131
"Что есть Бог? Все, что видишь, и все, чего не видишь… Только так можно воздать должное его величию, более которого нельзя ничего помыслить" (Seneca. Quaestiones naturalis. 1, pref. 13; русский пер. с небольшими изменениями цит. по: Луций Анней Сенека. О природе. I. Предисловие, 13 // Луций Анней Сенека. Философские трактаты / Пер. с лат., вступ. статья и комментарии Т.Ю. Бородай. 2-е изд. Спб.: Алетейя, 2001, с. 184). Ансельм Кентерберийский. Прослогион. 2 (ed. F.S. Schmitt I 101, 5): [deus est] aliquid quo nihil maius cogitari possit; Ср.: Прослогион. 3 (ed. F.S. Schmitt I 103, 4–6): si enim aliqua mens posset cogitari aliquid melius te, ascenderet creatura super creatorem, et iudicaret de cratore; quod valde est absurdum .
132
В пятой книге сочинения "О созерцании" Бернард говорит: "Что есть Бог? То, более чего ничто невозможно мыслить". См.: Bernardus Claraevallensis. De consideratione ad Eugenium papam. 7. 15 // PL 182, 797.
133
Meister Eckhart. Die deutschen und lateinischen Werke. Abt. II: Die lateinischen Werke (LW). Band IV: Magistri Echardi Sermones. Stuttgart, 1956, S. 263–270.
134
BdEW 212, 2–4.
135
См., например, о понимании благодати Майстером Экхартом см.: E.H. Weber. La theologie de la grace chez Maitre Eckhart // Revue des sciences religieuses. 70. 1. 1996, p. 48–72.
136
BdEW 215, 17 sq.
137
Ср.: Мф 11, 30: "Ибо иго Мое благо, и бремя Мое легко".
138
BdEW 216, 4–8.
139
BdEW 216, 12–15.
140
Пс 41(42), 2.
141
BdEW 216, 12–25.
142
BdEW 216, 26–27; ср.: Мф 22, 14: "Ибо много званных, а мало избранных".
143
BdEW 217, 1-19.
144
BdEW 217, 19–21.
145
BdEW 217, 22–26.
146
BdEW 218, 27–32.
147
BdEW 219, 1–3.
148
BdEW 219, 4-12.
149
BdEW 219, 13–14.
150
BdEW 220, 24–29.
151
BdEW 220, 30–32.
152
Wegener, Bernhard. Vanitas et amor. Zum Werk des Mystikers Heinrich Seuse // Die Psychohistorie des Erlebens / Hrsg. von Ralph Frenken und Martin Rheinheimer. Kiel: Oetker-Voges Verlag, 2000, S. 163–191 (Psychohistorische Forschungen, Band 2); Frenken, Ralph. Das infantile Trauma des Mystikers Heinrich Seuse (1295–1366) // Ibid, S. 193–225.
153
Haas, Alois Maria. Einffihrung in Leben und Werk Heinrich Seuses // idem. Kunst rechter Gelassenheit: Themen und Schwerpunkte von Heinrich Seuses Mystik. 2. hberarb. Aufl. Bern, Berlin, Frankfurt a. M., N.Y., Paris, Wien: Lang, 1996, S. 22.
154
BdEW 196, 2-12.
155
BdEW 197, 10 sq.
156
BdEW 199, 19.
157
Bihlmeyer, 484, 10–12. См. также: Bindschedler, Maria. Seuses Auffassung von der deutschen Sprache // Heinrich Seuse. Studien zum 600. Todestag 1366–1966 / Hrsg. von E.M. Filthaut OP. Koln, 1966, S. 71–75.
158
BdEW 197, 24 sq.
159
BdEW 197, 22 sqq.
160
BdEW 197, 26–30.
161
BdEW 199, 14–19.
162
См. об этом подробнее: Stirnimann, Heinrich. Mystik und Metaphorik. Zu Seuses Dialog // Das Ein ig Ein . Studien zur Theorie und Sprache der deutschen Mystik / Hrsg. von A.M. Haas und H. Stirnimann. Freiburg/Schw., 1980, S. 222 sq. (Dokimion, Bd. 6).
163
BdEW 201, 1–18.
164
BdEW 202, 20–28.
165
BdEW 203, 4–7.
166
Thomas Aquinas , S. th. 1, q. 44: De processione creaturarum a Deo .
167
BdEW 203, 7–10.
168
BdEW 203, 19–25.
169
BdEW 203, 11–18.
170
BdEW 198, 1–5.
171
См., например, во второй главе: BdEW 204, 27-205, 7.
172
См., например, BdEW 205, 3–6.
173
BdEW 205, 1 и др.
174
BdEW 205, 6 и др.
175
BdEW 216, 17–29.
176
BdEW 216, 30–31.
177
BdEW 217, 1-21.
178
BdEW 230, 25–232, 2.
179
BdEW 223, 23 – 226, 10.
180
BdEW 226, 5–6: "Ныне сказала Я тебе много слов, но в своей преисполненной любви красоте осталась Я столь же нетронутой, как небесная сфера от твоего мизинца".
181
BdEW 226, 8-10.
182
BdEW 229, 7–8.
183
BdEW 229, 5–7.
184
BdEW 325, 18–23: "Желающий переписать эту книгу, столь заботливо написанную и составленную, должен делать это, нисколько не изменяя содержащиеся в ней слова и их собственный смысл, ничего не добавляя, ничего не сокращая и не изменяя слова. После того, как переписал, следует ему раз или даже два тщательно сравнить переписанное с оригиналом. Не должен он также что-либо извлекать из книги и переписывать это отдельно, за исключением помещенных в конце "Ста созерцаний": их он может изымать, если пожелает".
185
См., например: Jose van Aelst. Passie voor het lijden: De Hundert Betrachtungen und Begehrungen van Henricus Suso en de oudste drie bewerkingen uit de Nederlanden. Leuven: Peeters, 2005, p. 46: "Geen van Suso’s teksten is zo populair geweest als zijn "Hundert Betrachtungen und Begehrungen"" ("Ни один из текстов Сузо не стал таким популярным, как его "Сто созерцаний"").
186
Wilmart A. Auteurs spirituels et textes devots du Moyen Age latin. Etudes d’histoire litteraire. Paris, 1971 (reproduction de l’edition: Paris, 1932), p. 191, n. 5: "La reflexion et l’expression personnelles occupent plus de place dans les "meditations"".
187
См., например, Erdei K. Auf dem Wege zu sich selbst: Die Meditation im 16. Jahrhundert. Eine funktionsanalytische Gattungsbeschreibung. Wiesbaden, 1990, S. 46: "ein durch den Verstand gesteuertes Denken, das von den Geschopfen ausgeht und bis zum geistigen Wesen, bis zum Innersten des Menschen dringt. Es aktiviert nicht nur den Intellekt, das reflektierende Bewusstsein, sondern alle inneren Krafte der Seele, auch den Willen und die Affekte".
188
В основу этой части положены исследования, выполненные в рамках стипендии им. Амплония (Amplonius-Stipendium), предоставленной в летнем семестре 2007 г. теологическим факультетом Эрфуртского университета.
189
Kunzle. Horologium, S. 105–276, 283–289; Bihlmeyer, S. 3*-29*, 136*-163*.
190
Bihlmeyer, S. 3*-45*; Kunzle. Horologium, S. 355–360; Hofmann, Georg. Seuses Werke in deutschsprachigen Handschriften des deutschen Mittelalters // Fuldaer Geschichtsblatter. 45. 1969, S. 113–208.
191
Jose van Aelst. Passie voor het lijden: De Hundert Betrachtungen und Begehrungen van Henricus Suso en de oudste drie bewerkingen uit de Nederlanden. Leuven: Peeters, 2005.
192
Johan Huizinga. Herfsttij der middeleeuwen: Studie over levens– en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden. Amsterdam: Uitg. Contact, 1997; немецкий перевод: Johan Huizinga. Herbst des Mittelalters: Studien dber Lebens– und Geistesformen des 14. Und 15. Jahrhunderts in Frankreich und in den Niederlanden / Hrsg. von Kurt Koster. Stuttgart: Kroner, 1987; русский перевод: Й. Хёйзинга. Осень Средневековья. Исследование форм жизненного уклада и форм мышления в XIV и XV вв. во Франции и Нидерландах / Перевод Д.В. Сильвестрова. М.: Наука, 1988.
193
Речь идет, прежде всего, о критических изданиях сочинений Майстера Экхарта, Дитриха Фрайбергского, Бертольда из Моосбурга и других представителей так называемой "немецкой доминиканской школы" и публикациях таких специалистов, как Г. Штер, Л. Стурлезе, Ф. Лёзер, Н. Ларгир, А. Шпеер, А. Беккаризи, В. Зеннер, У Керн, Ф. Леппин, Г. Вальтер, В. Горис, М. Эндерс, Б. Мак-Гинн, К. Ру, А. де Либера.
194
Schum, Wilhelm. Beschreibendes Verzeichnis der Amplonianischen Handschriften-Sammlung zu Erfurt. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung, 1887, S. 401.
195
Ms. UFB Erfurt-Gotha, Dep. Erf. CA 4° 144, Vorblatt Ilr.
196
Schum, S. 401.
197
За подробную информацию о рукописях Иоанна де Вазия в составе Bibliotheca Amploniana я глубоко признателен д-ру Бригитте Пфайль-Аманн.
198
Schum, S. 401–402.
199
Ms CA 4° 144 der UFB Erfurt-Gotha, Vorblatt IIv; Schum, S. 401.
200
Thomas Kaeppeli OP. Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi. Vol. II: G-I. Romae: Ad S. Sabinae, 1975, p. 269–281.
201
Kaeppeli II 251–253.
202
О нем см.: Kaeppeli II, 281–282.
203
Hor 367, 24-368, 9.
204
Подробнее о нем см.: RainerBerndt. Hugo von St-Cher // Lexikon fur Theologie und Kirche. Band 5. Freiburg i. Br., Basel, Rom, Wien: Herder, 1996. Sp. 310–311; Theologie als Wissenschaft im Mittelalter. Texte, Ubersetzungen, Kommentare / Hrsg. von Bruno Niederbacher und Gerhard Leibold. MUnster: Achendorff, 2006, S. 37–78; Hugues de Saint-Cher (f 1263), bibliste et theologien / fitudes reunies par Louis-Jacques Bataillon OP, Gilbert Dahan et Pierre-Marie Gy OP. Turnhout: Brepols, 2004. О значительном влиянии экзегетики Гуго а Санкто Каро на Бонавентуру см.: Thomas J. Herbst. The Road to Union: Johannine Dimensions of Bonaventure’s Christology. Grottaferrata (Rom): Frati Editori di Quaracchi, 2005, p. 32; B. Smalley. The Gospels in the Schools, c. 1100 – c. 1280. London, Ronceverte (West Virginia), 1985, p. 205–211.
205
Kaeppeli II 271–281. В списке Кеппели эрфуртская рукопись CA 4° 144 отсутствует; причина этого, по-видимому, кроется в том, что в каталоге В. Шума (Schum, S. 401) авторство Гуго а Санкто Каро не было однозначно установлено.
206
Kunzle. Horologium, S. 204.
207
P. Lehmann. Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz / Hrsg. von der Bayerischen Akademie der Wissenschaften in Mdnchen, I–II bearbeiten von P. Lehmann. II: Bistum Mainz: Erfurt. Mdnchen, 1928, 64, 40–42.
208
Старинное здание collegium maius, где долгое время хранилась библиотека старого Эрфуртского университета, находится недалеко от протекающей через Эрфурт и прежде периодически выходившей из берегов р. Гера. Кроме того, само это здание, построенное в XV в. из камня, к началу XX в. начало разрушаться и стало по этой причине непригодно для хранения книг. В настоящее время оно закрыто и нуждается в капитальной реконструкции.
209
Ms. UFB Erfurt-Gotha, Dep. Erf. CA. 4° 144, f. 318 : Nota autem, quodpresentes expositionespsalterii ego Iohannes de Egher extraxi depluribuspost.
210
Ms. UFB Erfurt-Gotha, Dep. Erf. CA. 4° 144, f. II .
211
Schum, S. 401.
212
BSB Mdnchen Mss. Cgm 444 (из монастыря Вессобрунн, ок. 1422 г.), Cgm 526 (из монастыря Вайенштефан, 1424 г.).
213
Kalocsa Ms. 300.
214
Alteste Stadtuniversitat Nordwesteuropas: 600 Jahre Kolner Universitat, Ausstellung des Historischen Archivs der Stadt Koln 4. Oktober bis 14. Dezember 1988. Koln, 1988, S. 63: его предписание от 31 мая 1480.
215
О нем см.: Ernst Reiter. Johann von Eych // Die deutsche Literatur des Mittelalters, Verfasserlexikon / Hrsg. von Kurt Ruh zusammen mit Gundolf Keil, Werner Schroder, Burghart Wachinger, Franz Josef Worstbrock, Redaktion Christine Stollinger. Band 4. Berlin, New York: Walter de Gruyter, 1983, Sp. 591–595.
216
О нем см.: Isnard Wilhelm Frank OP. Hausstudium und Universitatsstudium der Wiener Dominikaner bis 1500. Wien: Bohlau, 1968, S. 290 (Archiv ffir osterreichische Geschichte, 127. Band).
217
Schum , S. 989.
218
Schum , S. 987.
219
Ms. UFB Erfurt-Gotha, Dep. Erf. CA 4o 144, Vorblatt IIv.
220
Амплоний был ректором Кёльнского университета несколько раз. Первый раз он стал 42-м (по другим сведениям 43-м) ректором в 1399 г. и занимал этот пост с 25.06.1399 по 20.12.1399: Hermann Keussen . Die alte Universitat Koln: Grundzuge ihrer Verfassung und Geschichte. Koln: Verlag des Kolnischen Geschichtsvereins, 1934, S. 386.
221
Cat. Ampl. Theol. 41; Schum , S. 401.
222
De Cock K., Pattin A . Johannes de Wasia († 1395), wijsgeer, theoloog en eerste deken van de theologische fakulteit van de universiteit te Keulen // Tijdschrift voor fi losofie: uitg. door het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, Leuven. 35. 1973, p. 344–51.
223
Иоанн де Вазия был 20-ым ректором Кёльнского университета; он стал им приблизительно в начале 1393 г. (точная дата неизвестна; впервые он назван ректором в одной грамоте от 24.03.1393) и занимал этот пост до 24.03.1394: Keussen, S. 385.
224
Сведения согласно так называемой "Деканатской книги", оригинал которой теперь хранится в Париже (Paris, Bibl. Nat. nouv. acq. lat. 2165); списки с нее Кромбаха и Хартцхайма хранятся в Кёльнском городском историческом архиве (Historisches Archiv der Stadt Koln, Univ. 113); список Хартцхайма: 1395 in dieB. matthaeiap…. mortuus est Jo. de Wasiaprim. dec. fac. etsepultus in ecclesia Col., cuius erat canonicus et m.; список Кромбаха (f.1): 1395obiit Joh. de Wasia, canonicus, improvise in festo s. Matthaei…
225
Ms. 2° 351 der UFB Erfurt-Gotha; Schum, 246: Iste liber est magistri Amplonii de Berka, qui emit eum ab executoribus magistri Io. de Wasia prumpto auro anno siquidem 1402 in mense Marcio. См. также: De Cock K, Pattin A. Johannes de Wasia (f 1395), p. 350–351.
226
Erich Meuthen. Kolner Universitatsgeschichte. Band I: Die alte Universitat. Koln, Wien: Bohlau Verlag, 1988, S. 75: "In die Erfurter Amploniana gelangen z.B. dber 40 Handschriften aus dem Nachlass der ersten Dekans der theologischen Fakultat, Johannesde Wasia"
227
Ruedi Imbach. Die deutsche Dominikanerschule // Grundfragen christlicher Mystik / Hrsg. von M. Schmidt. Stuttgart-Bad Cannstatt, 1987, S. 157–172, особенно S. 158–160.
228
Walter Senner OP. Heinrich Seuse und der Dominikanerorden // Heinrich Seuses Philosophia spiritualis. Quellen, Konzept, Formen und Rezeption. Tagung Eichstatt 2.-4. Oktober 1991 / Hrsg. von Rbdiger Blumrich und Philipp Kaiser (Wissenslitera-tur im Mittelalter, Schriften des Sonderforschungsbereichs 226 Wbrzburg/Eichstatt, Band 17). Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1994, S. 3-31 (для темы "Генрих Сузо и доминиканское богословское образование" наибольший интерес представляют S. 17–24).
229
Ms. UFB Erfurt-Gotha, Dep. Erf. CA 4° 144, f. 327.
230
Ibid.
231
Hor 384, 1–6.
232
В "Первоосновах теологии" Прокл понимает эманацию, скорее, как причастность (партиципацию) и обусловленность всего первой причиной. По-видимому, именно такая трактовка позволила согласовать неоплатоническую теорию эманации с христианским креационизмом. Латинский перевод В. фон Мёрбеке "Первооснов теологии" Прокла: Proclus. Elementatio theologica, propositiones 1–9, 11–13 / translata a Guillelmo de Morbecca, hrsg. von Helmut / translata a Guilelmo de Moerbeke (textus ineditus), uit. door C. Vansteenkiste // Tijdschrift voor filosofie. 13. 1951, p. 263–302, 491–531.
233
"Liber de causis", следуя Проклу, в целом понимает эманацию как причастность (партиципацию) и обусловленность всего первой причиной. Однако в рамках такой трактовки в отношении возникновения отдельных вещей и их зависимости от второй причины (а через нее – от первой причины) допускается представление о некоем "истечении": Le Liber de causis, propositio 17 / edition etablie a l’aide de 90 manuscrits avec introduction et notes par Adriaan Pattin. Leuven: Uitgave van "Tijdschrift voor filosofie", Sonderausgabe o.J. (= Tijdschrift voor filosofie. 28. 1966, p. 90–203), p. 49: Quod est quia causa secunda quando facit rem, influit causa prima quae est supra eam super illam rem de virtute sua, quare adhaeret ei adhaerentia vehementi etservat eam.