Раздзел ХVI
Заюс з'явiўся зноў праз некалькi дзён i адразу ж загадаў змянiць увесь распарадак у нашай секцыi. Але спачатку трэба расказаць, як мне ўдалося за гэтыя днi вызначыцца перад малпамi.
Назаўтра пасля першага наведвання арангутана з намi правялi цэлую серыю новых тэстаў. Усё пачалося ў час кармёжкi. Замест таго каб кiнуць, як зазвычай, садавiну нам у клеткi, Зарам i Занам - так звалi гарыл - паклалi ежу ў кашы i падцягнулi гэтыя кашы да столi клетак з дапамогаю спецыяльна прадугледжаных для гэтага блокаў. Пасля ўнеслi ў кожную клетку па чатыры досыць вялiкiя драўляныя кубы. Урэшце гарылы адышлi на сярэдзiну праходу i пачалi назiраць за намi.
Ва ўсiх маiх суседзяў зрабiлiся такiя пакутлiвыя твары, што на iх было немагчыма глядзець. Яны спрабавалi даскочыць да кашоў, але нiкому гэта не ўдавалася. Некаторыя ўзбiралiся да столi па кратах, але i адтуль, колькi яны нi старалiся, нi адзiн не мог дацягнуцца да ежы, падвешанай над сярэдзiнай клеткi. Я згараў ад сораму за iх тупасць. Я ж, няма чаго i казаць, адразу вырашыў гэтую "задачу". Трэба было паставiць чатыры кубы адзiн на другi, узабрацца на гэтую пабудову i зняць кош з крука, што я i зрабiў, схаваўшы пад нязмушаным выглядам свой гонар. Усё было вельмi проста, аднак з усiх людзей толькi я адзiн аказаўся досыць кемлiвы. Зарам i Занам былi ўражаныя, i гэта кранула мяне да глыбiнi душы.
Я пачаў есцi, не хаваючы сваёй пагарды да астатнiх палонных, якiя не маглi зрабiць тое ж самае пасля мяне. Нават Нова не здолела ў той дзень паўтарыць гэтую немудрагелiстую аперацыю, хоць я спецыяльна некалькi разоў паказваў ёй усе этапы. Але яна хоць бы старалася зразумець, што ад яе патрабуецца - Нова была, вядома, адна з сама разумных у нашай групе. Яна паспрабавала паставiць адзiн куб на другi, але паставiла яго няроўна, i, калi яе пабудова з грукатам развалiлася, небарака з перапалоху забiлася ў кут клеткi. Дзяўчына была надзiва гнуткая i рухавая, але ў манiпуляцыях з любым прадметам выяўляла тую ж жудасную нязграбнасць, што i ўсе яе супляменнiкi. Праўда, да канца другога дня яна ўсё ж навучылася спраўляцца з кубамi.
А ў тую першую ранiцу я яе пашкадаваў i кiнуў праз краты два сакавiтыя плады. За гэта я быў узнагароджаны ласкаю Зiры, якая ўвайшла ў нашую секцыю якраз у гэты момант. Я ледзь не замурлыкаў ад задавальнення, бы кот, калi валасатая лапка паляпала мяне па плячы, але Нове гэта вiдавочна не спадабалася: яна раз'юшылася, стала кiдацца ў клетцы i пранiзлiва i гучна крычаць.
Я вызначыўся i ў многiх iншых вопытах, але сама галоўнае, мне ўдалося, услухоўваючыся ў гаворку малпаў, вылучыць з яе некалькi найпрасцейшых слоў i зразумець iх значэнне. Я прамаўляў гэтыя словы кожны раз, калi Зiра праходзiла мiма маёй клеткi, i шымпанзэ ўсё больш i больш здзiўлялася. Вось тады Заюс i завiтаў да нас другi раз.
З iм зноў была сакратарка, але цяпер, акрамя яе, прыйшоў яшчэ адзiн арангутан, такi ж важны i з такой самай зоркаю на штрыфлi рэдынгота. Арангутаны размаўлялi памiж сабою, як роўны з роўным, i я зразумеў, што Заюс запрасiў свайго калегу для кансультацыi, каб разабрацца ў складаным выпадку, якiм я яму ўяўляўся. Спынiўшыся перад маёй клеткаю, арангутаны пусцiлiся ў бясконцую дыскусiю, у якой прыняла ўдзел i Зiра. Шымпанзэ гаварыла доўга i ўсхвалявана. Я разумеў, што яна мяне баронiць, гаворачы пра маю звышнатуральную кемлiвасць, якую ўжо нельга было аспрэчваць. Але ўсе яе доказы выклiкалi ў абодвух арангутанаў толькi недаверлiвую ўсмешку.
На мне яшчэ раз правялi ўсе тэсты, з якiмi я так спрытна раней спраўляўся. У ходзе апошняга я быў павiнен адкрыць куфэрак, замкнуты на дзевяць розных замкоў - на засаўку, кручок, шпiнгалет, уразны замок, навясны замок i гэтак далей. На Зямлi, я памятаю, аналагiчнае прыстасаванне ддя ацэнкi кемлiвасцi малпаў прыдумаў Кiнаман; гэтая задача лiчылася сама складанаю, аднак некаторым падвопытным усё ж удавалася вырашыць яе. Вiдаць, тут гэтае выпрабаванне расцэньвалася гэтаксама ж.
Зiра сама працягнула мне зачынены куфэрак з такiм умольным выглядам, быццам ад майго поспеху залежала яе рэпутацыя. Каб не расчараваць яе, я пастараўся паказаць сябе ва ўсiм бляску i ўмомант адчынiў усе дзевяць замкоў адзiн за адным. Але гэтым я не абмежаваўся. Дастаўшы з куфэрка пакладзены туды плод, я галантна прапанаваў яго Зiры. Шымпанзэ прыняла мой дар, пачырванеўшы. Пасля гэтага я адразу ж выклаў усё, што паспеў засвоiць у малпавай мове, старанна прамовiўшы вывучаныя словы i паказваючы пальцам на прадметы, якiя яны абазначалi.
Мне здавалася, што цяпер ужо нiхто не пасмее ўсумнiцца ў маёй сапраўднай прыродзе. На жаль, тады я яшчэ не ведаў, якiя ж тупыя арангутаны ў сваёй сляпой саманадзейнасцi! На мордах у iх з'явiлася ўсё тая ж скептычная ўсмешка, што даводзiла мяне да шаленства. Яны рэзка перапынiлi Зiру i зноў пра нешта заспрачалiся мiж сабою. Калi я гаварыў, яны слухалi мяне, бы людзi папугая. Я адчуваў, што арангутаны сыходзяцца на тым, быццам усе мае таленты можна растлумачыць своеасаблiвым iнстынктам i высокаразвiтымi пераймальнымi здольнасцямi. Вiдаць, яны прытрымлiвалiся тае самае дактрыны, якую адзiн наш вучоны, Г. Л. Морган, сфармуляваў наступным чынам: "Мы нi ў якiм выпадку не павiнны расцэньваць якое-небудзь дзеянне як праяву вышэйшых псiхiчных здольнасцей, калi гэтае дзеянне можна растлумачыць праяваю псiхiчных здольнасцей нiжэйшага парадку".
Бясспрэчна, менавiта пра нешта падобнае i разважалi цяпер арангутаны на сваiм вучоным жаргоне, я ж адно скрыгатаў зубамi ад злосцi. Магчыма, я не вытрымаў бы i выбухнуў новым прыступам, калi б не заўважыў своечасова позiрк Зiры. Было ясна, што яна нязгодная з арангутанамi i проста саромеецца, што яны вярзуць перада мною такую лухту.
Калi вучоны калега Заюса выйшаў, несумненна, выклаўшы наконт мяне сваю катэгарычную думку, арангутан пачаў новыя доследы. Спачатку ён абышоў усё памяшканне, спыняючыся перад кожнаю клеткаю i ўважлiва разглядаючы палонных. Пакуль ён рабiў заўвагi, Зiра iх запiсвала. Мяркуючы па выразе яе пысачкi, усiх нас чакалi вялiкiя перамены. Хутка я здагадаўся, у чым сутнасць Заюсавага плана, i зразумеў сэнс заўваг, якiя ён рабiў, параўноўваючы пэўныя якасцi тых або iншых мужчын i жанчын.
Я не памылiўся. Зiра перадала ўказаннi шэфа гарылам, i тыя прыступiлi да iх выканання. Нас рассартавалi па парах. Але якi яшчэ д'ябальскi вопыт прадвяшчалi гэтыя падрыхтаваннi? Якiя яшчэ асаблiвасцi чалавечай прыроды iмкнулiся вывучыць малпы, ахопленыя даследнiцкай гарачкаю? Знаёмства з працаю фiзiялагiчных лабараторый дапамагло мне хутка знайсцi адказ: для любога вучонага, якi займаецца вывучэннем iнстынктаў i рэфлексаў, полавы iнстынкт уяўляў сабою найвялiкшую цiкавасць.
Але, справа была менавiта ў гэтым! Гэтыя д'яблы хацелi вывучыць на нас, у тым лiку i на мне, раз ужо я па iронii лёсу апынуўся ў гэтым статку, усе асаблiвасцi чалавечых любоўных гульняў: паводзiны самца, паводзiны самкi, зблiжэнне ў няволi i таму падобнае - можа, дзеля таго, каб параўнаць потым вынiкi з папярэднiмi назiраннямi, зробленымi над людзьмi на волi.
Разгадаўшы Заюсаву задуму, я пакляўся сабе хутчэй памерцi, чым зрабiцца аб'ектам такiх агiдных вопытаў. Але, мушу прызнацца, хоць рашучасць мая i заставалася непахiсная, мне стала нашмат лягчэй, калi я ўбачыў жанчыну, якую арангутан прызначыў мне ў сяброўкi. Гэта была Нова. За такi выбар я быў гатовы дараваць старому балвану нават яго дурасць i саманадзейнасць i не стаў супрацiўляцца, калi Зарам i Занам бесцырымонна схапiлi мяне i кiнулi да ног нiмфы вадаспада.
Раздзел ХVII
Не буду расказваць пра тое, што адбывалася ў суседнiх клетках на працягу наступных тыдняў. Я ўгадаў: малпы вырашылi вывучаць сексуальнае жыццё людзей i ўзялiся за справу з уласцiвай iм метадычнасцю. Чаго толькi яны не выдумлялi, каб пары сыходзiлiся! Калi ж хто-небудзь упарцiўся, то яго хутка прымушалi падпарадкавацца ўколамi пiк.
Я i сам пачаў рабiць сякiя-такiя назiраннi, разлiчваючы папоўнiць iмi рэпартаж, якi я ўсё яшчэ спадзяваўся надрукаваць пасля свайго вяртання на Зямлю. Але мне гэта хутка надакучыла, бо нiчога асаблiва пiкантнага я так i не заўважыў. Нiчога, калi не лiчыць дзiўнага спосабу заляцання, якiм карыстаўся мужчына, перш чым наблiзiцца да жанчыны. Гэта было нешта накшталт танца, вельмi падобнага на шлюбны танец некаторых птушак. Мужчына павольна i няўпэўнена пачынаў хадзiць вакол жанчыны, ступаючы крок уперад, потым назад, пасля ўбок. Гэтак ён кружляў, паступова звужаючы кругi, у цэнтры якiх была нерухомая жанчына - яна толькi паварочвалася на месцы да яго тварам. Я не раз назiраў за гэтай цiкаўнай цырымонiяй: асноўныя фiгуры рытуалу заўсёды заставалiся нязменныя, мянялiся зрэдку хiба што дэталi. Што ж датычыць самой блiзкасцi, то як я нi саромеўся спачатку, мiжволi назiраючы за ёю, але праз нейкi час зусiм ужо не зважаў на такiя сцэны, якiя цяпер для мяне нiчым не адрознiвалiся ад любых iншых. Больш за ўсё ўражвалi мяне ва ўсiм гэтым педантызм i скрупулёзнасць малпаў, якiя абсалютна спакойна праводзiлi назiраннi, не забываючыся зафiксаваць у сваiх блакнотах нiводнай падрабязнасцi.
Вядома, ад мяне малпы не дачакалiся анiчога. Зразумеўшы, што я не збiраюся аддавацца гэтым гульням, нашыя вартаўнiкi-гарылы ўзялi сабе ў галаву, што могуць дамагчыся свайго гвалтам, i пачалi падганяць мяне да Новы, паколваючы дзiдамi, як звычайную жывёлiну, - мяне, Улiса Меру, чалавека, створанага паводле ўзору i падабенства боскага! Я адбiваўся як мог. Але гэтыя жывёлы не адступалiся, i невядома, што б са мною сталася, калi б не з'явiлася Зiра, якой яны далажылi пра мае дзiўныя паводзiны.
Шымпанзэ надоўга задумалася, потым падышла да клеткi, паглядзела на мяне сваiмi цудоўнымi разумнымi вачыма i загаварыла, пагладжваючы мяне па галаве. Думаю, сэнс яе слоў быў прыблiзна такi:
- Бедны смешны чалавечак! Якi ж ты дзiўны! Ну хiба нармальныя людзi так сябе паводзяць? Паглядзi на iншых вакол сябе! Зрабi тое, чаго ад цябе чакаюць, i ты будзеш узнагароджаны.
Яна выняла з кiшэнi кавалачак цукру i працягнула яго мне. Я быў у адчаi! Значыцца, i яна лiчыць мяне жывёлiнай, хiба што трохi больш кемлiвай за астатнiх. Я раз'юшана пакруцiў галавою i забiўся ў кут клеткi, як мага далей ад Новы, якая глядзела на мяне ў поўным недаўменнi.
Думаю, справа тым бы i скончылася, калi б якраз у гэты самы момант не з'явiўся стары Заюс, варожа настроены да любых поглядаў, апроч сваiх, як нiколi. Ён прыйшоў пацiкавiцца вынiкамi вопытаў i, як зазвычай, спытаўся спачатку пра мяне. Зiра была вымушана далажыць яму пра маю ўпартасць. Раззлаваўшыся, арангутан, заклаўшы рукi за спiну, забегаў перад клеткаю, але праз якую хвiлiну загадаў нешта ўладна вартаўнiкам. Зарам i Занам адчынiлi клетку, вывелi з яе Нову, узамен пасадзiўшы да мяне мажную матрону. Пракляты Заюс з яго тупым педантызмам вырашыў памяняць мне партнёра па эксперыменце.
Але гэта не было яшчэ сама горшае, я нават не паспеў падумаць пра сябе. Я з трывогаю праводзiў вачыма сваю сяброўку. Нарэшце я з жахам убачыў, як Нову ўпiхнулi ў клетку насупраць маёй, да шыракаплечага дзецюка, сапраўднага бамбiзы з валасатымi грудзьмi, якi адразу ж падскочыў да Новы i пачаў таптацца вакол яе, з iмпэтам выконваючы апiсаны мною любоўны танец.
Ледзь я ўсвядомiў, чаго хоча гэты варвар, як усе мае мудрыя рашэннi ўмомант вылецелi з галавы. Я страцiў галаву i зноў павёў сябе як вар'ят. Проста з глузду з'ехаў, такi быў раз'юшаны! Я рыкаў i ўлюлюкаў не горш за людзей Сароры. Гэтаксама ж, як i яны, кiдаўся ў лютасцi на краты, з пенаю на вуснах грыз iх, скрыгатаў зубамi - карацей, паводзiў сябе як сама сапраўдная жывёлiна.
Але яшчэ больш нечаканы быў вынiк майго прыпадку. Убачыўшы мяне такiм, Заюс раптам усмiхнуўся. Упершыню ён быў задаволены мною. Нарэшце я паводзiў сябе як тыповы чалавек. Заюс акрыяў: яго тэорыя перамагла. Арангутан прыкметна палагоднеў i нават задаволiў просьбу Зiры адмянiць свой загад i даць мне апошнi шанц. З маёй клеткi вывелi таўшчэзную матрону, вярнуўшы да мяне Нову, перш чым бамбiза паспеў да яе дакрануцца. Малпы адышлi ад клеткi i пачалi ўважлiва назiраць за намi.
Што тут яшчэ сказаць? Усе гэтыя хваляваннi зусiм зламалi мяне. Я адчуваў, што не змагу бачыць маю нiмфу ўзятай iншым мужчынам. Заставалася толькi скарыцца перад хiтрасцю арангутана, якi, пасмейваючыся, святкаваў перамогу. Я зрабiў першае нясмелае па.
Але, я, цар усяго iснага, пачаў кружляць вакол маёй прыгажунi! Я, чалавек, вянец тысячагадовае цывiлiзацыi! Перад усiмi гэтымi малпамi, што пажыралi мяне вачыма, перад старым арангутанам, што дыктаваў сакратарцы свае разважаннi, перад шымпанзэ, якая задаволена ўсмiхалася, перад гарыламi, твары ў якiх так i расплылiся ва ўхмылках! Я апраўдваўся ў душы, што ва ўсiм вiнаватыя злыя метамарфозы касмiчных прыгодаў. Цяпер ужо я пэўна ведаў: ёсць у нябёсах i на планетах багата такога, чаго i не снiлася мудрацам! Я, Улiс Меру, таптаўся вакол жанчыны, быццам паўлiн, выконваючы любоўны абрад.
ЧАСТКА ДРУГАЯ
Раздзел I
Цяпер я мушу прызнацца, што вельмi лёгка прыстасаваўся да жыцця ў клетцы. З пункту погляду матэрыяльнага мне не было чаго i жадаць: удзень малпы выконвалi любыя мае прыхамацi, уначы я дзялiў падсцiлку з адною з прыгажэйшых жанчын сусвету. Я так звыкся са сваiм становiшчам, што на месяц перастаў заўважаць усю яго недарэчнасць i не рабiў нiякiх спроб пакласцi яму канец. Адзiнае, што я тады зрабiў, гэта вывучыў яшчэ некалькi слоў малпавай мовы. Я не спрабаваў больш наладзiць кантакт з Зiраю, так што калi раней яна i адчувала ўва мне наяўнасць свядомасцi, дык цяпер, напэўна, згадзiлася з Заюсам i глядзела на мяне як на чалавека сваёй планеты, iнакш кажучы, як на жывёлiну, можа, i не бязглуздую, але ж нiяк не адухоўленую.
Мая перавага над астатнiмi палоннымi, якой я не выяўляў больш да такой ступенi, каб палохалiся вартаўнiкi, зрабiла мяне важнаю персонаю. Гэтая акалiчнасць, мушу прызнацца, на мой сорам, поўнасцю задавальняла маё самалюбства, i нават напаўняла мяне гонарам. Зарам i Занам абыходзiлiся са мною па-сяброўску: iм падабалася, калi я iм усмiхаўся, рагатаў цi прамаўляў асобныя словы. Пераспрабаваўшы на мне ўсе класiчныя тэсты, яны старалiся вынайсцi новыя, больш складаныя, i мы разам радавалiся, калi мне ўдавалася вырашыць пастаўленую задачу. Яны нiколi не забывалiся прынесцi мне якi-небудзь ласунак, i я ахвотна дзялiўся iм з Новаю. Мы лiчылiся прывiлеяванай параю. Аслеплены, я ўяўляў, нiбыта мая сяброўка ўсведамляе, што ўсiм гэтым яна абавязана маiм талентам, i большую частку часу выпiнаўся перад ёю.
Але праз некалькi тыдняў мне стала моташна. Можа, вiнаватыя былi вочы Новы, якiя здалiся мне тады асаблiва бязглуздымi, а можа, кавалачак цукру, якiм мяне пачаставала Зiра, раптам здаўся горкiм? Я пачырванеў ад сораму, усвядомiўшы, што гатовы ўжо быў, апусцiўшыся, скарыцца. Што падумае пра мяне прафесар Антэль, калi ён выпадкова ўцалеў i знойдзе мяне ў такiм стане? Толькi адна гэтая думка была ўжо мне невыносная, i я цвёрда вырашыў адразу ж, неадкладна, пачаць паводзiць сябе як належыць цывiлiзаванаму чалавеку.
Пагладжваючы ў знак удзячнасцi лапку Зiры, я асцярожна завалодаў яе блакнотам i ручкаю i, не звяртаючы ўвагi на яе ласкавыя папрокi, усеўся на салому i пачаў маляваць Нову. Я няблага некалi маляваў, дый мадэль мяне натхняла, i мне ўдалося зрабiць прыстойны эскiз, якi я працягнуў шымпанзэ.
Зiра расхвалявалася: усе яе сумненнi на мой конт умомант адрадзiлiся. Пысачка ў яе пачырванела, яна не ў сiлах была суняць дрыготку. Скарыстаўшы яе разгубленасць, я ўладна працягнуў руку па блакнот, i гэтым разам яна аддала яго мне самахоць. I як гэта я дагэтуль не мог звярнуцца да такога простага спосабу?!
Прыгадаўшы свае школьныя веды, я начарцiў трохкутнiк з тэарэмы Пiфагора. Выбар мой быў невыпадковы. У юнацтве я чытаў адну навукова-фантастычную аповесць, у якой стары вучоны выкарыстоўваў геаметрычныя фiгуры, каб усталяваць кантакт з разумнымi iстотамi iншага свету. У час пералёту я неяк загаварыў пра гэта з прафесарам Антэлем, i ён нават адобрыў такi метад. Згадваю, ён яшчэ дадаў, што геаметрыя Эўклiда - суцэльная памылка, i менавiта таму яна павiнна быць агульнапрынятаю ва ўсiх сусветах.
Так цi iнакш, Зiра, убачыўшы мой чарцёж, мала не закалацiлася. Яна дзiка ўскрыкнула, пысачка ў яе зрабiлася зусiм пурпуровая. Толькi калi ўстрывожаныя Зарам i Занам кiнулiся ёй на дапамогу, шымпанзэ здолела авалодаць сабою. I тут Зiра павяла сябе, як мне здалося, дзiўна: кiнуўшы на мяне ўпотайкi кароткi позiрк, хутка i спрытна схавала мой малюнак i чарцёж, потым сказала нешта гарылам, i тыя выйшлi з памяшкання. Я зразумеў, што яна загадала iм выйсцi пад нейкiм зручным прэтэкстам. Пасля шымпанзэ пацiснула мне руку, i жэст гэты меў зусiм iншае значэнне, чым раней, калi яна проста ласкала мяне, як сiмпатычнага звера за тое, што ён дагадзiў ёй сваёй кемлiвасцю. Нарэшце яна з умольным выглядам працягнула мне блакнот i ручку. Цяпер ужо ёй самой не цярпелася наладзiць са мною кантакт.
Я падзякаваў у глыбiнi душы Пiфагору i паглыбiўся ў геаметрыю. На адной старонцы я як мага больш старанна начарцiў тры канiчныя вытворныя з iх вяршынямi i накiравальнымi: элiпс, парабалу i гiпербалу. На другой начарцiў конус. Тут я хачу нагадаць, што перасячэнне конуса плоскасцямi ўтварае ў плане менавiта адну з гэтых вытворных, у залежнасцi ад вугла перасячэння. Таму я дамаляваў да конуса перасякаючую плоскасць пад пэўным вуглом i, звярнуўшыся да першага чарцяжа, паказаў уражанай шымпанзэ на элiпс, якому адпавядала гэтае сячэнне.
Зiра вырвала блакнот у мяне з рук, начарцiла ў сваю чаргу конус, перасечаны плоскасцю пад iншым вуглом, i ўказала мне сваiм доўгiм пальцам на гiпербалу. Я так расхваляваўся, што на вачах у мяне выступiлi слёзы. Я сутаргава сцiснуў шымпанзэ руку. Нова, якая адступiла ў глыбiню клеткi, люта заенчыла. Iнстынктыўна дзiкунка ўлоўлiвала сэнс таго, што цяпер адбывалася. Яна не памылялася. Праз пасрэднiцтва геаметрыi памiж мною i Зiраю ўсталяваўся духоўны кантакт. Я меў ад гэтага амаль фiзiчную асалоду i адчуваў, што шымпанзэ таксама ўзрадаваная.
Раптам яна вырвала ў мяне сваю лапку i выскачыла з аддзялення. Адсутнiчала яна нядоўга, але ўвесь гэты час я правёў бы ў сне, не смеючы ўзняць вачэй на Нову, якая з бурчаннем кружляла вакол мяне: я ўсё-такi адчуваў сябе вiнаватым перад ёю.