Следам за дзiўнаю кабеткаю iшла зусiм голая, з чамаданчыкам у руцэ, а ля чамаданчыка ўвiваўся вялiзны чорны кот. Анечка ледзь нешта не пiскнула, працерла вочы.
Апошнiм iшоў маленькага росту кульгавы чужаземец з крывым вокам, без пiнжака, у белай фрачнай камiзэльцы i пад гальштукам. Уся гэтая кампанiя паўз Анечку пайшла ўнiз. Але нешта ўпала на пляцоўку.
Анечка паслухала, пакуль крокi зацiхлi, як змяя, выслiзнула з-за дзвярэй, бiтон паставiла ля сценкi, упала жыватом на пляцоўку i пачала мацаць рукамi. У руках у яе апынулася сурвэтка з нечым цяжкiм. Вочы ў Анечкi палезлi на лоб пасля таго, як яна разгарнула сурвэтку. Анечка падносiла да самых вачэй каштоўнасць, i вочы ў яе гарэлi зусiм воўчым агнём. У галаве ў Анечкi круцiлася завiруха:
"Ведаць нiчога не ведаю!.. Да пляменнiка? Цi распiлаваць яе на кавалкi?.. Каменьчыкi можна павыкалуплiваць...I па адным каменьчыку: адзiн на Пятроўку, другi на Смаленскую. I - ведаць нiчога не ведаю, i чуць нiчога не чула!"
Анечка схавала знаходку за пазуху, схапiла бiтон i ўжо збiралася нырнуць назад у кватэру, адкласцi сваё падарожжа ў горад, але перад ёю вырас, д'ябал яго ведае адкуль, той самы з белаю грудзiнаю i без пiнжака i цiха шапнуў:
- Аддавай падкоўку i сурвэтку.
- Якую яшчэ падкоўку-сурвэтку? - спыталася Анечка i даволi ўдала прытварылася. - Я нiякае сурвэткi не бачыла. Вы, грамадзянiн, п'яны, цi што?
Белагруды моўчкi цвёрдымi, як поручнi ў аўтобусе, i гэтакiмi самымi халоднымi пальцамi сцiснуў Анечку за горла гэтак, што зусiм перакрыў ёй паветра. Бiтон упаў на падлогу. Распрануты чужаземец крыху патрымаў Анечку без паветра i зняў пальцы з шыi. Анечка хлебанула паветра i ўсмiхнулася:
- А, падкоўку? - загаварыла яна. - Зараз! Дык гэта ваша падкоўка? А я гляджу, ляжыць у сурвэтцы... Знарок падабрала, каб нiхто не падняў, а то потым i след прастыне!
Чужаземец атрымаў сурвэтку i падкоўку, пакланiўся Анечцы, моцна пацiснуў ёй руку i пачаў дзякаваць з моцным акцэнтам:
- Я вельмi ўдзячны вам, мадам. Падкоўка мне - дарагая як памяць, i дазвольце вам за тое, што збераглi яе, уручыць дзвесце рублёў. - I ён дастаў грошы з камiзэлькi i аддаў iх Анечцы.
Тая адчайна ўсмiхалася i толькi ўскрыквала:
- Ах, дзякуй вам вялiкi! Мерсi, мерсi!
Шчодры чужаземец у адзiн мах пераскочыў цераз цэлы лесвiчны пралёт унiз, але перш чым канчаткова змыцца, крыкнуў знiзу ўжо без акцэнту:
- Ты, ведзьма старая, калi чужую рэч падымеш, у мiлiцыю яе аддавай, а не хавай за пазуху!
Анечка чула ў галаве звон i мiтусню ад усiх гэтых здарэнняў на лесвiцы i доўга яшчэ па iнерцыi працягвала крычаць:
- Мерсi! Мерсi! Мерсi!
А чужаземца даўно i след прастыў.
Не было на дварэ i машыны, Азазела вярнуў Маргарыце Воландаў падарунак, развiтаўся i спытаў, цi зручна ёй сядзець, а Гела з прыцмокам пацалавалася з Маргарытаю, кот таксама пацалаваў руку, праважатыя памахалi рукою майстру, якi мёртва i нерухома прытулiўся ў кутку сядзення, махнуў граку, i адразу расталi ў паветры, каб нават i па лесвiцы не хадзiць. Грак уключыў фары, выехаў у вароты паўз мёртва заснулага чалавека ў падваротнi. I агнi вялiкае чорнае машыны знiклi сярод iншых агнёў на бяссоннай i шумнай Садовай вулiцы.
Праз паўгадзiны ў падвале маленькага домiка ў адным з Арбацкiх завулкаў, у першым пакоi, дзе ўсё было як i да страшнае асенняе ночы мiнулага года, за сталом, якi не быў засланы аксамiтным настольнiкам, пад лямпаю з абажурам, ля якой стаяла вазачка з ландышамi, сядзела Маргарыта i плакала ад перажытага ўзрушэння i ад шчасця. Сшытак, скручаны агнём, ляжаў перад ёй, а побач высiўся стос некранутых сшыткаў. Домiк маўчаў. У суседнiм маленькiм пакойчыку на канапе, накрыты бальнiчным халатам, ляжаў i моцна спаў майстар. Яго роўнае дыханне было нячутным.
Маргарыта наплакалася, узялася за некранутыя сшыткi i знайшла тое месца, што перачытвала перад спатканнем з Азазелам пад Крамлёўскаю сцяною. Маргарыце не хацелася спаць. Яна гладзiла рукапiс, як гладзяць любiмага ката, пакручвала ў руках, аглядала з розных бакоў, спыняла позiрк то на тытульным аркушы, то на апошняй старонцы. Да яе раптам прыйшла жахлiвая думка, што ўсё гэта варажба, што вось зараз сшыткi знiкнуць, што яна апынецца ў сваёй спальнi ў асабняку i што пасля таго, як прачнецца, ёй давядзецца iсцi тапiцца. Але гэта была апошняя думка, водгук доўгiх, перажытых ёю пакут. Нiчога не знiкала, усемагутны Воланд быў сапраўды ўсемагутны, i, колькi хоча, магла Маргарыта перагортваць iх i цалаваць i перачытваць словы:
- Цемра, якая насунулася з Мiжземнага мора, накрыла ненавiсны пракуратару горад... Сапраўды, цемра...
Раздзел 25
ЯК ПРАКУРАТАР СПРАБАВАЎ ВЫРАТАВАЦЬ ЮДУ З КАРЫЯФА
Цемра, якая насунулася з Мiжземнага мора, накрыла ненавiсны пракуратару горад. Знiклi вiсячыя масты, якiя злучалi храм са страшнаю Антонiевай вежаю, абрынулася з неба прорва i залiла крылатых багоў над гiпадромам, Хасманейскi палац з байнiцамi, базары, караван-сараi, завулкi, сажалкi... Знiк Ершалаiм вялiкi горад, быццам i не iснаваў на свеце. Усё праглынула цемра, якая напалохала ўсё жывое ў Ершалаiме i наваколлi. Дзiўную хмару прыгнала з мора пад канец чатырнаццатага дня вясновага месяца нiсана.
Яна ўжо насунулася, навалiлася сваiм чэравам на Лысую Гару, дзе каты спехам забiвалi пакараных, яна навалiлася на Ершалаiмскi храм i яго наваколле, спаўзла дымнаю лавiнаю з гары i затапiла Нiжнi Горад. Яна цякла праз акенцы i заганяла з крывых вулiц людзей у дамы. Яна не спяшалася аддаваць сваю вiльгаць i аддавала толькi святло. Як толькi дымнае чорнае варыва распорваў агонь, з непрагляднага мораку ўзлятала ўгору вялiзная глыба храма з зiхатлiвым лускавiнiстым дахам. Агонь патухаў iмгненна, i храм патанаў у чорнай прорве. Некалькi разоў ён паўставаў з яе, потым зноў правальваўся, i кожны раз гэты правал суправаджаўся катастрафiчным грукатам.
Наступныя мiгатлiвыя водсветы выхоплiвалi з прорвы супрацьлеглы храму на заходнiм узгорку палац Iрада Вялiкага, i страшныя слепавокiя статуi ўзляталi пад чорнае неба i працягвалi да яго рукi. Але нябесны агонь зноў знiкаў, i цяжкiя грамавыя ўдары заганялi залатых iдалаў у цемру.
Лiвень хлынуў раптоўна, i тады навальнiца перарасла ва ўраган. На тым самым месцы, дзе апоўднi каля мармуровае лаўкi ў садзе гутарылi пракуратар i першасвятар, ударам, падобным на гарматны стрэл, як палачку, зламала кiпарыс. Разам з вадзяным пылам i градам на балкон пад калоны гнала сарваныя ружы, лiсце магнолiй, маленькiя галiнкi i пясок. Ураган катаваў сад.
У гэты час пад калонамi знаходзiўся толькi адзiн чалавек, i чалавек гэты быў пракуратар.
Цяпер ён не сядзеў у крэсле, а ляжаў на ложы ля нiзенькага маленькага стала, на якiм стаялi страва i вiно ў збанах. Другое ложа пуставала з другога боку стала. Ля пракуратаравых ног стаяла непрыбраная чырвоная, быццам крывавая, лужына i валялiся чарапкi.
Слуга, якi перад навальнiцаю падаваў на стол пракуратару, чамусьцi разгубiўся ад яго позiрку, расхваляваўся з-за таго, што нечым не дагадзiў, i пракуратар раззлаваўся на яго, пабiў збан аб мазаiчную падлогу са словамi:
- Чаму ў вочы не глядзiш, калi падаеш? Хiба ты што-небудзь украў?
Чорны твар афрыканца ажно пашарэў, у вачах з'явiўся смяротны жах, ён увесь затрымцеў i ледзь не пабiў другi збан, але пракуратараў гнеў знiк гэтак жа хутка, як i ўспыхнуў. Афрыканец кiнуўся прыбiраць асколкi i выцiраць лужыну, але пракуратар махнуў рукой, i раб знiк. А лужына засталася.
Цяпер афрыканец у час урагану схаваўся ў нiшы, дзе размяшчалася статуя белае голае жанчыны са схiленай галавой. Ён баяўся паказвацца на вочы i адначасна празяваць той момант, калi пракуратар можа паклiкаць яго.
Пракуратар, якi ляжаў у прыцемку, сам налiў сабе вiна ў чашу, пiў доўгiмi глыткамi, час ад часу браў хлеб, крышыў яго, каўтаў маленькiя кавалачкi, з'ядаў вустрыцы, жаваў лiмон i зноў пiў.
Калi б не шум вады, не грамавыя ўдары, якiя, здавалася, гатовы разбiць дах палаца, калi б не грукат граду, якi малацiў па прыступках балкона, тады можна было б пачуць, што пракуратар нешта мармыча, размаўляе сам з сабою. I калi б гарэла пастаяннае святло, а не гэтае навальнiчнае, назiральнiк убачыў бы, што на пракуратаравым твары з пачырванелымi ад бяссоння i ад вiна вачыма вiдаць нецярплiвасць, што пракуратар не толькi глядзiць на дзве белыя ружы, якiя патанулi ў чырвонай лужыне, але i ўвесь час паварочвае твар у сад насустрач вадзяному пылу i пяску, што ён кагосьцi чакае, вельмi чакае.
Прайшло крыху часу, i вадзяная сцяна перад пракуратаравымi вачыма пасвятлела. Як не лютаваў ураган, i ён пачаў слабець. Галлё болей не трашчала i не падала долу. Грукат грому i ўсплёскi маланкi зацiхалi. Над Ершалаiмам плыла ўжо не фiялетавая з белаю аблямоўкаю коўдра, а звычайная шэрая ар'ергардная хмара. Навальнiцу адганяла да Мёртвага мора.
Цяпер асобна чуўся i дажджавы пошум, i шум вады ў жалабах i па прыступках тае лесвiцы, па якой пракуратар iшоў удзень аб'яўляць прысуд на плошчы. Нарэшце пачуўся i заглушаны дасюль фантан. Святлела. У шэрай заслоне, якая адступала на ўсход, з'явiлiся сiнiя вокны.
Цяпер асобна чуўся i дажджавы пошум, i шум вады ў жалабах i па прыступках тае лесвiцы, па якой пракуратар iшоў удзень аб'яўляць прысуд на плошчы. Нарэшце пачуўся i заглушаны дасюль фантан. Святлела. У шэрай заслоне, якая адступала на ўсход, з'явiлiся сiнiя вокны.
I ў гэты час здалёк, прарываючыся скрозь пошум слабенькага дажджу, данеслiся да пракуратаравага слыху гук труб i стракатанне соцень конскiх капытоў. Пракуратар пачуў гэта, варухнуўся, i твар яго ажыў. Ала вярталася з Лысае Гары. Калi меркаваць па гуку, яна праязджала па той самай плошчы, дзе быў аб'яўлены прысуд.
Нарэшце пачуў пракуратар i доўгачаканыя крокi, i шлёпанне па лесвiцы, якая вяла на верхнюю пляцоўку саду перад балконам. Пракуратар выцягнуў шыю, вочы яго радасна заблiшчалi.
Памiж мармуровых iльвоў паказалася спачатку галава ў башлыку, а потым i ўшчэнт мокры чалавек у прылiплым да цела плашчы. Гэта быў той самы чалавек, што перад прысудам шаптаўся з пракуратарам у цёмным пакоi палаца i якi сядзеў на трохногай табурэтцы ў час пакарання i забаўляўся з дубчыкам.
Чалавек, не зважаючы на лужыны, перайшоў садовую пляцоўку, ступiў на мазаiчны балкон i, падняўшы руку, сказаў зычным голасам:
- Пракуратару здароўя i радасцi! - Прышэлец гаварыў па-латынi.
- Багi! - усклiкнуў пракуратар Пiлат. - На вас няма сухой нiткi! Якi ўраган! Прашу вас да мяне. Змянiце адзенне, зрабiце ласку.
Прышэлец зняў башлык з мокрае, з прылiплымi да лба валасамi, галавы, усмешка з'явiлася на яго паголеным твары, i ён пачаў адмаўляцца ад пераадзявання, пераконваў, што дожджык яму не пашкодзiць.
- Не хачу i слухаць нават, - адказаў Пiлат i пляснуў у ладкi.
Гэта ён выклiкаў слугу i загадаў яму паклапацiцца аб прышэльцу, а потым падаваць гарачую страву. Каб пераапрануцца, высушыць валасы, пераабуцца, прышэльцу спатрэбiлася няшмат часу, i хутка ён з'явiўся на балконе ў сухiх сандалях, у сухiм барвовым вайсковым плашчы i з расчэсанымi валасамi.
У гэты час сонца вярнулася ў Ершалаiм i, перш чым нырнуць у Мiжземнае мора, слала апошнiя промнi на зямлю ненавiснага пракуратару горада i залацiла прыступкi балкона. Фантан канчаткова ажыў i заспяваў на поўную моц, галубы вылецелi на пясок, гулькалi, пераскоквалi цераз абламаныя галiнкi, нешта клявалi ў мокрым пяску. Чырвоную лужыну прыбралi, сабралi чарапкi, на стале дымiлася мяса.
- Я слухаю загад пракуратара, - сказаў прышэлец, калi падыходзiў да стала.
- Загаду не будзе, пакуль вы не сядзеце за стол i не вып'еце вiна, зычлiва сказаў пракуратар Пiлат i паказаў на другое ложа.
Прышэлец прылёг, слуга налiў яму ў чашу густога чырвонага вiна. Другi слуга асцярожна нахiлiўся над Пiлатавым плячом, налiў вiна яму. Пасля гэтага пракуратар махнуў рукою, каб слугi знiклi.
Пакуль прышэлец пiў i еў, пракуратар пацягваў пакрысе вiно i прыплюшчана глядзеў на госця. Чалавек, якi прыйшоў да Пiлата, быў сярэдняга веку, з прыемным, круглым, дагледжаным тварам, мясiстым носам. Валасы невядома якога колеру. Яны высыхалi i святлелi. Нацыянальнасць прышэльца было цяжка вызначыць. Асноўнай прыкметай твару было хутчэй за ўсё дабрадушша, якое, мiж iншым, парушалi вочы, нават не самi вочы, а тое, як глядзеў прышэлец на субяседнiка. Звычайна маленькiя свае вочы прышэлец хаваў пад прыплюшчанымi, крыху незвычайнымi, нiбы прыпухлымi, павекамi. I ў шчылiнках гэтых вачэй свяцiлася нязлосная хiтрынка. Трэба думаць, што пракуратараў госць разумеў гумар. Але часам гэты гумар знiкаў з прыплюшчаных вачэй, пракуратараў госць расплюшчваў вочы i глядзеў на свайго субяседнiка нечакана проста ў твар, нiбыта хацеў лепей разгледзець нейкую непрыкметную плямку на носе ў субяседнiка. Гэта займала адно iмгненне, потым павекi апускалiся, i з-пад iх зноў свяцiлася дабрадушша i дасцiпны розум.
Прышэлец не адмовiўся ад другое чашы вiна, з задавальненнем з'еў некалькi вустрыц, варанай гароднiны, кавалак мяса.
Пасля таго як пад'еў, ён пахвалiў вiно:
- Цудоўная лаза, пракуратар, але гэта не "Фалерна".
- "Цэкуба", трыццацiгадовае, - ветлiва адазваўся пракуратар.
Госць прытулiў руку да сэрца, адмовiўся болей есцi. Тады Пiлат налiў у сваю чашу, госць зрабiў тое самае. Абодва адлiлi са сваiх чаш у мiсу з мясам, i пракуратар прамовiў гучна з паднятаю чашаю:
- За цябе, кесар, бацька рымлян, сама дарагi i найлепшы з усiх людзей!
Пасля гэтага дапiлi вiно, i афрыканцы прыбралi са стала страву, пакiнуўшы толькi садавiну i збаны. Зноў узмахам рукi пракуратар адправiў слуг i застаўся са сваiм госцем адзiн пад каланадай.
- Ну, - загаварыў Пiлат цiха, - што вы можаце сказаць пра настрой у гэтым горадзе?
Ён мiжволi зiрнуў туды, дзе за садовымi тэрасамi, унiзе, дагаралi i каланады, i пляскатыя дахi, пазалочаныя апошнiмi сонечнымi промнямi.
- Я думаю, пракуратар, - адказаў госць, - што настрой людзей у Ершалаiме зараз здавальняючы.
- Можна ручацца, што бунтаў болей не будзе?
- Ручацца можна, - адказаў госць, ласкава пазiраючы на пракуратара, - за адно толькi ў свеце - за магутнасць вялiкага кесара.
- Няхай багi даруюць яму доўгае жыццё, - адразу ж падхапiў Пiлат, - i агульны мiр. - Ён памаўчаў i працягваў: - Вы мяркуеце, што цяпер можна вывесцi войска?
- Думаю, што кагорта Маланкавага можа пайсцi, - адказаў госць i дадаў: Добра было б, каб перад выхадам яна прайшла па горадзе.
- Слушная думка, - адобрыў пракуратар, - паслязаўтра я яе адпушчу i сам паеду, i - клянуся вам пiрам дванаццацi багоў, ларамi клянуся - я многа аддаў бы, каб мог зрабiць гэта сёння!
- Пракуратар не любiць Ершалаiм? - дабрадушна спытаўся госць.
- Злiтуйцеся, - усмiхаючыся, усклiкнуў пракуратар, - няма горшага месца на зямлi. Я не кажу нават пра прыроду! Я кожны раз хварэю, калi мне даводзiцца сюды прыязджаць. Ды гэта паўбяды. Але гэтыя святы - магi, чараўнiкi, цудатворцы, гэтыя чароды багамольцаў... Фанатыкi, фанатыкi! Чаго варты адзiн гэты месiя, якога яны пачалi раптам чакаць у гэтым годзе! Кожную хвiлiну думаеш, што станеш сведкам непрыемнага кровапралiцця. Увесь час перамяшчаць войскi, чытаць даносы i паклёпы, палавiна якiх напiсана на цябе самога! Пагадзiцеся, што гэта сумная работа. О, калi б не служба iмператару!..
- Сапраўды, святы тут цяжкiя, - пагадзiўся госць.
- Усёй душою жадаю, каб яны як мага хутчэй скончылiся, - энергiчна дадаў Пiлат. - Тады я змагу, нарэшце, вярнуцца ў Кесарыю. Паверце, гэтае вар'яцкае Iрадава збудаванне, - пракуратар махнуў рукой уздоўж каланады, i стала зразумела, што ён гаворыць пра палац, - канчаткова зробiць мяне вар'ятам. Я не магу начаваць у iм. Свет не ведаў гэтакае недарэчнае архiтэктуры! Але вернемся да справы. Першае, гэты пракляты Вар-раван вас не турбуе?
Вось у гэты час госць i зiрнуў сваiм незвычайным позiркам на пракуратараву шчаку. Але той сумнымi вачыма глядзеў удалечыню, пагардлiва моршчыўся, аглядаў частку горада, якая прасцiралася ў яго пад нагамi i патанала ў надвячорку. Патух i госцеў позiрк, i павекi яго заплюшчылiся.
- Трэба думаць, што Вар цяпер зрабiўся як ягня, - загаварыў госць, i маршчынкi з'явiлiся на круглым твары. - Яму няёмка цяпер бунтаваць.
- Занадта знакамiты? - з усмешкаю спытаўся Пiлат.
- Пракуратар, як i заўсёды, тонка разумее пытанне!
- Усё роўна, - заклапочана сказаў пракуратар, i доўгi палец з чорным камянём у пярсцёнку падняўся ўгору, - трэба будзе...
- Пракуратар можа быць спакойны, пакуль я ў Юдэi, Вар не ступiць i кроку, каб за iм не iшлi па пятах.
- Цяпер я спакойны, як i заўсёды спакойны, калi вы тут.
- Пракуратар занадта добры!
- А цяпер прашу мне паведамiць пра пакаранне, - сказаў пракуратар.
- Што канкрэтна цiкавiць пракуратара?
- Натоўп не спрабаваў выказваць абурэнне? Гэта, вядома, галоўнае.
- Зусiм не, - адказаў госць.
- Вельмi добра. Вы самi пераканалiся, што яны былi мёртвыя?
- Пракуратар можа быць упэўнены.
- Скажыце... а пiтво iм давалi перад тым, як распяць на слупах?
- Давалi. Але ён, - тут госць заплюшчыў вочы, - адмовiўся яго выпiць.
- Хто? - спытаўся Пiлат.
- Даруйце, iгемон! - усклiкнуў госць. - Я не сказаў? Ноцры.
- Вар'ят! - сказаў Пiлат i зморшчыўся. Пад левым вокам у яго заторгалася жылка. - Памiраць ад сонечнае спякоты? Чаму ён адмовiўся ад таго, што належыць па законе? Як ён адмаўляўся?
- Ён сказаў, - госць зноў заплюшчыў вочы, - што дзякуе i не вiнавацiць за тое, што ў яго адабралi жыццё.
- Каго? - глухiм голасам спытаўся Пiлат.
- Гэтага ён, iгемон, не сказаў.
- Цi не спрабаваў ён што-небудзь прапаведаваць салдатам?
- Не, iгемон, ён цяпер быў маўклiвы. Адзiнае, што ён сказаў, што з усiх шматлiкiх недахопаў чалавечых цяпер лiчыць галоўным баязлiвасць.
- Чаму гэта было сказана? - пачуў госць голас, якi неспадзявана надламаўся.
- Гэтага нельга было зразумець. Ён наогул паводзiў сябе дзiўна, як, дарэчы, i заўсёды.
- Што дзiўнае было?
- Ён увесь час спрабаваў паглядзець у вочы то аднаму, то другому i ўвесь час неяк разгублена ўсмiхаўся.
- I болей нiчога? - спытаўся ахрыплы голас.
Пракуратар грукнуў чашаю, налiў сабе вiна. Ён апаражнiў яе да дна i загаварыў:
- Справа ў тым: хаця мы i не можам выявiць цяпер, прынамсi, якiх-небудзь прыхiльнiкаў альбо прадаўжальнiкаў, але нельга паручыцца, што iх няма зусiм, нельга.