Вартаўнiкi, вядома, далажылi пра мяне, бо шымпанзэ, ледзь толькi ўвайшла ў залу, нешта ў iх запытала, i адна гарыла паказала пальцам на маю клетку. Шымпанзэ адразу ж накiравалася да мяне.
Пакуль яна наблiжалася, я паспеў яе разгледзець. На ёй таксама быў белы халат, але больш элегантнага крою, чым у вартаўнiкоў, - з паяском i кароткiмi рукавамi, з якiх высоўвалiся доўгiя рухавыя лапы. Аднак больш за ўсё мяне ўразiлi яе вочы, надзiва разумныя i жывыя. Я падумаў, што гэта добры знак: у нас павiнны ўсталявацца неблагiя адносiны. Яна здалася мне зусiм маладзенькаю, нягледзячы на тыповыя малпавы маршчынкi вакол яе белай пысачкi. У руцэ ў яе была скураная папка.
Яна спынiлася перад маёй клеткаю i пачала ўважлiва мяне разглядаць, адначасова вымаючы з папкi сшытак.
- Добры дзень, мадам, - сказаў я, пакланiўшыся.
Я стараўся, каб мой голас прагучаў як мага больш ласкава. На мордачцы ў шымпанзэ з'явiлася неверагоднае здзiўленне, але яна захавала сур'ёзнасць i нават прымусiла кароткiм жэстам змоўкнуць гарыл, якiя зноў пачалi былi хiхiкаць.
- Мадам цi мадэмуазель, - узбадзёраны, загаварыў я далей, - на жаль, я вымушаны паўстаць перад вамi ў такiм вось становiшчы i ў такiм выглядзе. Паверце, не ў маёй звычцы...
Я ўсё гаварыў i гаварыў, нёс бог ведае што, клапоцячыся толькi пра тое, каб мае словы адпавядалi пачцiваму тону, якога я вырашыў прытрымлiвацца. Калi я змоўк, закончыўшы прамову сама абаяльнай усмешкаю, на якую я толькi быў здольны, шымпанзэ ледзь не аслупянела. Вочы ў яе замiргалi, лоб наморшчыўся. Было вiдаць, як пакутлiва намагалася яна вырашыць найцяжэйшую задачу. Нарэшце яна ўсмiхнулася мне ў адказ, i я сэрцам адчуў, што яна пачынае бачыць ува мне разумную iстоту.
У час гэтай сцэны людзi ў клетках глядзелi на нас без тае злосцi, у якую раней прыводзiлi iх усе мае спробы загаварыць. Цяпер яны здавалiся нават зацiкаўленымi. Адзiн за адным людзi пераставалi кружляць па клетках, падыходзiлi да кратаў i прыцiскалiся тварам да прэнтаў, каб разгледзець нас як мага лепш. Адна толькi Нова раз'юшана кiдалася ў клетцы ад сценкi да сценкi.
Шымпанзэ дастала з кiшэнi халата ручку i пачала нешта занатоўваць у сваiм сшытку. Скончыўшы, яна ўзняла галаву i, сустрэўшы мой усхваляваны позiрк, зноў усмiхнулася. Гэта надало мне смеласцi, i я рашыўся зрабiць яшчэ адзiн сяброўскi жэст. Прасунуўшы руку скрозь краты, я працягнуў ёй адкрытую далонь. Гарылы кiнулiся былi да нас, але шымпанзэ спынiла iх кароткiм загадам, хоць спачатку сама ледзь не адскочыла ўбок. Пасля, авалодаўшы сабою, яна, пiльна гледзячы мне ў вочы, працягнула лапку - тая дрыжала. Я не варушыўся. Яна ступiла яшчэ адзiн крок наперад i паклала сваю лапу з надзвычай доўгiмi пальцамi мне на запясце. Я адчуў, як яна ўздрыгнула ад гэтага сутыкнення, i застыў, каб не спалохаць яе якiм-небудзь неасцярожным рухам. Тады яна пагладзiла мяне па далонi, потым па ўсёй руцэ i пераможна азiрнулася на гарыл.
Я задыхаўся ад радасцi: у душы ў мяне мацнела надзея, што яна ўсё ж такi пачынае прызнаваць ува мне разумную iстоту. I калi шымпанзэ строга загадала нешта гарылам, у мяне мiльганула нават вар'яцкая думка, што зараз вось клетка адчынiцца - i мяне з прабачэннямi выпусцяць з яе! Як я памылiўся! Адзiн вартаўнiк пакорпаўся ў сябе ў кiшэнях, пасля падаў сваёй начальнiцы нейкi белы кубiк. А тая ў сваю чаргу з чароўнай усмешкаю паклала кубiк мне на далонь. Гэта быў кавалачак цукру.
Кавалачак цукру! Я так высока ўзнёсся ў сваiх марах, што расчараванню майму не было мяжы. Нiкчэмная падачка здалася мне такой абразлiвай, што я ледзь не шпурнуў яе шымпанзэ ў пысу. Але я своечасова ўспомнiў пра свае добрыя намеры i стрымаўся. Пакланiўшыся, я ўзяў цукар i пачаў грызцi яго з сама разумным выглядам, якi толькi мог напусцiць на сябе.
Так мы пазнаёмiлiся. Шымпанзэ, як я неўзабаве даведаўся, звалi Зiра. Яна была загадчыцай аддзялення, у якое мяне памясцiлi. Нягледзячы на горкае расчараванне ад яе падачкi, я ацанiў яе розум i ўжо прадчуваў, што ў будучым мне ўсё ж удасца ўсталяваць з ёю кантакт.
Зiра доўга гаманiла з вартаўнiкамi. Як я зразумеў, яна давала iм падрабязныя ўказаннi адносна мяне. Потым яна накiравалася далей, каб наведаць людзей у iншых клетках.
Шымпанзэ з асаблiвай увагаю аглядала кожнага новенькага, рабiла ў сшытку нейкiя запiсы, нашмат карацейшыя за тыя, што былi звязаны са мною. Яна нi разу не рызыкнула наблiзiцца нi да аднаго з дзiкуноў. Калi б яна гэта зрабiла, я адчуў бы, напэўна, рэўнасць. Я пачынаў пранiкацца гонарам за тое, што я тут адзiны чалавек, якi заслугоўвае асаблiвага стаўлення. I калi я ўбачыў, што Зiра, спынiўшыся перад клеткаю з дзецьмi, кiдае iм кавалачкi цукру, то ўмомант дайшоў да шалу, якi можна параўнаць, бадай, толькi з лютасцю Новы, што, ашчэрыўшыся на шымпанзэ, забiлася ў далёкi ад праходу кут клеткi i павярнулася да мяне спiнаю.
Раздзел ХIV
Другi дзень прайшоў гэтаксама, як i першы. Малпы не звярталi на нас увагi, толькi прыносiлi ежу. Здзiўлены, я спрабаваў угадаць, што гэта за ўстанова, але на трэцi дзень нас пачалi выпрабоўваць цэлай серыяй тэстаў, пры ўспамiне аб якiх я й дагэтуль адчуваю ўнiжэнне, але ў той час яны мяне хоць трохi забаўлялi.
Першы тэст здаўся мне спачатку проста бязглуздым. Адзiн вартаўнiк наблiзiўся да мяне, а другi заняўся клеткаю насупраць. Мой вартаўнiк схаваў адну руку за спiнаю, а ў другой у яго быў свiсток. Гарыла ўтаропiлася на мяне, стараючыся прыцягнуць да сябе маю ўвагу, пасля паднесла свiсток да рота i з хвiлiну прарэзлiва свiсцела. Потым яна наўмысна замаруджана выняла з-за спiны другую руку, i я ўбачыў у ёй той самы падобны на банан плод, якi так любiлi людзi Сароры. Трымаючы яго перад сабою, вартаўнiк пiльна назiраў за мною.
Я працягнуў руку, каб узяць банан, але гарыла стаяла надта далёка i наблiжацца не збiралася. Здавалася, яна чакала ад мяне iншай рэакцыi i была цяпер расчараваная. Праз нейкi час, стамiўшыся чакаць, яна зноў схавала банан за спiнаю i пачала свiсцець. Я нерваваўся, не разумеючы сэнсу тэста, i ледзь не выйшаў з сябе, калi вартаўнiк пачаў зноў размахваць бананам на такой адлегласцi, што да яго немагчыма было дацягнуцца. Мне ўдалося, аднак, захаваць спакой i сабрацца з думкамi, каб угадаць, чаго ж дамагаўся ад мяне вартаўнiк, бо здзiўленне яго ўзрастала, нiбыта я паводзiў сябе ненармальна. Зрабiўшы тое ж самае шэсць або сем разоў, ён, напэўна, махнуў на мяне рукою i перайшоў да суседняга палоннага.
Я быў проста збянтэжаны, калi ўбачыў, што сусед мой, а пасля i яго сусед пасля першае ж спробы атрымалi бананы. Тады я стаў пiльна назiраць за другой гарылаю, якая праводзiла той самы вопыт перад клеткамi процiлеглага рада. Вартаўнiк якраз дайшоў да Новы, i я ўбачыў, як яна рэагуе. Гарыла свiснула i замахала перад Новай бананам. Дзяўчына захвалявалася, заварушыла скiвiцамi i...
Мне ўмомант стала ўсё ясна. Нова, чароўная Нова, пры выглядзе ласунку разявiла рот, i з яго адразу ж пацякла слiна, як у галоднага сабачкi, якому паказалi кавалачак цукру. Менавiта гэтага i чакала гарыла, ва ўсякiм разе сёння. Кiнуўшы Нове такi жаданы банан, вартаўнiк перайшоў да суседняй клеткi.
Я ўсё зразумеў i, можна сказаць, ганарыўся гэтым! Некалi я цiкавiўся фiзiялогiяй i быў знаёмы з працамi Паўлава. Мне стала ясна, што тут вывучаюць на людзях рэфлексы - гэтаксама як Паўлаў вывучаў iх на сабаках. Якiм жа дурнем быў я некалькi хвiлiн назад! Але цяпер, з маёй культураю i ведамi, я не толькi разумеў значэнне гэтых вопытаў - я ведаў загадзя, што будзе за iмi. На працягу многiх дзён малпы, напэўна, будуць рабiць тое ж самае: свiсцець у свiсток, потым паказваць што-небудзь смачнае, каб выклiкаць у падвопытных слiнааддзяленне. Праз нейкi час людзi пачнуць пускаць слiну на адзiн толькi свiсток. У iх, кажучы па-навуковаму, выпрацуецца ўмоўны рэфлекс.
Я вiншаваў сябе, радаваўся за сваю здагадлiвасць, але трэба было яшчэ паказаць, што я ўсё зразумеў. Калi мой вартаўнiк, пакончыўшы са сваiм радам клетак, пайшоў назад, я пастараўся ўсiмi магчымымi спосабамi звярнуць на сябе яго ўвагу. Я стукаў па прэнтах клеткi, паказваў на свой рот, размахваючы рукамi, пакуль ён не зрабiў нарэшце ласку i не паўтарыў свой вопыт. I тады, пасля першага ж свiсту, яшчэ да таго, як ён паказаў мне банан, я стаў пускаць слiну - з усяе сiлы, поўны лютасцi i адчаю. Я, Улiс Меру, старанна пускаў слiну, быццам ад гэтага залежала маё жыццё, - гэтак хацелася мне паказаць маю кемлiвасць!
Вартаўнiк быў вельмi ўражаны. Ён паклiкаў напарнiка, i яны доўга раiлiся, як i ўчора. Няцяжка было здагадацца, пра што гавораць гэтыя тугадумы: вось чалавек, у якога толькi што не было нiякiх рэфлексаў, i раптам адразу ж выпрацаваўся ўмоўны рэфлекс, дзеля замацавання якога ў iншых падвопытных патрабуецца багата часу i цярпення! Мне было шкада гэтых прасцякоў. З iх слабым розумам яны былi проста няздольныя прыйсцi да адзiна слушнай высновы: падобны прагрэс можна растлумачыць толькi наяўнасцю ў падвопытнага свядомасцi. Я быў упэўнены, што Зiра на iх месцы была б больш здагадлiвая.
Аднак уся мая мудрасць i залiшняя стараннасць прывялi зусiм не да тых вынiкаў, на якiя я спадзяваўся. Гарылы пайшлi, так i не даўшы мне банана - мой вартаўнiк сам зжаваў яго на хаду. Навошта было яму аддаваць яго мне, калi мэта вопыту была ўжо дасягнута i без узнагароды!
Назаўтра гарылы вярнулiся з новымi прыстасаваннямi. Адна несла ў руках званочак, другая кацiла перад сабою вазок, на якiм быў усталяваны нейкi апарат, падобны з выгляду на магнета. Гэтым разам, загадзя ведаючы, якiя вопыты збiраюцца з намi праводзiць, я здагадаўся пра назначэнне гэтых прадметаў яшчэ да таго, як гарылы пусцiлi iх у ход.
Пачалi яны з суседа Новы, здаравеннага хлопца з надзiва тупым позiркам. Ён стаяў ля кратаў, схапiўшыся за iх рукамi, як гэта рабiлi цяпер усе мы, калi з'яўлялiся вартаўнiкi. Першая гарыла пачала званiць у званочак, а другая тым часам далучала правады ад магнета да кратаў. Калi званочак празванiў досыць доўга, другi вартаўнiк крутануў ручку магнета. Чалавек адразу ж адскочыў ад кратаў, жаласна галосячы.
Гарылы паўтаралi гэтую аперацыю над адным i тым самым падвопытным шмат разоў, заваблiваючы чалавека да кратаў якой-небудзь садавiнаю. Мэта вопыту зноў жа была мне вядомая: выпрацаваць у падвопытнага ўмоўны рэфлекс, каб ён адскокваў ад кратаў, пачуўшы званочак, да таго, як адчуе электрычны ўдар. Але ў той дзень дамагчыся вынiкаў iм не ўдалося: псiхiка ў хлопца была вельмi ўжо неразвiтая, i ён нiяк не мог адчуць сувязь памiж прычынаю i следствам.
Я чакаў сваёй чаргi, цiха пасмейваючыся сам сабе: мне не цярпелася прадэманстраваць iм рознiцу памiж iнстынктам i розумам. Ледзь толькi званочак зазвiнеў, як я хутка адняў рукi ад кратаў i адступiў у глыбiню клеткi. Пры гэтым я глядзеў на вартаўнiкоў i насмешлiва падмiргваў. Гарылы нахмурылiся. Яны ўжо не смяялiся з мяне. Здавалася, яны ўпершыню пачалi падазраваць, што гэта я смяюся з iх.
Аднак яны ўсё-такi вырашылi працягваць вопыт, як раптам з'явiлася група наведнiкаў.
Раздзел ХV
Памiж клеткамi iшлi трое: шымпанзэ Зiра i дзве малпы, адна з якiх была, напэўна, высокiм начальствам.
Гэта быў самец-арангутан - першы арангутан, убачаны мною на Сароры. Меншы ростам за гарылу, ён быў шмат больш згорблены. У яго былi такiя доўгiя рукi, што, iдучы, ён часта абапiраўся на костачкi сагнутых пальцаў - iншыя малпы рабiлi гэта вельмi рэдка. Стваралася дзiўнае ўражанне, быццам ён крочыць, абапiраючыся на дзве кульбы. Яго ўцягнутая ў плечы галава была ў доўгiх пасмах рыжай поўсцi, а на пысу старога педанта быў наўмысна напушчаны глыбакадумны выраз. Усiм сваiм аблiччам гэты арангутан нагадваў старога пачцiвага святара. Дый гарнiтур у яго вiдавочна адрознiваўся ад тых, у якiя былi адзетыя астатнiя малпы: на iм быў даўно не чышчаны даўгакрылы рэдынгот чорнага колеру з пурпуроваю зоркай на штрыфлi i такiя ж нячышчаныя, усе ў пыле чорныя штаны ў белую палоску. За арангутанам дробненька тупала маленькая самачка-шымпанзэ з тоўстай папкаю. Па яе паводзiнах можна было меркаваць, што яна - арангутанава сакратарка.
Я думаю, чытача ўжо не здзiўляе, што я на кожным кроку адзначаю асаблiвасцi паводзiн малпаў i выразы iх твараў. Клянуся, любы разумны чалавек на маiм месцы прыняў бы гэтую парачку за высокашаноўнага вучонага i яго сцiплую сакратарку. Iх з'яўленне дало мне магчымасць лiшнi раз пераканацца, што сярод малпаў iснуе строгая iерархiя. Зiра звярталася да свайго патрона з вiдавочнай павагаю. Вартаўнiкi-гарылы, ледзь заўважыўшы арангутана, кiнулiся яму насустрач, кланяючыся цi не да самае падлогi. У адказ арангутан зычлiва махнуў iм лапаю.
Наведнiкi адразу ж накiравалiся да маёй клеткi. Дзiва што: хiба ж я не быў сама цiкавы экземпляр з усяе партыi? Я сустрэў высокае начальства найпачцiвейшай усмешкаю i звярнуўся да арангутана з напышлiвай прамоваю.
- Дарагi арангутан! - сказаў я. - Якi ж я шчаслiвы, што сустрэў нарэшце iстоту, чыё аблiчча перапоўнена мудрасцю i пранiклiвасцю! Я ўпэўнены, што мы зразумеем адзiн аднаго.
"Дарагi арангутан" падскочыў пры першых жа гуках майго голасу. Потым пачасаў вуха, з падазрэннем аглядаючы маю клетку, быццам вышукваў якiйсьцi падман. Тады загаварыла Зiра: разгарнуўшы блакнот, яна пачала зачытваць запiсы, зробленыя ў сувязi з маiмi паводзiнамi. Яна спрабавала ў чымсьцi пераканаць арангутана, але той i слухаць яе не хацеў. Ён перапыняў яе напышлiвымi сентэнцыямi, пацiскаў плячыма, круцiў галавою, а ўрэшце ўвогуле, заклаўшы рукi за спiну, стаў хадзiць узад i ўперад перад маёй клеткаю, кiдаючы на мяне раз-пораз не дужа зычлiвыя позiркi. Астатнiя малпы чакалi яго рашэння ў пачцiвым маўчаннi.
Зрэшты, пачцiвасць гэтая была, бадай, толькi знешняя: прыкмецiўшы, якiмi знакамi абменьвалiся ўпотайкi гарылы, я зразумеў, што ў душы яны насмiхаюцца са свайго патрона. Паводзiны арангутана не толькi расчаравалi мяне, але i раззлавалi, таму, заўважыўшы стаўленне да яго астатнiх малпаў, я вырашыў разыграць маленькую сцэнку, каб пераканаць яго ў маiм розуме: таксама пачаў шпацыраваць па клетцы, заклаўшы рукi за спiну, згорбiўшыся i нахмурыўшы бровы з выглядам глыбокае задуменнасцi.
Гарылы ледзь не задыхнулiся ад смеху, сакратарка, каб не выдаць сябе, уткнулася пысачкай у раскрытую папку, i нават Зiра не магла захаваць сур'ёзнасцi. Я ад душы радаваўся поспеху сваёй iмправiзацыi, пакуль не скемiў, што яна можа дорага мне абысцiся. Убачыўшы мае крыўляннi, арангутан раз'юшыўся. Некалькi сухiх фраз, прамоўленых рэзкiм тонам, iмгненна аднавiлi парадак. Пасля гэтага ён спынiўся перада мною i пачаў дыктаваць сакратарцы свае заўвагi.
Дыктаваў ён досыць доўга, падкрэслiваючы кожны перыяд фразы напышлiвымi жэстамi. Хутка мне абрыдла яго саманадзейная тупасць, i я вырашыў яшчэ раз прадэманстраваць свае здольнасцi. Працягнуўшы да яго руку, я вымавiў, стараючыся выгаворваць як мага лепш:
- Мi Заюс!
Я заўважыў раней, што ўсе звярталiся да арангутана, пачынаючы з гэтых слоў, а пазней даведаўся, што "Заюс" было iменем педанта, а "мi" - ягоным ганаровым тытулам.
Малпы ажно здранцвелi. Iм стала ўжо не да смеху, асаблiва Зiры, якая ўстрывожылася яшчэ больш, калi я ўказаў на яе пальцам i вымавiў:
- Зiра!
Гэтае слова я таксама паспеў тады ўжо запамятаць i быў упэўнены, што яно магло азначаць толькi ўласнае iмя шымпанзэ.
Што ж да Заюса, дык ён канчаткова разнерваваўся i зноў забегаў па праходзе памiж клеткамi, недаверлiва трасучы галавою. Нарэшце ён супакоiўся i загадаў паўтарыць ужо знаёмыя мне тэсты ў яго прысутнасцi. Я ахвотна падпарадкаваўся. Пускаў слiну, толькi пачуўшы свiсток. Адскокваў ад кратаў пры сама першых гуках званочка. Гэты другi вопыт Заюс прымусiў гарыл паўтарыць дзесяць разоў i ўвесь час дыктаваў сакратарцы бясконцыя заўвагi.
Нарэшце я дадумаўся, каб уразiць арангутана, да большага, чым рабiў пры гэтым вопыце раней. У тое iмгненне, калi адзiн з вартаўнiкоў-гарыл зазванiў у званочак, я расцiснуў кантакт, з дапамогаю якога да кратаў падводзiўся электрычны ток, i адкiнуў провад убок. Пасля гэтага я мог спакойна стаяць каля кратаў, трымаючыся за прэнты, хоць другi вартаўнiк, якi не заўважыў, што я зрабiў, шчыраваў з усяе сiлы, круцячы ручку бяскрыўднага цяпер магнета.
Я ганарыўся сваёй вынаходлiвасцю, якая кожнаму хоць трохi разумнаму стварэнню была б неабвержным доказам майго iнтэлекту. Ва ўсякiм разе, на Зiру мой учынак зрабiў вялiкае ўражанне. Яна пiльна паглядзела на мяне, i яе белая пысачка паружавела, што з'яўляецца ў шымпанзэ, як я пазней даведаўся, прыкметаю хвалявання. Але Заюса нiшто не магло пахiснуць. Колькi Зiра нi пераконвала яго, пракляты арангутан пагардлiва пацiскаў плячыма i круцiў галавою. Гэтаму педанту адных голых фактаў было мала. Ён аддаў гарылам загад, i я стаў аб'ектам новага тэсту, якi ўяўляў сабою камбiнацыю двух першых.
Пра гэты вопыт я таксама ведаў i нават бачыў у лабараторыях, як яго праводзiлi на сабаках. Мэтаю эксперыменту было збiць з панталыку падвопытную жывёлiну i выклiкаць у яе нервовае паражэнне, камбiнуючы два процiлеглыя рэфлексы. Першая гарыла стала свiсцець у свiсток, абяцаючы ласунак, а другая званiла ў званочак, падаючы сiгнал небяспекi. Я ўспомнiў высновы аднаго вялiкага фiзiёлага адносна падобных вопытаў: ён казаў, што яны могуць давесцi жывёлiну да стану, якi дужа нагадвае чалавечы неўроз, i нават да вар'яцтва, калi паўтараць iх досыць часта.
Зрабiўшы выгляд, што я ўважлiва прыслухоўваюся спачатку да свiстка, потым да звону званочка, я ўсеўся пасярод клеткi, падпёршы падбародак кулаком у традыцыйнай паставе мыслiцеля.
Зiра, не ўтрымаўшыся, запляскала ў далонi. Заюс выцягнуў з кiшэнi насоўку i выцер лоб. Пот кацiўся з яго градам, але ўсё роўна нiшто не магло пахiснуць яго аслiнай упартасцi. Я зразумеў гэта па яго грымасах, пакуль ён раз'юшана спрачаўся пра нешта з Зiраю. Прадыктаваўшы яшчэ некалькi заўваг сваёй сакратарцы, арангутан даў Зiры безлiч найпадрабязнейшых указанняў, якiя тая выслухала незадаволена, i нарэшце выйшаў з памяшкання, кiнуўшы на мяне сярдзiты позiрк.
Зiра ў сваю чаргу сказала нешта гарылам, i я адразу зразумеў, што яна загадала iм пакiнуць мяне ў спакоi, прынамсi, на сённяшнi дзень, бо яны ўмомант узялi ўсе прыстасаваннi для вопытаў i таксама выйшлi. Застаўшыся са мною сам-насам, калi не лiчыць няшчасных дзiкуноў у суседнiх клетках, i наблiзiўшыся да кратаў, шымпанзэ доўга моўчкi глядзела на мяне. Потым яна нечакана працягнула мне па-сяброўску лапу. Я ўсхвалявана пацiснуў яе, ласкава паўтараючы iмя "Зiра". Пысачка ў шымпанзэ зноў паружавела, i я зразумеў, што яна была вельмi кранутая.