слова! Ды ну, што вы такое кажаце!
- Лезь, кажу, у човен сам! Бо звяжу!
- Ды пастойце, дзед! Я ўсё раскажу! Усё чыста! Невiнаваты я... Далiбог! Гэта ўсё яна! Турма народаў! Гэта ж як пачула пра той лябулiс, ну, як смала прычапiлася: "Дастань ды дастань, яно пойдзе на рынку". Як з нажом да горла прыстала. Што ты зробiш! Няхай ужо, думаю, каб адчапiлася, дастану трошкi. Паехаў. А атрымлiваецца, па-першае, яно яшчэ не ўзнiкла, а, па-другое, мiкраскапiчнае. Як ты тым, мiкраскапiчным, таргаваць будзеш? Ну хоць дамоў не вяртайся! Вы ж не ведаеце маю бабу... Вырашыў я ёй нацягаць з вады якой iншай дрэнi, каб толькi не чапiлася (хiба яна разбярэ?). Падмануў яе, сам свядома падмануў. Не хацеў жа чапаць, калi ўжо вучнi такую добрую справу робяць. Думаў, усё. Абышлося! I гандаль iдзе, i я спакойны. Але няшчасны мой лёс. Учора вось дазналася яна пра ўсё. Божа, што было! Хоць перахрысцiся ды ўцякай. "Ты, крычыць, злачынец, ты, крычыць, падсудны! Я ж, можа, людзям якой шкоды нарабiла. Калi мне сапраўднай не прынясеш - са свету зжыву!" Ну што мне рабiць? Ну, зразумейце, дзед, хiба ж я хацеў? Далiбог! Адпусцiце, калi ласка.
Кныш замаўчаў, хлiпаючы.
Мабыць, дзед расчулiўся - засапеў i захекаў.
- Ой, дзед, выкручваецца ён! Як вужака! - крыкнуў Кукуруза. - Яны тут з Бурмiлам... у акваланзе для падводнага плавання... цэлае лета...
- Спецыяльна ў Кiеве купiлi. Мы самi бачылi, - падхапiў я. - Заданне ў iх нейкае... ад вермахту... Мабыць, фашысцкi архiў з дна дастаюць. Як у Чэхаславакii.
Кныш ажно сцiснуўся ўвесь.
- Ды што вы, хлопцы! Што вы! Ды баранi божа! Якое там заданне! Такое прыдумалi, далiбог!
- А што ж? - запытаў дзед.
Кныш трошкi памаўчаў, потым раптам горача загаварыў:
- Ды знаеце, ды мы якраз, дзед, i пра вас думалi. Хацелi падаруначак вам зрабiць. Хоць вы i не п'еце, але ж на свята чарачку можаце... Хi-хi! Гэта ж, знаеце, даведаўся я, што ў вайну немцы тут спiрт патапiлi. Дваццаць, кажуць, канiстр ляжыць. Герметычныя, што iм зробiцца. Дык вось думаем падняць. Толькi ж вы, дзед, калi ласка, нiкому-нiкому. Мы вам па дружбе дадзiм. Нават i не думайце адмаўляцца. Гэта ж такая справа! Во якая! Хi-хi!..
Кныш засмяяўся дробненькiм подлым смехам. Але смех адразу i абарваўся. Па дзедавым настроi Кныш зразумеў, што смяяцца няма як.
- Зразумела, - сурова сказаў дзед. - А ломiк гэты навошта ўзяў?
- Ды проста так... проста... - замяўся Кныш.
- Хацеў усё зруйнаваць? Каб сляды замесцi? Каб усё сплыло? Маўляў, стыхiйная бяда? Так? - у голасе дзеда звiнела металiчная нянавiсць.
- Вось баба праклятая... - пачаў Кныш, але дзед перапынiў яго:
- Годзе ўжо! Сядай! Паехалi!
- Ды, дзед, - плаксiва пачаў прасiцца Кныш. - Ды мы ж з вамi суседзi. Што вам - больш за ўсiх трэба? Я ж нiчога не зрабiў, не паспеў жа! Адпусцiце!
- Якiя мы суседзi! - як адсек дзед. - Ты зусiм на iншай планеце жывеш! I не пнiся суседзiцца з людзьмi. Паехалi!
Кныш згорбiўся i, як пабiты сабака, паслухмяна пайшоў да чоўна.
А калi ўжо мы адплывалi, дзед Варава, нi да кога не звяртаючыся, цiха сказаў:
- А той спiрт партызаны яшчэ ў сорак трэцiм вылавiлi. Для шпiталя. Трэба было ў старэйшых распытацца, перад тым як у ваду лезцi.
РАЗДЗЕЛ
апошнi, заключны
Так i закончылiся прыгоды Рабiнзона Кукурузы на бязлюдным востраве каля вёскi Васюкоўкi.
Наступны пасля той ночы дзень быў спаўна насычаны выключнымi падзеямi.
З ранiцы прыехаў прафесар Дудка, кiраўнiк кiеўскiх юннатаў, а разам з прафесарам карэспандэнт пiянерскай газеты.
Прафесарам Дудкай аказалася маладая прогожая жанчына ў моднай сукенцы з кароткiмi рукавамi i модных басаножках.
Прафесар Дудка паглядзела на глабулус i сказала, што гэта "цудоўны штамб хларэлы" (менавiта так яна i сказала), што яна абавязкова скажа пра яго ў дакладзе ў сваiм iнстытуце, што гэта вялiкi поспех, i горача пацiснула руку спачатку Фарадзеевiчу, а потым усiм юннатам.
Фарадзеевiч ажно свяцiўся ад радасцi (дарэчы, у гэты дзень выпiсалася з бальнiцы яго жонка). Юннаты таксама свяцiлiся (карэспандэнт абяцаў напiсаць пра iх у газеце). Потым Фарадзеевiч пры ўсiх абняў нас з Явам, пацалаваў i сказаў:
- Калi б не вы - усё б загiнула. Дзякую, сябры мае, дзякую!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
А неўзабаве ў клубе адбыўся таварыскi суд. На сцэне стаяў засланы чырвонай тканiнай стол, за якiм сядзелi старшыня калгаса Iван Iванавiч Шапка, члены праўлення, Явава мама-дэпутат, дзед Варава, дзед Салiвон i Галiна Сiдараўна.
Збоку на лаве падсудных разам сядзелi насупленыя Кныш з Кнышыхаю i трохi ў баку ад iх ашаломлены Бурмiла.
Мы выступалi як галоўныя сведкi абвiнавачання. I ўся зала дружна смяялася, калi Ява расказваў, як ён утапiў човен...
Палова вёскi выступiла на гэтым таварыскiм судзе. I ўсе гаварылi пра тое, што той, хто дбае толькi пра ўласную скуру i сваю кiшэню, не варты добрага слова (гэта сказала Галiна Сiдараўна).
...Што ён "унутраны дыверсант" (гэта сказаў дзед Салiвон).
...I калi ён можа прадаць за капейку сваё сумленне, гандлюючы iм на рынку, то за добрую цану ён i бацькаўшчыну не пашкадуе (гэта сказаў камсамолец Рыгор Кучарэнка).