Частица ук/Үк (еще, даже) добавляется как к именам, так и к глаголам:
МəскəҮгə Үк бардыңмы?
Син аны Җəйдəн Үк белəсеңме?
КӨздəн (с осени) Үк бəрəңге алдык.
Сиңа ук килделəрмени?
Авылдан ук ҖəяҮ килдек.
Без сине кичəдəн Үк кӨтəбез.
Но чаще всего ук/Үк присоединяется к глаголам в форме деепричастия на - гач/-гəч, - кач/-кəч:
Кайткач ук хəбəр ит. (Как только вернешься, сообщи).
əйткəч Үк, безгə кер. (Как только скажешь, зайди к нам).
Баргач ук, телеграмма бир. (Как только доедешь, дай телеграмму)
Кергəч Үк, ут яндыр. (Как только зайдешь, зажги свет).
7. В татарском языке есть еще частицِы, выражающие неопределенность, которые присоединяются как к именным, так и к глагольным основам и пишутся слитно. Это - дыр/-дер, - тыр/-тер (наверное):
əни килгəндер инде. - Мама, наверное пришла.
Хат безгəдер əле. - Письмо, наверное, нам.
Бу - синең алмадыр əле. - то, наверное, твое яблоко.
Моны абый эшлəгəндер. - то, наверное, сделал брат.
Задание. Эти предложения переведите сами.
Син бу хəлне белгəнсеңдер.
Мансурга син əйткəнсеңдер əле.
Мəрзия белəдер əле.
Алар кичə Казанга кайтканнардыр.
Сау булыгыз! Уңышлар сезгə!
Урок 37
Частицы (продолжение). Диалоги.
(Утыз Җиденче дəрес)
Исəнмесез!
Хəерле кӨн!
Продолжаем изучение частиц, которых, как вы видели, так много в татарском языке.
8) Есть еще усилительные частицы иң (самый), бик (очень), нəкъ (именно, точно, самый), гаять (самый), которые ставятся перед знаменательными словами - прилагательными, наречиями, иногда и глаголами и выражают интенсивность признака или действия:
Иң матур кыз - Рəмзия.
Иң яхшысы - эшкə бару.
Иң тəмлесе - гӨбəдия.
Иң баллы чəй - миңа!
Син бик матур сӨйлисең.
Бу - бик яхшы эш.
Сиңа бик кҮп укырга кирəк.
Миңа нəкъ сез кирəк.
Камил нəкъ əтисе.
Профессор Сəмитов гаять кҮп эшли.
Ул гаять зур хезмəт язган.
К усилительным частицам относят еще и выражающие превосходную степень прилагательных формы, употребляющиеся перед прилагательными и повторяющие один-два звука прилагательных с добавлением звуков - м, - п:
ак - ап-ак (белый-пребелый)
сары - сап-сары (желтый-прежелтый)
кызыл - кып-кызыл (красный-красный)
яшел - ямь-яшел (зеленый-презеленый)
кара - кап-кара (черный-пречерный)
зəңгəр - зəп-зəңгəр (голубой-голубой)
кҮк - кҮм-кҮк (синий-синий).
Запомним несколько народных примет:
КӨн бик кыздырса, яңгыр булыр. (Если очень жарко, будет дождь).
Марттагы кар - бакча Җимешенə бик ярар. (Снег в марте - к большому урожаю).
Может быть, вы запомните эти загадки:
1. Кар тҮгел - ак, Боз тҮгел - каты, Тоз тҮгел - эри. /Шикəр/.
(не снег - белый, не лед - твердый, не соль - тает) /сахар/.
2. Ялгыз гына ашалмый, Аннан башка аш бармый. /Тоз/.
(отдельно его не едят, без него еда не идет) /соль/.
3. Җəй дə егет, кыш та егет, Картайганы юк, гел егет. /Чыршы/.
(и летом джигит, и зимой джигит, не стареет, всегда джигит) /ель/.
4. Ут тҮгел, Үзе яндыра. /Кычыткан/.
(не огонь - сама обжигает) /крапива/.
А теперь поговорим, употребляя частицы. Найдите их.
1. - Бу каз кыйбатмы?
- Ике йӨз сум гына!
2. - Сиңа машина кирəкме?
- Хəзер Үк кирəк тҮгел. Кич белəн кирəк булачак.
3. - Сез дачага бармадыгызмыни?
- Юк шул, бҮген бармадык. Иртəгə иртəн Үк китəрбез дип уйлыйм.
4. - əллə сез юбилейга кайтмадыгыз?
- Нинди юбилей?
- Безнең мəктəпнең юбилее булды бит!
- Шулаймыни? ə мин белмəдем бит. Ник миңа əйтмəдең?
- Син белəсеңдер дип уйладык.
5. - Камил, иртəгə конференция була микəн?
- Була.
- Кайчан?
- Иртəн сəгать 10 да башлана. Синең докладың бар бит. Белмисеңмени?
- Белəм, лəкин онытканмын. Рəхмəт сиңа.
- Берни тҮгел.
6. - Айдар, мин сине Һич аңламыйм?
- Ничек инде, аңламыйсың?
- Аңламыйм шул. Театрга барабыз, дидем.
- əминə, гафу ит, мин онытканмын. Хəзер Үк кайтып Җитəм. КӨт мине, яме!
- Ярар, кӨтəм.
7. - Рəшит, кил əле, бер китап кҮрсəтəм.
- Нинди китап?
- Менə. Бу китап - "Татар тарихы". Аны Равил Фəхретдинов язган.
- ə-ə-ə, мин ул галимне бик яхшы белəм. Ул - археолог бит. Телевизордан да кҮп кҮргəнем бар. Хəтерлисеңме, без бер юбилей кичəсендə аны кҮргəн идек. Ул əле гармунда бик матур уйный, бик матур Җырлый. Бик акыллы да икəн. Нинди кызыклы китап язган!
8. - Кызлар, исəнмесез!
- Ай, кая югалдың син, Айназ?
- БҮген генə кайттым.
- Кая бардың соң син?
- Мин ТӨркиягə бардым бит!
- Шулаймыни?
- əйе. Без əни, əти белəн ял иттек.
- Рəхəт булдымы соң?
- Бик рəхəт булды. Килгəч Үк, диңгез буена бардык. Диңгез бик чиста, бик матур. Рəхəт тə булды соң!
9. - Алмаз, сез Алсу белəн бергə килегез инде, яме!
- Кайчан?
- Иртəгə кич белəн.
- Нəрсə була?
- Минем туган кӨнем бит! Оныттыңмыни?
- Гафу ит, əминə, онытканмын.
- Без сезне сəгать алтыга хəтле Үк кӨтəбез. Килегез инде, яме!
- Рəхмəт. Без алтынчы яртыга кадəр Үк килербез. Сезгə ярдəм итəргə кирəкме?
- Юк, рəхмəт, без сезне кӨтəбез инде.
10. - Кызым, син МəскəҮгə килеп Җиткəч тə телеграмма бир. Телефоннан шалтырат, яме.
- əни, борчылма инде. Мин, килгəч Үк, телефоннан шалтыратырмын.
- Кызым, сак бул инде, тəртипле бул инде, ярыймы?
- Ярый, əни, сау бул инде!
- Сау бул инде, кызым!
11. - Мансур, бу китапны миңа бир əле 1–2 сəгатькə.
- Мə, рəхим ит. Иртəн Үк бу китап миңа кирəк. Безнең семинар булачак. Син аны миңа тӨшер. Мин икенче катта 214 нче бҮлмəдə яшим.
- Ярый, бирермен. Рəхмəт сиңа.
12. - Кызлар, бҮген телевизор эшлиме?
- Эшлəми шул.
- Тагын эшлəмимени соң?
- Эшлəми бит. Мастер кирəк.
- Камил мастер бит. əйдəгез, Камилгə əйтəбез.
- Камил мастер тҮгел, ул электрик кына.
- Шулаймыни?
13. - Мансур, бу Алсумы, Камилəме?
- Камилə бугай (кажется).
- Юк, Алсу бит!
- Юк инде. Камилə ич!
14. - Азат, бҮген сишəмбеме соң?
- Белмим шул Үзем дə.
- Ничек?
- Шулай инде! Эш кҮп бит!
Запомните пословицы с частицами.
Кояш та тапсыз булмый. (И на солнце бывают пятна).
Эш бетте, кӨлтə Җыясы гына калды. (букв.: делу конец, осталось только убрать снопы).
Аюны да биергə Өйрəтəлəр. (И медведя учат танцевать).
ДҮрт аяклы ат та сӨртенə. (Лошадь о четырех ногах и то спотыкается).
Син дə кунак, мин дə кунак, атка печəн кем сала. (И ты гость, и я гость, а кто даст коню сено).
Намусыңны яшьтəн Үк сакла. (Береги честь смолоду).
Бəхет тəхеттə тҮгел. (Счастье не в престоле).
Үзем тапкан мал тҮгел, əти тапкан жəл тҮгел. (Не сам наживал, а то, что нажил отец - не жалко).
Сау булыгыз! Сезгə уылар телим!
Урок 38
Выражение условия. Диалоги. Народные приметы.
(Утыз сигезенче дəрес)
- Исəнмесез!
- Хəерле кӨн!
Сегодня наш урок посвящается выражению условия в татарском языке.
Средства выражения условных отношений
I. В татарском языке основным средством выражения условия является аффикс условного наклонения - са/-сə. Этот аффикс ставится перед аффиксами лица и числа.
Начнем с простого глагола в условном наклонении:
Единственное число
Мин əйт-сə-м (если я скажу)
Син əйт-сə-ң (если ты скажешь)
Ул əйт-сə (если он скажет)
Множественное число
Без əйт-сə-к (если мы скажем)
Сез əйт-сə-гез (если вы скажете)
Алар əйт-сə-лəр (если они скажут)
Так же спрягаются и твердые основы глагола, но с добавлением твердой пары аффикса - са:
Единственное число · Множественное число
1. Мин кайт-са-м · Без кайт-са-к
2. Син кайт-са-ң · Сез кайт-са-гыз
3. Ул кайт-са · Алар кайт-са-лар
Это - самая универсальная форма выражения условия. Давайте запомним ее употребление. Переводы вы можете сделать сами. Вы уже усвоили эти слова, и такие диалоги для вас не представляют трудности.
1. - Дания, əби килсə, Өчпочмак пешерəбезме?
- əлбəттə.
2. - БҮген авылга кайтсам, сиңа əйтермен.
- Ярый.
3. - МəскəҮгə барсаң, миңа матур кроссовкалар алып кайт əле.
- Ярар.
4. - əби, син гӨбəдия пешерсəң, миңа телефоннан шалтырат əле, яме?
- Ярар, балам.
5. - Галия ханым, директор килсə, миңа əйтегез əле.
- əлбəттə, Гариф əфəнде.
6. - Син депутат булсаң, нəрсə əйтерсең?
- Белмим əле.
7. - Авырмасам, мин сиңа керермен, яме?
- Ярый, борчылма.
8. - əнилəр килсə, сезне кунакка чакырабыз.
- Рəхмəт.
9. - Без сезне кунакка чакырсак, сез килерсезме?
- Кайчан?
- Иртəгə.
- Сəгать ничəдə?
- Кич белəн сəгать Җидедə.
- Килербез, əлбəттə. Чакыруыгыз Өчен рəхмəт.
10. - əби, менə бу балны ашасаң, терелерсең. Аша инде.
- Рəхмəт, кызым. Чəй белəн эчəрмен.
11. - ГӨлчəчəк, БӨгелмəгə килсəгез, безгə дə керегез. Без Өйдə булабыз.
- Рəхмəт, Сəрия ханым.
12. - Самолетка билет булмаса, поезд белəн китəрбез.
- Поезд кайчан китə?
- Кичке сəгать сигездə.
- Ярар.
13. - КӨн Җылы булса, урманга барырбыз.
- Кайчан?
- Иртəгə.
- Ярый.
14. - Сез əйтмəсəгез, бу сҮзне аңа кем əйтə?
- Шулай инде.
15. - Иртəгə укытучы диктант яздырса, син əзерме?
- əзер(готов).
II. Параллельно с аффиксом - са/-сə, дублируя это значение условия, может употребляться и союз əгəр (если), который всегда ставится в начале предложения:
əгəр билет булса, əйтермен (если будет билет, скажу).
əгəр ял итсəк, яхшы булыр (если отдохнем, будет хорошо).
əгəр мин кайтсам, хəбəр итəрмен (если я приеду, сообщу).
Употребим эти выражения в диалогах.
1. - əгəр сине ТӨркиягə чакырсалар(пригласят), барасыңмы?
- Барам, əлбəттə.
2. - əгəр трамвайлар йӨрмəсə, ничек кайтасың?
- Такси белəн.
- Такси кыйбат бит!
- Бездə акча кҮп!
3. - əгəр сиңа əйтсəлəр, син мине дə чакыр, яме?
- Ярар.
4. - əгəр китапханəгə барсаң, миңа РӨстəм Кутуйның бер китабын ал əле, яме?
- Ярый.
5. - əгəр Җыелыш булса, мин сиңа əйтермен, яме?
- Мине кайда кҮрерсең?
- Телефоннан əйтермен.
- Ярар, рəхмəт.
III. Значение условия может выражаться и добавлением к глаголам настоящего и прошедшего времен изъявительного наклонения послеложного слова икəн (оказывается):
1. - Рəсимə, МəскəҮгə барасыз икəн, безгə дə əйтегез, яме?
- Ярар, Мəликə апа.
2. - Рəшидə, син анда эшлисең икəн, яхшы эшлə инде.
- əлбəттə.
3. - Егетлəр, сез урманга барасыз икəн, безне дə онытмагыз!
- Ярар.
4. - Сез андый сҮзне ишеткəнсез икəн, башка кешегə əйтмəгез инде.
- Юк, юк, əйтмибез.
5. - Быел бакчада бəрəңге утыртабыз икəн, кыш кӨне ашарга Җитəчəк.
- КҮпме утыртасыз?
- Ике сутый.
- Ярыйсы!
6. - БҮген яңгыр ява икəн, иртəгə болынга бармыйбыз.
- Ник?
- Юл пычрак була.
IV. Условие выражается и добавлением к категорическому прошедшему времени вспомогательного глагола в форме исə:
Единственное число
мин бардым исə (если я пойду)
син бардың исə (если ты пойдешь)
ул барды исə (если он пойдет)
Множественное число
без бардык исə (если мы пойдем)
сез бардыгыз исə (если вы пойдете)
алар бардылар исə (если они пойдут)
1. - Сиңа килергə əйттелəр исə, безгə шалтыратырсың бит?!
- əлбəттə.
2. - ТаҺир барды исə, барысы да канəгать калырлар.
- Мин дə шулай уйлыйм.
3. - Өйгə кайттым исə, эштəн бушамыйм(не освобожусь от дел).
- Мин дə шулай.
4. - əнием эшлəде исə, бик яхшы эшли.
- Минем əни дə шулай.
5. - Яңгыр яуды исə, дачага бармыйбыз, яме?!
- Барыйк инде!
- Кояш чыкса, китəрбез.
- Ярар.
Кроме этих форм, существуют и другие формы выражения условных отношений. Но нам пока достаточно и этих.
Ну а теперь мы продолжим дальше наш урок.