Палонныя цяпер выдатна мяне ведаюць i слухаюцца. Цi адрознiваюць яны мяне ад Зiры або вартаўнiкоў, якiя прыносяць iм ежу? Мне хацелася б у гэта верыць, але я сумняваюся. Вось ужо месяц я працую з iмi, але мне ўсё яшчэ не ўдаецца навучыць iх хоць нечаму больш складанаму, чым звычайныя трукi, якiя можа выконваць любая добра выдрэсiраваная жывёлiна. Аднак я iнстынктыўна адчуваю, што яны здольныя на большае.
Я хацеў бы навучыць iх гаварыць. Гэта для мяне пытанне гонару. Вядома, пакуль што нiчога не выходзiць: толькi некаторым палонным удаецца паўтарыць за мною два-тры аднаскладовыя спалучэннi - гэта ж могуць рабiць i некаторыя зямныя шымпанзэ. Гэта не надта абнадзейвае, але я не адступлюся. Што надае мне веры, дык гэта настойлiвасць, з якою палонныя стараюцца цяпер злавiць мой позiрк. Вочы ў iх апошнiм часам сталi нейкiя iншыя, i мне здаецца, я ўлоўлiваю ў iх цiкаўнасць, якая iдзе спакваля на змену тупому звярынаму недаўменню.
Я павольна абыходжу аддзяленне, спыняюся перад кожнаю клеткаю. Размаўляю з палоннымi - ласкава i цярплiва. Яны ўжо прывыклi патроху да гукаў мовы. Выдае на тое, што яны мяне слухаюць. Спачатку я размаўляю з iмi некалькi хвiлiн, потым прамаўляю асобныя кароткiя словы, паўтараю iх шмат разоў, спадзеючыся хоць нешта пачуць у адказ. Вось палонны з цяжкасцю вымаўляе адзiн склад, але больш ад яго сёння нiчога дамагчыся не ўдаецца. Ён хутка не вытрымлiвае напружання i падае на салому, нiбыта пасля надзвычай цяжкае працы. Я ўздыхаю i пераходжу да наступнага. Нарэшце дабiраюся да клеткi, у якой марнее самотная Нова. Ва ўсякiм разе, мне, чалавеку Зямлi, здаецца, што яна павiнна быць самотная, i я намагаюся адшукаць гэтае пачуццё на яе дзiвосна прыгожым i невыразным твары. Зiра не падсялiла да яе другога мужчыну, i я ёй за гэта ўдзячны.
Я часта думаю пра Нову. Мне цяжка забыцца на праведзеныя з ёю гадзiны. Але нi разу яшчэ пасля свайго вызвалення я не ўваходзiў да яе ў клетку: стрымлiвае пачуццё чалавечае годнасцi. Хiба ж яна не жывёлiна? Я бываю цяпер у вышэйшых навуковых колах, i падобная сувязь проста немагчымая. Згадваючы нашую нядаўнюю блiзкасць, я чырванею. З тае пары, як я змянiў лагер, я нават забаранiў сабе быць з ёй больш зычлiвым, чым з астатнiмi яе сародзiчамi.
I ўсё ж такi я вымушаны прызнаць, што яна ўяўляе сабою першакласны экземпляр тутэйшай чалавечай пароды, i гэта радуе мяне. Я дамагаюся з ёю большых поспехаў, чым з астатнiмi. Пры маiм наблiжэннi яна падыходзiць да кратаў, i твар у яе скажаецца грымасаю, у нечым падобнаю на ўсмешку. Перш чым я паспяваю загаварыць, яна спрабуе вымавiць чатыры-пяць вывучаных ёю складоў. I стараецца зрабiць гэта як мага лепш. Цi азначае гэта, што яна ад прыроды больш здольная за астатнiх? Або папярэднi кантакт са мною развiў яе i зрабiў падатлiвай на мае ўрокi? Апошняе меркаванне падабаецца мне больш, бо лашчыць трохi маё самалюбства.
Я прамаўляю яе iмя, потым сваё, указваючы пальцам то на яе, то на сябе. Яна паўтарае мой жэст. Але раптам я бачу, як твар у яе ўмомант скажаецца злосным выскалам, i ў тое ж самае iмгненне чую ў сябе за спiнаю цiхi смех.
Гэта Зiра незласлiва жартуе з маiх намаганняў, а яе прысутнасць заўсёды раз'юшвае Нову. Разам з Зiраю прыйшоў Карнэлiй. Яго дужа займаюць мае спробы, i ён часта наведвае мяне, каб пацiкавiцца вынiкамi. Але сёння ён з'явiўся з iншаю мэтаю. Выгляд у яго вельмi ўсхваляваны.
- Улiс, а вам не хацелася б зрабiць са мною невялiкае падарожжа?
- Падарожжа?
- Гэта досыць далёка, амаль на другiм канцы планеты. Археолагi знайшлi там рэшткi старажытных збудаванняў, надзвычай цiкавыя, калi верыць iх справаздачам. Але раскопкамi кiруе арангутан, i спадзявацца, што ён здолее зрабiць са знаходак слушныя высновы, не прыходзiцца. Яны сутыкнулiся з загадкаю, якая мяне хвалюе: раскрыццё гэтай таямнiцы можа адыграць рашучую ролю ў маiх даследаваннях. Акадэмiя пасылае мяне туды ў камандзiроўку, i я мяркую, што вашая прысутнасць будзе там дужа карысная.
Пакуль што я не разумею, у чым я мог бы яму дапамагчы, але згаджаюся з радасцю, бо мне даўно ўжо хацелася ўбачыць iншыя вобласцi Сароры. Карнэлiй запрашае мяне да сябе ў кабiнет пагутарыць сур'ёзна.
Такi паварот справы адразу ж захапляе мяне: не прыйдзецца працягваць абход. А мне трэба было наведаць яшчэ аднаго палоннага - прафесара Антэля. Ён усё яшчэ ў ранейшым стане, што робiць немагчымым яго вызваленне. Аднак па маёй просьбе Антэля змясцiлi ў асобнай i досыць утульнай палаце. Наведваць яго мой цяжкi абавязак. Ён не паддаецца нiякiм угаворам i паводзiць сябе як сама сапраўдная жывёлiна.
Раздзел II
Мы адправiлiся ў дарогу праз тыдзень. Зiра паляцела з намi, але праз некалькi дзён яна павiнна была вярнуцца назад, каб у адсутнасць Карнэлiя займацца iнстытуцкiмi справамi. А сам Карнэлiй разлiчваў затрымацца на месцы раскопак нашмат больш, калi толькi знаходкi i праўда будуць цiкавыя, як ён спадзяецца.
Нам далi спецыяльны самалёт, падобны на нашы першыя рэактыўныя самалёты, але нашмат больш камфартабельны, з асобным маленькiм герметычным салонам, дзе можна спакойна размаўляць. Я быў шчаслiвы, што адправiўся ў падарожжа. I ўжо гэтак прызвычаiўся да малпаў, што зусiм не спалохаўся, калi ўбачыў за штурвалам лайнера шымпанзэ. Значна болей мяне цiкавiлi пейзажы ўнiзе i пекнае вiдовiшча ўсходу Бетэльгейзе. Мы ляцелi на вышынi прыкладна дзесяцi тысяч метраў. Паветра было надзiва празрыстае, i гiганцкая зорка ўзнiмалася над гарызонтам, як нашае сонца, калi глядзiш на яго ў акулярах. Зiра вачэй не магла адвесцi ад гэтае прыгажосцi.
- А цi бываюць у вас на Зямлi такiя ж цудоўныя ранкi? - пыталася яна. Тваё сонца такое ж прыгожае, як i нашае?
Я адказаў, што Сонца не такое вялiкае i чырвонае, як Бетэльгейзе, але нам яго хапае. Затое наш Месяц нашмат ярчэйшы i большы за спадарожнiк Сароры.
Мы весялiлiся, быццам школьнiкi на вакацыях, i я жартаваў з Зiраю, як з добрай старой знаёмаю. I калi праз некалькi хвiлiн да нас у салон, дзе мы спачатку былi адны, прыйшоў Карнэлiй, я ледзь не пакрыўдзiўся на яго за тое, што ён перашкодзiў нашай размове. Карнэлiй быў заклапочаны. Зрэшты, ён увогуле прыкметна нерваваўся апошнiм часам. Каб давесцi да канца пачатыя iм даследаваннi, ён вельмi шмат працаваў i часам прападаў у лабараторыi цэлымi днямi. Пра сваю работу ён па-ранейшаму нiкому не казаў, i нават Зiра, як мне здавалася, ведала пра яе не больш за мяне. Мне ж было вядома толькi тое, што гэтыя даследаваннi тычылiся паходжання малпаў i што погляды Карнэлiя ўсё больш i больш разыходзiлiся з традыцыйнымi тэорыямi. У тую ранiцу ён упершыню пазнаёмiў мяне з некаторымi сваiмi меркаваннямi, i я вельмi хутка зразумеў, чаму мая сцiплая асоба разумнага чалавека ўяўлялася яму такой вялiкаю каштоўнасцю. Пачаў ён з таго, пра што мы ўжо спрачалiся тысячы разоў:
- Вы казалi мне, Улiс, што ў вас на Зямлi малпы - сапраўдныя жывёлы? А людзi, наадварот, дасягнулi такога ўзроўню цывiлiзацыi, якi роўны нашаму, а ўва многiм нават... Не бойцеся абразiць мяне: вучонаму iсцiна даражэйшая за самалюбства.
- Але, ува многiм мы вас абагналi, гэта бясспрэчна. I найлепшы таму доказ - мая прысутнасць на Сароры. Вы, здаецца, знаходзiцеся яшчэ ў гэтых адносiнах на стадыi...
- Ведаю, ведаю, - стомлена перапынiў мяне Карнэлiй. - Мы пра гэта ўжо гаварылi. Мы толькi пачынаем разгадваць загадкi, якiя перасталi быць для вас тайнаю некалькi стагоддзяў назад... I ў гэтай сувязi мяне трывожаць не адны вашы расказы. - Шымпанзэ ўзнервавана хадзiў узад-уперад па маленькiм салоне. Вось ужо доўгi час мне не дае спакою адна здагадка, якая пацвярджаецца некаторымi канкрэтнымi фактамi... Мне здаецца, што гэтыя тайны светабудовы ўжо былi разгаданы тут, на гэтай планеце, у далёкiм мiнулым iншымi разумнымi iстотамi.
Я мог бы яму адказаць, што гэтае ўражанне, быццам робiш ужо кiмсьцi зробленае некалi адкрыццё, з'яўлялася ўва многiх вучоных Зямлi. Можа, гэтае пачуццё ўвогуле ўнiверсальнае, уласцiвае жыхарам i iншых светаў, i, можа, на iм засноўваецца нашае ўяўленне пра iснаванне бога. Але я не рашыўся перапынiць яго. Ён быў ва ўладзе яшчэ цьмянай думкi i гаварыў вельмi асцярожна:
- ...Iншымi разумнымi... - паўтарыў ён задуменна. - I, магчыма, гэта былi зусiм не...
Раптам ён змоўк. У яго быў пакутнiцкi выгляд, як у чалавека, што навобмацак наблiжаецца да iсцiны, якую яго розум нiяк не можа прыняць.
- Вы казалi мне таксама, што малпы ў вас валодаюць высокаразвiтым iмiтацыйным iнстынктам, цi ж не так?
- Яны пераймаюць нас лiтаральна ва ўсiм, я хачу сказаць, ва ўсiх дзеяннях, якiя не патрабуюць асэнсаванага падыходу. Гэта ў iх развiта настолькi, што параўнанне з малпаю азначае менавiта ў першую чаргу перайманне.
- Зiра, - змрочна прамармытаў Карнэлiй, - цi не здаецца табе, што нам таксама ўласцiвы гэты дух пераймання?
I, не даўшы ёй нават слова вымавiць у абарону сародзiчаў, Карнэлiй стаў усхвалявана развiваць сваю думку:
- Гэта пачынаецца з ранняга дзяцiнства. Усё нашае выхаванне заснавана на перайманнi.
- Гэта ж арангутаны...
- Натуральна, iх роля велiзарная: яны выхоўваюць моладзь сваiмi кнiгамi. Яны прымушаюць дзiцёнка паўтараць усе памылкi нашых продкаў. Гэтым i тлумачыцца замаруджанасць нашага прагрэсу. Вось ужо дзесяць тысяч гадоў, як мы топчамся на месцы!
Тут варта сказаць некалькi слоў пра запаволенае развiццё малпаў. Мяне гэта дужа ўразiла, калi я вывучыў iх гiсторыю, i ў гэтым я ўбачыў галоўнае адрозненне нашых цывiлiзацый. Вядома, i ў нас былi перыяды амаль што поўнага застою. У нас таксама былi свае арангутаны, якiя складалi iдыёцкiя праграмы, было хлуслiвае выхаванне - досыць доўга.
Аднак не так доўга, як у малпаў, а галоўнае, на iншай ступенi эвалюцыi. Цёмны перыяд застою, на якi скардзiўся шымпанзэ, зацягнуўся тут прыблiзна на дзесяць тысячагоддзяў. За гэты час нi ў адной навуцы не быў дасягнуты прагрэс, за вылiкам хiба што апошняга паўстагоддзя. Але сама цiкавае ва ўсiм гэтым было тое, што iх першыя легенды, першыя летапiсы, першыя ўспамiны расказваюць пра высокаразвiтую цывiлiзацыю, якая, па сутнасцi, небагата чым адрознiваецца ад сучаснай. Дакументы дзесяцiтысячагадовай даўнасцi сведчаць, што агульная сума ведаў i дасягненнi тых часоў - амаль тыя ж самыя, што i сённяшнiя. А пра тое, што было яшчэ даўней, не захавалася нiякiх паданняў, нават нiводнага намёку. Словам, ствараецца ўражанне, нiбыта малпавая цывiлiзацыя нейкiм дзiвосным чынам узнiкла ўмомант дзесяць тысяч гадоў назад i з тае пары нiбыта закансервавалася, амаль не змяняючыся. Сярэдняя малпа прызвычаiлася лiчыць гэта нармальным i нi над чым не задумвалася, але дапытлiвыя вучоныя, такiя, як Карнэлiй, пакутлiва спрабавалi разгадаць гэтую таямнiцу.
- Ёсць жа малпы, здольныя да стваральнай працы, - запярэчыла Зiра.
- Вядома, - згадзiўся Карнэлiй, - яны з'явiлiся, асаблiва ў апошнiя гады. З часам думка можа ператварыцца ў дзеянне. Так i павiнна быць: натуральны ход эвалюцыi... Але тое, чаго хачу я, Зiра, тое, чаго апантана дамагаюся, - гэта даведацца, як усё пачалося... Сёння мне ўжо не здаецца неверагоднай думка, што ў аснове ўсёй нашай цывiлiзацыi закладзена простае перайманне.
- Перайманне чаго? Цi каго?
Тут Карнэлiй апусцiў вочы, быццам шкадаваў, што сказаў залiшне шмат.
- Я яшчэ не зрабiў канчатковых высноў, - вымавiў ён нарэшце. - Мне патрэбныя доказы. Можа, мы знойдзем iх у рэштках пахаванага горада. Згодна са справаздачамi ён iснаваў не дзесяць тысяч гадоў назад, а шмат-шмат раней, у эпоху, пра якую мы анiчога не ведаем.
Раздзел III
Карнэлiй змоўк - здавалася, яму было цяжка гаварыць на гэтую тэму, але i тое нямногае, што я паспеў зразумець з яго разважанняў, усхвалявала мяне надзвычайна.
Археолагi адкрылi ў пустэльнi цэлы горад, пахаваны пад пяском. На жаль, ад горада засталiся адны развалiны, але гэтыя рэшткi - я адчуваў - захоўвалi вялiкую тайну, i я пакляўся разгадаць яе.
У гэтым не было нiчога немагчымага для таго, хто ўмее назiраць i думаць, але арангутан, якi кiраваў раскопкамi, на гэта быў няздольны. Ён прыняў Карнэлiя з пачцiвасцю, адпаведнай высокаму рангу акадэмiка-шымпанзэ, але з ледзь прыхаванай пагардаю да яго маладосцi i незвычайных iдэй, якiя той iншы раз выказваў.
Трэба мець цярпенне мнiха, каб весцi раскопкi, гразнучы на кожным кроку ў пяску, сярод камення, якое рассыпалася ўшчэнт ад аднаго толькi дотыку. Але мы займаемся гэтым вось ужо месяц. Зiра даўно ўжо пакiнула нас, а Карнэлiй усё затрымлiваецца на гэтых раскопках. Ён такi ж усхваляваны, як i я, i ўпэўнены, што сярод гэтых рэштак даўняй мiнуўшчыны знаходзiцца рашэнне вялiкiх загадак, якiя не даюць яму спакою.
Мяне не перастае здзiўляць дыяпазон яго ведаў. Спярша ён захацеў сам выявiць узрост горада. У такiх выпадках малпы карыстаюцца метадамi, падобнымi на нашыя, параўноўваючы геалагiчныя дадзеныя з вынiкамi хiмiчных i структурных аналiзаў. Зрабiўшы гэта, Карнэлiй згадзiўся з артадоксамi: горад вельмi, вельмi старажытны. Яму шмат больш, чым дзесяць тысяч гадоў, iнакш кажучы, гэта ўнiкальны помнiк - важкi доказ таго, што сучасная малпавая цывiлiзацыя не ўзнiкла з нiчога, якiмсьцi звышнатуральным чынам.
Штосьцi ўжо iснавала на Сароры да цяперашняй гiстарычнай эпохi. Але што? Прайшоў месяц лiхаманкавых пошукаў, якi прынёс нам адно расчараванне. Выдавала на тое, што нават гэты дагiстарычны горад мала чым адрознiваўся ад гарадоў сённяшнiх. Мы знайшлi рэшткi дамоў, прамысловых збудаванняў, якiя сведчылi пра тое, што ў старажытных жыхароў горада таксама былi аўтамашыны i самалёты. Значыцца, разумнае жыццё зарадзiлася раней, чым дзесяць тысяч гадоў назад. Але гэта зусiм не тое, чаго чакае Карнэлiй, - я ведаю, - гэта не тое, на што спадзяюся я.
У тую ранiцу Карнэлiй выправiўся на раскопкi раней за мяне. Рабочыя адкапалi будынак з асаблiва тоўстымi жалезабетоннымi сценамi, якi, здаецца, захаваўся лепш за астатнiя. Праўда, i ён забiты смеццем i пяском, i археолагi лiтаральна прасейвалi гэтае смецце скрозь сiта. Учора яны не знайшлi нiчога асаблiвага: як i ў астатнiх дамах, зрэдку траплялiся абломкi труб, хатнiх рэчаў, разбiты посуд. Сеўшы ля палаткi, у якой мы размясцiлiся разам з Карнэлiем, я назiраў са свайго месца, як арангутан даваў указаннi кiраўнiку групы, маладому шымпанзэ с насмешлiвым позiркам. Карнэлiя не вiдаць: ён у раскопе разам з рабочымi. Ён сам часта бярэцца за iх справу, баючыся, што рабочыя могуць прапусцiць або не ўберагчы каштоўную знаходку.
Нарэшце ён выбiраецца з траншэi, i я адразу ж разумею, што Карнэлiй зрабiў нейкае фенаменальнае адкрыццё! У руках у яго якiсьцi невялiчкi прадмет, мне яго з такой адлегласцi не вiдаць. Без залiшнiх цырымонiй адштурхнуўшы старога арангутана, якi спрабаваў завалодаць знаходкаю, Карнэлiй з вялiкай асцярожнасцю апускае яе на пясок. Ён глядзiць у мой бок i энергiчна махае рукамi. Падышоўшы, я бачу на твары ў яго неверагоднае хваляванне.
- Улiс, Улiс! - ледзь выцiскае ён з сябе.
У такiм стане я яго яшчэ нiколi не бачыў. Рабочыя, якiя выбралiся за iм з траншэi, збiраюцца вакол знаходкi, i я ўсё яшчэ не магу яе разгледзець. Яны паказваюць на яе пальцамi - вiдаць, яна ўсяго толькi забаўляе iх. Некаторыя рагочуць. Амаль усе яны - здаравенныя гарылы. Карнэлiй загадвае iм адысцi.
- Улiс!
- Што там?
Цяпер я таксама бачу нарэшце на пяску знаходку i чую здушаны голас Карнэлiя:
- Лялька, Улiс, лялька!
Але, гэта лялька, звычайная фарфоравая лялька. Яна проста цудам гэтак захавалася: вiдаць нават рэшткi валасоў i лускавiнкi каляровай палiвы на вачах. Спачатку я нiяк не магу зразумець хвалявання Карнэлiя: ну што тут такога?.. I толькi праз некалькi секунд да мяне даходзiць,.. Я зразумеў! I адразу ж неверагоднасць таго, што здарылася, працiнае мяне i пераварочвае душу. Гэта ж чалавечая лялька - дзяўчынка! Але я не магу паверыць у гэтую хiмеру. Перш чым дакляраваць цуд, трэба праверыць усе магчымыя трывiяльныя варыянты. А такi вучоны, як Карнэлiй, павiнен гэта зрабiць.
У малпiнай дзятвы таксама ёсць цацкi, i сярод iх хоць i нячаста, але трапляюцца ўсё-такi фiгуркi жывёлiн i нават людзей. Значыцца, лялька-дзяўчынка сама па сабе не магла так усхваляваць яго. Але па-першае, у малпаў такiх фiгурак не робяць з фарфору, а па-другое, яны нiколi не бываюць адзетыя, ва ўсякiм разе, адзетыя, як разумныя iстоты. А гэтая лялька, зразумеў нарэшце i я, была адзетая ў такiя ж самыя строi, як лялькi ў нас на Зямлi: на целе ў яе захавалiся рэшткi сукеначкi, гарсэцiка, нiжняй спаднiчкi i штонiкаў. Лялька была адзетая з густам, з якiм магла ўпрыгожыць дзяўчынка сваю любiмую ляльку, з любоўю, з якой магла адзець ляльку-малпачку маленькая малпа, але нiколi, нiколi нi тая i нi другая не сталi б гэтак руплiва адзяваць у паменшаныя копii сваiх строяў жывёлiну! Цяпер я ўсё лепш i лепш разумеў хваляванне майго сябра-шымпанзэ.
Але гэта не ўсё. Знойдзеная лялька мае яшчэ адну вельмi дзiўную асаблiвасць, якая развесялiла рабочых-гарыл i нават прымусiла ўсмiхнуцца фанабэрыстага арангутана, галоўнага кiраўнiка раскопак. Лялька гаворыць. Яна гаворыць як зямны чалавек. Апускаючы яе на пясок, Карнэлiй выпадкова нацiснуў на кнопку ацалелага механiзма, i лялька загаварыла. Вядома, сказала яна няшмат. Усяго толькi адно слова з двух аднолькавых складоў: "Та-та"!
"Та-та", - зноў лапоча фарфоравая дзяўчынка, калi Карнэлiй падымае яе i разглядвае з усiх бакоў, абмацваючы чуллiвымi пальцамi. Гэтае слова гучыць амаль аднолькава па-французску, на мове сарорскiх малпаў, дый, напэўна, на iншых мовах усiх таямнiчых сусветаў i паўсюды мае адно значэнне.
"Та-та", - паўтарае лялька - маленькi чалавечак, i, вiдаць, таму морду майго вучонага сябра залiвае румянец, менавiта гэта пераварочвае мне ўсю душу, i я з вялiкай цяжкасцю стрымлiваюся, каб не закрычаць, пакуль Карнэлiй адводзiць мяне ўбок, несучы з сабою каштоўную знаходку.
- Ёлупень! - мармыча ён праз нейкi час.
Я ведаю, каго ён мае на ўвазе, i разумею яго абурэнне. Стары арангутан убачыў у гэтай ляльцы звычайную цацку дзiцёнка-малпы, якую дзiвак-майстар з далёкай мiнуўшчыны надзялiў здольнасцю прамаўляць гэтае слова. Няма нiякага сэнсу тлумачыць яму што-небудзь. Карнэлiй i не спрабуе гэтага рабiць. Адзiнае лагiчнае тлумачэнне, якое прыходзiць у галаву, здаецца яму самому настолькi экстраардынарным, што ён выбiрае маўчанне. Нават мне Карнэлiй не кажа нi слова. Але ён ведае, што я ўсё зразумеў.
Да канца дня Карнэлiй будзе хадзiць задуменны i не загаворыць нi з кiм. Мне здаецца, яму страшна працягваць гэтыя даследаваннi i ён шкадуе, што, як нi мала, але ўсё ж такi адкрыўся мне. Узбуджэнне ў яго прайшло, i цяпер яму цяжка бачыць мяне сведкам такой знаходкi.