На адным з урокаў геаграфii гэтая спружына спрацавала. Рана цi позна, так цi iнакш, тут цi ў iншым месцы, але гэта павiнна было здарыцца. Не з iм, дык з некiм другiм, такiм, як ён.
Расказваючы вучням восьмага класа аб эўрапейскай частцы свету, Абуталiп Кутыбаеў спамянуў пра тое, як аднойчы вывезлi iх з канцлагера ў Паўднёва-Баварскiя Альпы на каменяломнi i як адтуль iм удалося, абяззброiўшы ахову, збегчы да югаслаўскiх партызан, расказаў, што ён прайшоў паў-Эўропы ў час вайны, бываў на берагах Адрыятычнага i Сяродземнага мораў, добра знаёмы з той прыродай, з жыццём мясцовага насельнiцтва i што ўсё гэта ў падручнiку немагчыма апiсаць. Настаўнiк лiчыў, што тым самым узбагачае прадмет жывымi назiраннямi вiдавочцы.
Яго ўказка хадзiла па сiне-зялёна-карычневай геаграфiчнай карце Эўропы, што была вывешана на школьнай дошцы, яго ўказка прасочвала ўзвышшы, раўнiны, рэкi, часта датыкаючыся да тых месц, што i цяпер снiлiся яму начамi, дзе кожны дзень iшлi баi, многiя леты i зiмы, i, магчыма, указка датыкнулася да той нябачнай на карце кропкi, дзе пралiлася яго кроў, калi збоку нечакана паласнула чарга варожага аўтамата, i ён павольна пакацiўся па схiле, пакiдаючы крывавы след на траве i каменнi, тая алая кроў магла б залiць усю вучэбную карту, i яму нават здалося на iмгненне, як закружылася тады галава i пацямнела, паплыло ў вачах, як, пераварочваючыся, падалi горы i ён закрычаў, клiчучы на дапамогу сябра-паляка, якi разам з iм мiнулым летам збег з баварскiх каменяломняў: "Казiмiр! Казiмiр!" Але той яго не чуў, таму што яму толькi здавалася, што ён крычыць з усёй сiлы, а на самай справе не абазваўся нi адным гукам i апрытомнеў толькi ў партызанскiм шпiталi пасля пералiвання крывi.
Расказваючы вучням аб эўрапейскай частцы свету, Абуталiп Кутыбаеў здзiўляўся сам сабе, таму, што можа пасля ўсяго перажытага так дзелавiта, так абстрактна гаварыць толькi пра тое, што мае дачыненне да элементарнай школьнай геаграфii.
I тут рэзка паднялася рука на першай парце i перапынiла яго:
- Агай*, значыць, вы былi ў палоне?
* Агай - настаўнiк.
На яго глядзелi з халоднай яснасцю жорсткiя вочы. Твар падлетка быў крыху адкiнуты назад, ён стаяў па стойцы "смiрна", i на ўсё жыццё запомнiлiся чамусьцi яго зубы, у яго быў адваротны прыкус - нiжнi рад перакрываў, выступаючы, верхнi рад.
- Так, а што?
- А чаму вы не застрэлiлiся?
- А чаму трэба было сябе забiваць? Я i так быў паранены.
- А таму, што нельга здавацца ў палон, ёсць такi загад!
- Чый загад?
- Загад зверху.
- Адкуль гэта табе вядома?
- Я ўсё ведаю. У нас бываюць людзi з Алма-Аты, з Масквы нават прыязджалi. Значыць, вы не выканалi загаду зверху?
- А твой бацька быў на вайне?
- Не, ён займаўся мабiлiзацыяй.
- Тады нам з табой цяжка гаварыць. Магу толькi сказаць, што iншага выбару ў мяне не было.
- Усё роўна вы павiнны былi выканаць загад.
- А ты чаго прычапiўся? - З месца ўстаў другi вучань. - Наш ваяваў разам з югаслаўскiмi партызанамi. Чаго табе трэба?
- Усё роўна ён павiнен быў выканаць загад! - катэгарычна сцвярджаў той.
I тут клас загудзеў, лопнула мёртвая цiшыня: "Павiнен быў!", "Не павiнен!", "Мог!", "Не мог!", "Правiльна!", "Няправiльна!". Настаўнiк грымнуў кулаком па стале.
- Спынiць размовы! Iдзе ўрок геаграфii! Як я ваяваў i што са мной было, гэта ведаюць каму трэба i дзе трэба. А цяпер вернемся да нашай карты!
I зноў нiхто з класа не ўбачыў тую, можа, i не прыкметную кропку на карце, адкуль зноў паласнула збоку аўтаматная чарга, i настаўнiк, якi стаяў з указкай ля дошкi, памалу пакацiўся па схiле, залiваючы сваёю крывёю сiне-зялёна-карычневую мапу Эўропы...
Праз некалькi дзён яго выклiкалi ў райана. Там Кутыбаеву без лiшнiх слоў прапанавалi падаць заяву аб звальненнi з работы па ўласным жаданнi: былы ваеннапалонны не меў маральнага права вучыць падрастаючае пакаленне.
Давялося Абуталiпу Кутыбаеву з Зарыпай i з першынцам Давулам перабiрацца ў другi раён, далей ад абласнога цэнтра. Уладкавалiся ў аульнай школе. Нiбы прыжылiся, з жыллём уладкавалiся, Зарыпа, маладая здольная настаўнiца, стала завучам. Але тут адбылiся падзеi сорак восьмага года, звязаныя з Югаславiяй. Цяпер на Абуталiпа Кутыбаева глядзелi не толькi як на былога ваеннапалоннага, але i як на чалавека з няпэўным мiнулым, якi доўгi час быў у Югаславii. I хоць ён даказваў, што толькi партызанiў з югаслаўскiмi таварышамi, гэта не бралася на ўвагу. Усе разумелi i нават спачувалi, але нiхто не смеў браць на сябе якую-небудзь у гэтым сэнсе адказнасць. Зноў выклiкалi ў райана, i зноў паўтарылася гiсторыя з заявай аб звальненнi па ўласным жаданнi...
Пераязджаючы яшчэ многа раз з месца на месца, сям'я Абуталiпа Кутыбаева ў канцы пяцьдзесят першага года апынулася сярод зiмы ў саразеках, на раз'ездзе Баранлы-Буранны...
У пяцьдзесят другiм годзе лета было незвычайна спякотным. Зямля высахла, спражылася так, што саразекскiя яшчаркi i тыя не ведалi куды падзецца, прыбягалi, не баючыся людзей, на парог з дрыжачымi горламi i шырока разяўленымi ратамi - толькi б куды-небудзь схавацца ад сонца. А каршуны, шукаючы прахалоды, падымалiся немаведама як высока - iх немагчыма было ўбачыць вокам. Толькi час ад часу яны напамiналi аб сабе рэзкiмi адзiнокiмi ўскрыкамi i надоўга змаўкалi пасля ў гарачым, дрыжачым марыве.
Але служба заставалася службай. Цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход. Колькi цягнiкоў размiналася на Баранлы-Буранным. Нiякая сухмень не магла паўплываць на рух транспарту па вялiкай дзяржаўнай магiстралi.
I ўсё iшло сваiм парадкам. Працаваць на чыгунцы даводзiлася ў рукавiцах, голымi рукамi не даткнуцца было нi да каменя, нi тым больш да жалеза. Сонца стаяла над галавою раскаленай патэльняй. Ваду, як заўсёды, прывозiлi ў цыстэрне, i пакуль яна прыбывала на раз'езд, амаль закiпала. Адзежа згарала на плячах за пару дзён. Зiмой у самыя лютыя маразы чалавеку ў саразеках было, магчыма, лягчэй, чым у такi сквар.
Буранны Едыгей у тыя днi стараўся падбадзёрыць Абуталiпа.
- Не заўсёды ў нас такое лета. Проста год такi сёлетнi, - апраўдваўся ён, нiбы сам быў у гэтым вiнаваты. - Яшчэ дзён пятнаццаць, дваццаць ад сiлы, палягчае, спадзе гарачыня. Няхай на яе лiха, замучыла ўсiх. А бывае ў нас тут, у саразеках, на канцы лета пералом, ураз мяняецца надвор'е. I тады ўсю восень аж да самай зiмы дабрыня - прахалода, скацiна цела набiрае. Здаецца мне - на тое прыкметы ёсць, - у гэтым годзе будзе такi паварот, так што пацярпiце, восень будзе добрая.
- Значыць, абяцаеш? - разумеючы яго, удзячна ўсмiхнуўся Абуталiп.
- Можна сказаць, амаль.
- I за гэта дзякуй. Вось я сяджу цяпер нiбы ў лазнi. Але душа ў мяне не па сабе балiць. Мы з Зарыпай вытрымаем. Не тое даводзiлася цярпець. Дзяцей шкода... Глядзець не магу...
Дзецi баранлiнцаў замучылiся, змардавалiся, змянiлiся з твару, i не было куды схаваць iх ад духаты i невыноснай спякоты. Нi аднаго дрэўца кругом, нi ручайка, што так патрэбны дзiцяцi. Вясной, калi саразекi ажылi i ненадоўга зазелянелi кругом лагi i перавалкi, то ж было раздолле дзетвары. Гулялi ў мяч, у хованкi, бегалi ў стэп, ганялiся за суслiкамi. Люба было слухаць iх далёка чутныя галасы.
Лета сцерла ўсё, i дзяцей непаседлiвых змарыла нясцерпная гарачыня. Ад яе яны хавалiся ў цянi пад сценамi дамоў, выглядваючы адтуль толькi тады, калi праходзiлi цягнiкi. Гэта было iх забавай - падлiчвалi, колькi цягнiкоў прайшло ў адзiн бок i колькi ў другi, колькi пасажырскiх вагонаў i колькi таварных. А калi пасажырскiя саставы, праходзячы праз раз'езд сцiшалi ход, дзецям здавалася, што ўжо гэты цягнiк спынiцца, i яны беглi наўздагон, запыхаўшыся, засланяючыся ручкамi ад сонца, магчыма, у прастадушным спадзяваннi выехаць з гэтага пекла, i цяжка было глядзець, з якой зайздрасцю i недзiцячым сумам маленькiя баранлiнцы глядзелi ўслед уцякаючым вагонам. Пасажыры ў тых насцеж адкрытых вагонах з расчыненымi да адказу вокнамi i дзвярамi таксама дурнелi ад духаты, смуроду i мух, але ў iх была ўпэўненасць, што праз пару сутак яны апынуцца там, дзе прахалодныя рэкi i зялёныя лясы.
За дзяцей яны ўсе перажывалi тым летам, усе дарослыя, але тое, што гэта каштавала Абуталiпу, разумеў, акрамя Зарыпы, магчыма, адзiн ён, Едыгей. З Зарыпай у iх якраз i здарылася першая размова аб гэтым. Тады яму прыадкрылася яшчэ ў лёсе гэтых дваiх.
Працавалi яны ў той дзень на лiнii, гравiй паднаўлялi на палатне. Раскiдвалi шчэбень, падсоўвалi яго ў люфты пад шпалы i рэльсы i тым самым умацоўвалi насып, якi апаўзаў ад вiбрацыi. Рабiць гэта трэба было ўрыўкамi, у час памiж цягнiкамi. Доўгая, стамляючая ў такую гарачыню работа. Блiжэй да паўдня Абуталiп узяў апусцелы бiтон i пайшоў, як ён сказаў, па гарачую ваду да цыстэрны ў тупiку, а заадно глянуць, як там дзецi.
Ён пайшоў па шпалах хутка, нягледзячы што палiла сонца. Спяшаўся хутчэй да дзетак, не да думкi было пра сябе. Вылiнялая майка невядомага бруднага колеру вiсела, абцягнуўшы касцiстыя плечы, на галаве пацёрты саламяны капялюш, штаны целяпалiся на худым целе, на нагах разбiтыя рабочыя чаравiкi без шнуркоў. Ён iшоў, шлэпаючы падэшвамi па шпалах, нi на што не звяртаючы ўвагi. Калi ззаду з'явiўся цягнiк, ён нават не азiрнуўся.
- Эй, Абуталiп, сыдзi з лiнii! Ты што, аглух? - крыкнуў Едыгей. Але той не пачуў. I нават калi паравоз даў гудок, спусцiўся па адхоне ўнiз, i тады не глянуў на састаў, якi пранёсся мiма. I не бачыў, як трос яму кулаком машынiст.
На вайне, у палоне чалавек не пасiвеў, маладзейшым, вядома, быў, на фронт пайшоў у дзевятнаццаць гадоў, малодшым лейтэнантам. А тым летам сiвiзна пайшла. Саразекская. Вельмi хутка замiльгала няпрошанай беллю то там, то тут у густой, грывастай шавялюры, i найбольш на скронях, пасiвелi скронi. У добры час быў бы ён прыгожым, вiдным мужчынам. Шыракалобы, з арлiным носам, кадыкаваты, з губамi, што сведчылi аб моцным характары, з прадаўгаватымi, падоўжанымi вачыма, ён быў ладны, хорошага росту. Зарыпа горка пасмiхалася: "Не пашанцавала табе, Абу, ты павiнен быў Атэла iграць на сцэне". Абуталiп усмiхнуўся: "Тады я цябе прышыў бы як апошнi дурань, нашто гэта трэба!"
Такая абыякавасць Абуталiпа да цягнiка, што мог бы наехаць на яго, вельмi ўстрывожыла Едыгея.
- Ты б сказала яму, што ж ён так, - крыху i папракаючы, сказаў ён Зарыпе, - машынiст адказваць не будзе, не дазваляецца хадзiць па пуцях. Да i не ў гэтым справа. Для чаго так рызыкаваць?
Зарыпа цяжка ўздыхнула, абцiраючы рукавом пот з расчырванелага пачарнелага твару.
- Баюся я за яго.
- А што?
- Баюся, Едыке. Што нам хавацца ад цябе. Убiваецца ён i за дзяцей i за мяне. Бо калi я выходзiла замуж, не паслухалася раднi. Старэйшы брат мой, той з сябе вылузваўся, крычаў: "Век будзеш каяцца, дурная! Ты не замуж выходзiш, а на пакуту сябе аддаеш, i дзецi твае, i дзецi дзяцей, яшчэ не нарадзiўшыся, ужо асуджаны быць няшчаснымi. А твой каханы, калi ў яго ёсць галава на плячах, не сям'ю павiнен заводзiць, а павесiцца. Гэта для яго самае лепшае!" А мы зрабiлi па-свойму. Спадзявалiся: раз скончылася вайна, што дзялiць жывым i мёртвым? Мы старалiся быць ад усiх далей, i ад яго i ад маёй раднi. Апошнiм разам, ты ўяўляеш, брат сам напiсаў заяву, што ён папярэджваў мяне, быў супраць нашага шлюбу. I што ён нiчога агульнага не мае са мной i тым больш з такой асобай, што доўгi час была ў Югаславii, як Абуталiп Кутыбаеў. Ну, пасля гэтага зноў пачалося. Куды нi ткнемся, усюды нам асадзi назад, а вось цяпер мы тут, далей няма куды.
Яна змоўкла, яшчэ шпарчэй i з большым прыцiскам падграбаючы бiты гравiй пад шпалы. Уперадзе зноў паказаўся цягнiк. Яны сышлi з лiнii, адносячы з сабой рыдлёўкi i насiлкi.
Едыгей адчуваў, што павiнен нечым дапамагчы, калi людзi ў такiм становiшчы. Але ён не мог нiчога змянiць. Бяда была далёка за межамi яго саразекаў.
- Мы тут жывём ужо многа гадоў. I вы прывыкнеце, прыстасуецеся. А жыць трэба, - сказаў ён, гледзячы на яе твар, i падумаў: "Та-ак, горкi саразекскi хлеб. Калi прыехалi зiмой, белатварая была яшчэ, а цяпер твар, як зямля, падумаў ён, шкадуючы яе на вачах згаслую красу. - Валасы якiя былi - выцвiлi, вейкi i тыя апалены сонцам. Губы патрэскалiся да крывi. Зусiм дрэнна ёй, не прывычная да такога жыцця. Але трымаецца, не адступае. А куды цяпер адступаць - двое дзяцей. Усё роўна малайчына..."
Тым часам, узвiхурваючы гарачае застоенае паветра, пратарахцеў па пуцях, як вогненная аўтаматная чарга, чарговы састаў. Яны зноў паднялiся з прыладамi на палатно - працягваць работу.
- Слухай, Зарыпа, - сказаў Едыгей, спрабуючы неяк падтрымаць яе, прымiрыць з рэальнасцю. - Дзецям тут, вядома, цяжка, я згодзен. У самога, як пагляджу на малых нашых, сэрца балiць. Але ж не век гарачыня будзе колам стаяць. Схлыне. А пасля, калi падумаць, вы тут не адны ў саразеках, людзi ёсць кругом, мы ёсць, нарэшце. Што ж цяпер убiвацца, калi так здарылася ў жыццi.
- Вось i я так кажу яму, Едыке. Я ж асцерагаюся слова сказаць лiшняе. Я ж разумею, як яму.
- I правiльна робiш. Я аб гэтым i хацеў сказаць табе, Зарыпа. Выпадку чакаў. Ды ты сама ўсё ведаеш. Проста прыйшлося да размовы. Прабач.
- Бывае, вядома, невыносна. I сябе шкода, i яго шкода, а дзяцей найгорш. Хаця ён нi ў чым не вiнаваты, а адчувае сябе вiнным, што завёз нас сюды. I змянiць нiчога не можа. Што i казаць, у нашых краях, сярод алявуцкiх гор i рэк, зусiм другое жыццё i клiмат зусiм iншы. Дзяцей хоць бы на лета маглi б адправiць туды. Але да каго? Бацькоў у нас няма, рана паўмiралi. Браты, сёстры, родзiчы... iх таксама цяжка асуджаць, iм гэта зусiм не трэба. I раней пазбягалi нас, а цяпер дык зусiм. Для чаго iм нашы дзецi? Вось i мучымся, баiмося, што на ўсё жыццё застанемся тут, хаця ўслых пра тое не гаворым. Але я бачу, як яму... Што нас чакае ўперадзе, нiкому невядома...
Яна цяжка замоўкла. I пасля ўжо не вярталася да гэтай размовы. Працавалi, прапускалi цягнiкi па лiнii i зноў бралiся за справу. А што заставалася? Як было яшчэ суцешыць, як дапамагчы ў iх бядзе? "Вядома, жабраваць iм не давядзецца, - думаў Едыгей, - жыць iм будзе на што, удваiх працуюць. Сiлай iх нiбы нiхто i не прынудзiў, а выйсця iм адсюль няма нiякага. Нi заўтра, нi паслязаўтра".
I яшчэ здзiўляўся Едыгей самому сабе, сваёй крыўдзе i горычы за гэту сям'ю, нiбы iх гiсторыя датычылася асабiста яго. Хто яны яму? Мог жа ён сказаць сабе - справа гэта не яго розуму, яму ж, уласна, што? Ды i хто ён такi, каб судзiць-расуджваць, дзе яго не просяць? Рабацяга, сцяпняк, якiх не злiчыць на свеце, цi яму наракаць, цi яму абурацца, трывожыць сваё сумленне пытаннямi, што справядлiва i што несправядлiва ў жыццi. Напэўна ж там, адкуль усё гэта зыходзiць, знаюць у тысячу разоў больш, чым ён, Буранны Едыгей. Там вiдней, чым яму тут, у саразеках. Цi яго гэта клопат? I ўсё роўна не мог супакоiцца. I чамусьцi больш хварэў ён душой за яе, Зарыпу. Здзiўляла i мiлавала яго яе адданасць, вытрымка, яе адчайная схватка з нягодамi. Яна была падобная на птушку, якая намагалася крыламi засланiць гняздо ад буры. Другая ж паплакала, паплакала б ды i скарылася, пакланiлася раднi. А яна расплачвалася пароўну з мужам за мiнулае вайны. I менавiта гэта больш за ўсё i насуперак усяму трывожыла Едыгея, бо сам ён нiчым не мог абаранiць нi яе дзяцей, нi яе мужа... Бывалi пасля хвiлiны, калi ён горка шкадаваў, што лёсу трэба было закiнуць гэтую сям'ю на Баранлы-Буранны. Для чаго яму гэтыя перажываннi? Не знаў бы, не ведаў бы нiчога такога i жыў бы спакойна, як раней...
VI
У другой палове дня паўднёвей Алявутаў захвалявалiся воды Цiхага акiяна. Паўднёва-ўсходнi вецер, што ўзнiк у нiзiнах амерыканскага мацерыка, паступова набiраў сiлу i ўдакладняў, вызначаў свой кiрунак. I вада закалыхалася.
Для авiяносца "Канвенцыя" такiя хвалi ў адкрытым акiяне не таiлi небяспекi. Iншым разам ён i не падумаў бы мяняць сваё месцазнаходжанне. Але таму, што з хвiлiны на хвiлiну чакалi пасадкi на палубу самалётаў асобаўпаўнаважаных камiсiй, якiя спешна вярталiся пасля кансультацыi з вышэйстаячымi iнстанцыямi, авiяносец вырашыў усё ж павярнуцца супраць ветру, каб зменшыць гайданку. Усё абышлося. Спачатку сеў сан-францысцкi, а пасля ўладзiвастокскi лайнер.
Камiсii вярнулiся ў поўным складзе, усе аднолькава маўклiвыя i заклапочаныя. Праз пятнаццаць хвiлiн яны ўжо сядзелi за сталом закрытай нарады. Праз пяць хвiлiн пасля пачатку работы камiсiй у космас, на борт арбiтальнай станцыi "Парытэт" была адпраўлена для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 i 2-1 у Галактыку Дзяржацеля тэрмiновая шыфраваная радыёграма: "Касманаўтам-кантралёрам 1-2 i 2-1 арбiтальнай станцыi "Парытэт". Папярэдзiць парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1, што знаходзяцца па-за Сонечнай сiстэмай, не прымаць нiякiх мер. Заставацца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра".
Пасля гэтага, не трацячы нi хвiлiны марна, асобаўпаўнаважаныя камiсii пачалi выказваць свае пазiцыi i прапановы з абодвух бакоў па вырашэннi касмiчнага крызiсу...
Авiяносец "Канвенцыя" стаяў супраць ветру сярод бясконцых цiхаакiянскiх хваль, што набягалi адна на адну. Нiхто ў свеце не ведаў, што на яго борце ў гэты час вырашаўся глабальны лёс планеты...
Цягнiкi ў гэтых краях iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...
А па баках ад чыгункi ў гэтых краях ляжалi вялiкiя пустынныя прасторы Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.
У гэтых краях усякая адлегласць вымяралася ад чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна.
А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...
Заставалася яшчэ дзве гадзiны дарогi да могiлак Ана-Бейiт. Пахавальная працэсiя рухалася па саразеках такiм жа чынам. Паказваючы напрамак, узвышаўся на вярблюдзе Буранны Едыгей. Яго Каранар усё гэтак жа iшоў першым размашыстым, нястомным крокам; услед паспявалi па цалiне трактар з прычэпам, у якiм побач з пакойным Казангапам самотна i цярплiва сядзеў яго зяць, муж Айзады, i за iмi экскаватар "Беларусь". А збоку, то забягаючы ўперад, то адстаючы, то прыпыняючыся па нейкай важнай прычыне, бег усё гэтак жа заклапочана i ўпэўнена рыжы грудасты сабака Жалбарс.
Сонца прыпякала, падымаючыся ў зенiт. Засталася меншая частка дарогi, а Вялiкiя саразекi адкрывалi вачам усё новыя i новыя пустынныя землi за кожным пагоркам, што рассцiлалiся ўсякi раз да лiнii гарызонту. Вялiкiм было стэпавае раздолле. Некалi ў гэтых месцах знаходзiлiся нядобрай памяцi жуаньжуаны, прышэльцы, якiя захапiлi на доўгi час амаль усю саразекскую акругу. Жылi ў гэтых месцах i iншыя качавыя народы, i памiж iмi адбывалiся пастаянныя войны за выпасы i калодзежы. То адны бралi верх, то другiя. Але i пераможцы i пераможаныя ўсё роўна заставалiся тут, адны звузiўшы, другiя расшырыўшы свае ўладаннi. Елiзараў казаў, што саразекi як жыццёвая прастора былi вартыя гэтай барацьбы. Тады тут i вясной i восенню выпадала больш дажджоў. Травы хапала вялiкiм чародам буйной i дробнай жывёлы. Тады тут праязджалi купцы i iшоў торг. Але пасля клiмат нiбыта рэзка перамянiўся - перасталi выпадаць дажджы, перасохлi калодзежы, прапаў падножны корм. I разышлiся народы i плямёны, якiя прыйшлi ў саразекi, хто куды, а жуаньжуаны зусiм згiнулi. Накiравалiся да Эдзiлi - так называлася тады Волга - i прапалi ў прыэдзiльскай прасторы. Нiхто не ведаў, адкуль яны прыйшлi, i нiхто не дазнаўся, куды яны падзелiся. Былi чуткi, што насцiгла iх пракляцце - калi пераходзiлi яны гуртам Эдзiль зiмой, лёд на рацэ раптам рассунуўся, i ўсе яны, разам з пастухамi i статкамi, пайшлi пад лёд...