90
Nilsson S. S. Kva slag mann var kong Sverre? // Syn og segn, 1948. S. 445–457; ejusd. Kong Sverre og kong David // Edda, 1948. S. 73–86; Schreiner J. Kong David i Sverres saga og Kongespeilet // Historisk tidsskrift. Oslo, 1954. Bd. 37. S. 22–24.
91
Lunden K. Norges historie. Oslo, 1976. Bd. 3. S. 122.
92
Munch P. A. Det norske Folks Historie. Christiania, 1857. Bd. III. S. 390–391; Bugge A. Norges historie fremstillet for det norske folk. Kristiania, 1916. Bd. II. Del 2. S. 48, 204.
93
Перед началом одной из решающих битв Сверрир, стремясь поднять боевой дух "березовоногих", обратился к ним со словами: "Пора посулить больше за ваши труды и испытанные вами великие опасности, чем вы получили до сих пор… Теперь нам предстоит овладеть чем-то гораздо большим – городом Нидаросом… Объявляю вам, что будет вашей наградой: тот, кто сразит лендрманна и докажет, что это он его сразил, станет лендрманном, и всякий получит то звание, которое он завоюет…" Сага о Сверрире. М.: Наука ("Литературные памятники"), 1988. С. 40 (гл. 35).
94
Gathorne-Hardy G. M. A Royal Impostor. King Sverre of Norway. Oslo, 1956.
95
Koht H. Innhogg og utsyn i norsk historie. Kristiania, 1921. S. 90.
96
Bagge S. From gang leader to the Lord's anointed: Kingship and the individuality in Sverris saga. Bergen, 1994; idem. Kingship and Individuality in Medieval Historiography // Culture and History. Oslo, 1994. № 13. P. 25–41.
97
Но вот мнение такого авторитетного читателя мировой литературы, как Х. Л. Борхес: "Классической является та книга, которую некий народ или группа народов на протяжении долгого времени решают читать так, как если бы на ее страницах все было продумано, неизбежно, глубоко, как космос, и допускало бесчисленные толкования <…>. Таким книгам, как "Книга Иова", "Божественная комедия", "Макбет" (а для меня еще некоторые северные саги), вероятно, назначено долгое бессмертие". Борхес Х. Л. Сочинения в трех томах. М., 1994. Т. 2. С. 157.
98
Oexle О. G. Soziale Gruppen in der Ständegesellschaft: Lebensformen des Mittelalters und ihre historischen Wirkungen // Die Repräsentation der Grappen. Göttingen, 1998. S. 9-44. Это вступительная статья к материалам коллоквиума, состоявшегося в Историческом институте Макса Планка в Гёттингене в сентябре 1995 г. В работе коллоквиума принимали участие наряду с историками искусствоведы и представители других гуманитарных дисциплин.
99
Отмечая, что вопрос о значимости анализа групп в общей форме уже был поставлен в трудах Тённиса, Зиммеля, Дюркгейма, М. Вебера, Эксле подчеркивает, что систематическим конкретно-историческим исследованиям он еще не подвергался.
100
Как кажется, Мария Оссовская в своем содержательном исследовании (Ossowska M. Etos rycerski i jego odmiany. Warszawa, 1973; Оссовская М. Рыцарь и буржуа. Исследования по истории морали. М., 1987) с излишней свободой пересекает границу, разделяющую мир воображения и реальный мир средневекового рыцарства.
101
Об этом разрыве в конце Средних веков см.: Хейзинга Й. Осень Средневековья. М., 1988, гл. IV–VII.
102
Витке J. Höfische Kultur. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter. München, 1987. Bd. 1. S. 26–29.
103
См.: Flori J. Chevalerie // Dictionnaire raisonné de Г Occident mediéval. Paris, 1999. P. 197–213.
104
Zumthor P. Langue, texte, énigme. Paris, 1973; idem. Autobiography in the Middle Ages // Genre, 1973. Vol. VI. № 1. P. 29–40.
105
Жизнеописания трубадуров / Изд. подг. М. Б. Мейлах. М.: Наука ("Литературные памятники"), 1993.
106
См.: Гуревич А. Я. Категории средневековой культуры. Изд. 2-е. М., 1984. С. 148 и след. Тем не менее отдельные исследователи рыцарских романов находят возможным говорить о "биографическом", субъективном времени их персонажей. Hanning R. W. The Individual in Twelfth-Century Romance. New Haven; London, 1977. Ch. 4.
107
Vitz E. B. The I of the Roman de la Rose // Genre, 1973, Vol. VI. № 1. P. 49–64.
108
См.: Zink M. La subjectivité littéraire. Autour du siècle de saint Louis. Paris, 1985.
109
См.: Ladner G. "Homo Viator". Mediaeval Ideas on Alienation and Order // Speculum, 1967. Vol. XLII. № 2.
110
Harming R. W. Op. cit. P. 234–242.
111
Мелетинский Е. М. Средневековый роман. Происхождение и классические формы. М., 1983. С. 3, 270.
112
Elias N. Über den Prozess der Zivilisation: Soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen. Bern, 1969.
113
Цит. по: Краснова И. А. Деловой человек Флоренции: занятия, круг общения, общественное сознание // Город в средневековой цивилизации Западной Европы. М., 1999. Т. 2. С. 105.
114
A Good Short Debate between Winner and Waster. An Alliterative Poem on Social and Economic Problems in England in the Year 1352 / Ed. by I. Gollancz. Oxford, 1930.
115
Ibid., 11. 253–256, 297–299.
116
Rossiaud J. Le citadin // L'homme medieval. Sous la direction de J. Le Goff. Paris, 1989. P. 159–200. Книга R. Weissman. Ritual Brotherhood in Renaissance Florence. N.Y., 1982, осталась мне недоступной.
117
См. об этом подробнее: Le Goff J. La bourse et la vie. Économie et religion au Moyen Age. Paris, 1986; Гуревич А. Я. Культура и общество средневековой Европы глазами современников (Exempla XIII века). М., 1989. С. 197 и след.
118
Гуревич А. Я. Средневековый мир: культура безмолвствующего большинства. М., 1990. С. 222–224. Восставших на Моисея Дафана и Авирона поглотила расступившаяся под их ногами земля (Числа, 16: 1-36).
119
Espinas G Les Origines du capitalisme. Т. 1. Sire Jehan Boinebroke, patricien et drapier douaisien (?-1286 environ). Lille, 1933.
120
Подробнее см.: Гуревич А. Я. Средневековый купец // Одиссей -1990. М… 1990.
121
Murray A. Reason and Society in the Middle Ages. Oxford, 1985. P. 100.
122
Цит. по: Оссовская М. Указ. соч. С. 392.
123
См.: Le Goff J. Ville // Dictionnaire… P. 1183–1200.
124
См.: Фридмэн П. Ноево проклятье // Другие Средние века. М.; СПб… 2000.
125
См.: Götz H.-W. Das Leben im Mittelalter. München, 1986. S. 140.
126
Подробнее см.: Гуревич А. Я. Средневековый мир: Культура безмолвствующего большинства. М., 1990. С. 264 и сл.
127
См. об этом подробнее: Gurjewitsch A. Kirchliche Tradition vs. Kontakt zur Gemeinde // Bayerisches Jahrbuch fur Volkskunde. 1996. S. 189–190.
128
Bisson Th. N. Tormented Voices. Power, Crisis, and Humanity in Rural Catalonia, 1140–1200. Cambridge; London, 1998.
129
См.: Le Roy Ladurie E. Montaillou, village occitan de 1294 à 1324. P., 1975.
130
Zemon Davis N. The Return of Martin Guerre. Cambridge, 1985; Дэвис Н. З. Возвращение Мартена Герра. М., 1990.
131
Zemon Davis N. Boundaries and the Sense of Self in Sixteenth-Century France // Reconstructing Individualism. Autonomy, Individuality, and the Self in Western Thought / Ed. by Т. С. Heller, M. Sosna, and D. E. Wellbery. Stanford. 1986. P. 54.
132
См.: Zerner M. Hérésie // Dictionnaire… P. 464–481.
133
Le Roy Ladurie E. Montaillou, village occitan de 1294 à 1324. P., 1975.
134
Ginzburg C. Il formaggio e i vermi: II cosmo di un mugnaio del'500. Torino. 1976, русский перевод. М., 2000.
135
О тесной связи ведовства с культом мертвых и с заботами об урожае см.: Ginzburg С. Hexensabbat. Entzifferung einer nächtlichen Geschichte. В., 1990.
136
Подробнее см.: Гуревич А. Я. Средневековый мир: культура безмолвствующего большинства. М., 1990. С. 319–320.
137
Существенное ограничение моих возможностей обсуждать подобные сюжеты состоит также в том, что постигшая меня несколько лет назад окончательная утрата зрения исключила мое непосредственное общение с источниками по истории искусства.
138
Claussen P. С. Früher Künstlerstolz. Mittelalterliche Signaturen als Quelle der Kunstsoziologie // Bauwerk und Bildwerk im Hochmittelalter. Anschauliche Beitrage zur Kultus– und Sozialgeschichte / Hrsg. K. Clausberg, D. Kimpel. R. Suckale u. a. Giessen, 1989. S. 7-33; idem. Künstlerschriften // Ornamenta Ecclesiae. Kunst und Künstler der Romanik. Koln. Bd. 1. S. 263–276; idem. Magistri Doctissimi Romani. Die römischen Marmorkünstler des Mittelalters // Forschungen zur Kunstgeschichte und christliche Archäologie. Bd. 14. Stuttgart. 1987; idem. Nachrichten von den Antipoden oder der mittelalterliche Kiinstler über sich selbst // Der Kiinstler iiber sich in seinem Werk. Internationales Symposium der Bibliotheca Hertziana. Rom, 1989 / Hrsg. Matthias Winner. Berlin, 1992; idem. Nikolaus von Verdun. Über Antiken– und Naturstudium am Dreikönigschrein // Ornamenta Ecclesiae. Kunst und Kiinstler der Romanik in Koln / Hrsg. Anton Legner. Koln, 1985. Bd. 2. S. 447–456; idem. Kathedralgotik und Anonymität 1130–1250 // Beitrage zur mittelaterlichen Kunst. G. Schmidt zum 70. Geburtstag.
(Wiener Jahrbuch fur Kunstgeschichte. Bd. 46/47), 1993–1994. Я благодарен профессору П. К. Клауссену за предоставленную мне возможность ознакомиться с его исследованиями.
139
Все приведенные примеры можно найти в работе: Castelnuovo E. L'artista // L'uomo medievale / a cura di J. Le Goff. Roma; Bari, 1987. P. 244–253. При подготовке окончательного текста этой главы неоценимую помощь оказала мне С. И. Лучицкая, за что я ей чрезвычайно признателен.
140
Claussen Р. С. Früher Künstlerstolz. Mittelalterliche Signaturen als Quelle der Kunstsoziologie. S. 10.
141
Claussen P. С. Früher Künstlerstolz… S. 11–12, 14.
142
Castelnuovo E. L'artista // L'uomo medievale. P. 256.
143
Claussen P. C. Nachrichten von den Antipoden oder der mittelalterliche Künstler über sich selbst. S. 31.
144
Claussen P. С Magistri Doctissimi Romani. Die römischen Marmorkünstler des Mittelalters.
145
Claussen P. С. Kathedralgotik und Anonymität 1130–1250.
146
Shetelig H. Classical Impulses in Scandinavian Art from the Migration Period to the Viking Age. Oslo, 1949. P. 105 ff.
147
Brate E. Svenska runristare. Stockholm, 1926; Мельникова Е. А. Скандинавские рунические надписи. М., 1977. С. 15 сл.
148
В частности, Г. Бём пишет об "отказе от портрета" в современном модернистском искусстве. Б. Ройденбах обращает внимание на некоторые средневековые портреты, целью создания которых вовсе не было раскрытие индивидуальности. Boehm G. Prägnanz. Zur Frage bildnischer Individualität // G. Boehm, E. Rudolph (Hrsg.) Individuum. Probleme der Individualitat in Kunst, Philosophie und Wissenshaft. Stuttgart, 1994; Reudenbach B. Individuum ohne Bildnis? Zum Problem der künstlerischen Ausdrucksformen von Individualitat im Mittelalter // Individuum und Individualitat im Mittelalter / Hrsg. J. A. Aertsen. A. Speer. Berlin, N.Y., 1996. S. 807–818.
149
Reudenbach B. Individuum ohne Bildnis?…
150
Работа Б. Ройденбаха увидела свет уже после появления первого варианта моей книги. Немецкий искусствовед, по-видимому, удовольствовался прочтением только тех страниц моего труда, где я пишу о несомненном сходстве портретов шестидесяти монахинь, и несколько поспешно умозаключил, что я вообще отрицаю существование личности и индивидуальности в изучаемую эпоху. Столь же поверхностное утверждение содержится и во вступительной статье к сборнику, в котором напечатано и исследование Ройденбаха (Individuum und Individualitat im Mittelalter. Hrsg. J. A. Aertsen, A. Speer. Berlin, N.Y., 1996.). Прояви мои высокочтимые коллеги чуть больше терпения и внимания, они бы с легкостью могли убедиться в прямой противоположности моей концепции личности на средневековом Западе тому, что они мне приписывают.
151
Claussen P. С. Nachrichten von den Antipoden oder der mittelalterliche Kiinstler iiber sich selbst. S. 22.
152
Castelnuovo E. Op. cit. P. 254.
153
Claussen P. С. Nachrichten von den Antipoden… S. 22.
154
Claussen P. С. Nachrichten von den Antipoden… S. 23.
155
Хранится в государственной библиотеке г. Мюнхена. Натапп R. Geschichte der Kunst. Berlin, 1959. Bd. 2. S. 223.
156
Castelnuovo E. L'artista… P. 244–253.
157
Claussen P. С. Nachrichten von den Antipoden… S. 29.
158
Это изображение было подарено Фридрихом Барбароссой своему дяде – графу Отто Каппенбергскому: Benton J. F. Culture, Power and Personality in Medieval France / Ed. by Thomas N. Bisson. P. 339.
159
Körner H. Individuum und Gruppe. Fragen nach der Signifikanz im Grabbild des 13. Jahrhunderts // Die Repräsentation der Grappe. Texte. Bilder. Objekte / Hg. O. G. Oexle; A. von Hülsen-Esch. Göttingen, 1998. S. 117.
160
Эти примеры можно найти в книге Бентона: Benton J. F. Ibid. P. 339.
161
Ladner G. B. Die Papstbildnisse des Altertums und des Mittelalters. Von Innozenz II zu Benedikt IX. Roma, 1979. S. 148.
162
Die Parler und der schöne Stil 1350–1400. Europaische Kunst unter den Luxemburgern / Hrsg. von A. Legner. Koln, 1978. Bd. 3, S. 211 ff.
163
Claussen P. С. Nikolaus von Verdun. Über Antiken – und Naturstudium am Dreikönigschrein. S. 447–456.
164
Claussen P. С. Nikolaus von Verdun. Über Antiken – und Naturstudium am Dreikönigschrein. S. 447–456.
165
Claussen P. С. Nachrichten von den Antipoden oder der mittelalterliche Künstler über sich selbst. S. 35–37.
166
Muratova X. Vir quidem fallax et falsidicus, sed artifex praeelectus. Remarques sur l'image sociale et littéraire de l'artiste au Moyen age // Artistes, artisans et production artistique. Actes du colloque de Rennes. Paris, 1987. P. 53, 59.
167
Claussen P. С. Nachrichten von den Antipoden. S. 27.
168
Claussen P. С. Magistri doctissimi Romani. Corpus Cosmatorum, 1987; ejusd. Magistri Doctissimi Romani. Die römischen Marmorkünstler des Mittelalters.
169
Claussen P. С. Kölner Kiinstler romanischer Zeit nach den Schriftquellen // Kunst und Kiinstler der Romanik in Koln. Koln, 1985. Bd. 2. S. 369–373.
170
Curtius E. R. Europaische Literatur und lateinisches Mittelalter. 8. Aufl. Bern: München, 1979. S. 503–505.
171
См.: Misch G. Geschichte der Autobiographie. Frankfurt/M., 1959–1970. Bd. III. Häfte 1. S. 92.
172
Teuffel R. Individuelle Persönlichkeitsschilderung in den deutschen Geschichtswerken des 10. und 11. Jahrhunderts. Leipzig; Berlin, 1914.
173
Gilson Ё. Héloise et Abélard. Paris, 1948.
174
Paravicini-Bagliani A. Les ages de la vie // Dictionnaire raisonné de Г Occident medieval. P., 1999. P. 9-15.
175
Vézelay J. de. Sermons / Ed. D. Vorreux // Sources chrétiennes, 1972. T. 1. № 192. P. 309.
176
Бойцов М. А. Германская знать XIV–XV вв.: приватное и публичное, отцы и дети // Частная жизнь. Человек в кругу семьи. Очерки по истории частной жизни в Европе до начала Нового времени / Ред. Ю. Л. Бессмертный. М., 1996.
177
Alexandre-Bidon D., Lett D. Les Enfants au moyen Åge. V–XV siècles. P. 1998. P. 155.
178
Ariès Ph. L'Enfant et la vie familiale sous l'Ancien Régime. Paris, 1973.
179
См.: Антология педагогической мысли христианского Средневековья / Сост. В. Г. Безрогов, О. И. Варьяш. Т. 1–2, М., 1994.
180
Ронин В. К. Восприятие детства в каролингское время // Женщина, брак, семья до начала Нового времени. Демографические и социокультурные аспекты. М., 1993. С. 18.
181
Alexandre-Bidon D., Lett D. Op. cit. P. 42.
182
Alexandre-Bidon D., Lett D. Op. cit. P. 56–57, 59.
183
Бессмертный Ю. Л. Мир глазами знатной женщины IX в. (К изучению мировосприятия каролингской знати) // Художественный язык средневековья. М., 1982. С. 83–108.