- Разумею, - сказаў я задуменна. - Значыцца, вы выкарыстоўваеце людзей i ў такiх эксперыментах...
- Прыходзiцца... Так што, твой катэр знойдзены.
- А наш карабель, якi кружляе вакол Сароры вось ужо два месяцы?
- Пра гэта я нiчога не чула. Напэўна, нашыя астраномы яго не засеклi. Толькi не перапыняй мяне на кожным слове! Некаторыя вучоныя сцвярджаюць, што твая ракета прыляцела з другой планеты нашай зорнай сiстэмы i што ў ёй былi пасажыры. Далей гэтага яны не пайшлi. Нiкому i ў галаву не прыходзiць, што гэтыя разумныя iстоты могуць мець аблiчча людзей!
- Але ж, Зiра, трэба iм гэта сказаць! - ускрыкнуў я. - Мне абрыдла быць палонным нават у найзручнейшай клетцы, якая толькi ёсць на Сароры, абрыдла, нягледзячы на твой клопат. Чаму ты мяне хаваеш? Чаму не сказаць праўду ўсiм?
Зiра спынiлася, азiрнулася па баках i паклала руку мне на плячо.
- Чаму? Толькi дзеля цябе самога. Ты ведаеш Заюса?
- Пытаешся яшчэ! Нават хацеў з iм пагаварыць. Ну i што?
- Ты заўважыў, як ён успрыняў твае першыя спробы давесцi, што ты разумная iстота? Ты ж не ведаеш, я ўжо сто разоў спрабавала праверыць яго ў гэтым цi хаця б намякнуць, - i з якой асцярожнасцю! - што, нягледзячы на знешнi выгляд, ты ўсё-такi, магчыма, не жывёлiна?
- Я бачыў, што вы часта спрачалiся i, здаецца, так i не прыйшлi да згоды.
- Ён упарты, як баран, i дурны, як чалавек! - выбухнула Зiра. - Але што рабiць? Такiя амаль што ўсе арангутаны. Ён аб'явiў раз i назаўжды, што ўсе твае здольнасцi тлумачацца высокаразвiтым чалавечым iнстынктам, i цяпер нiшто не прымусiць яго змянiць сваю думку. Да таго ж, ён ужо нават напiсаў пра цябе цэлую дысертацыю, у якой даводзiць, што ты - вучоны чалавек, гэта значыць чалавек, якi пабываў у палоне, быў выдрэсiраваны i здольны цяпер выконваць бессвядома пэўныя трукi.
- Тупая жывёлiна!
- Я згодная. Але ўся бяда ў тым, што ён прадстаўляе афiцыйную навуку i вельмi ўплывовы. У iнстытуце ён займае адну з сама высокiх пасадаў, таму ўсе мае прапановы праходзяць праз яго. Я ўпэўнена, што калi я паспрабую расказаць пра цябе праўду, як ты хочаш, то Заюс проста абвiнавацiць мяне ў навуковай ерасi. Мяне звольняць. Хоць нiчога б тут асаблiва страшнага не было, але ты...
- А што можа быць больш жахлiвага за жыццё ў клетцы?
- Няўдзячны! Ты нават не падазраеш, на якiя хiтрыкi прыйшлося мне пайсцi, каб цябе не перасялiлi ў энцэфалiчную лабараторыю! Заюс не спынiўся б нi перад чым, калi б ты працягваў даказваць яму, што з'яўляешся разумнаю iстотай.
- А што такое энцэфалiчная лабараторыя? - спытаўся я ўстрывожана.
- Лабараторыя, дзе мы робiм некаторыя тонкiя аперацыi на жывым мозгу: перасадкi тканак, пошукi i раздражненне нервовых цэнтраў, частковае i нават поўнае выдаленне мазгавых доляў.
- I вы робiце такiя вопыты на людзях?
- Натуральна. Мозг чалавека, як i ўся яго анатомiя, найблiжэйшы паводле сваёй пабудовы да нашага. Нам проста пашанцавала, што прырода стварыла жывёлiну, на якой мы можам вывучаць сябе. Людзi служаць нам i ў багата якiх iншых вопытах, але пра гэта ты даведаешся пазней. Якраз цяпер мы выконваем надзвычай важныя даследаваннi.
- Якiя патрабуюць значных папаўненняў чалавечага матэрыялу?
- Але, значных. Гэтым i тлумачацца аблавы, дзякуючы якiм мы аднаўляем нашыя запасы. На жаль, аблавы арганiзуюць гарылы, i мы не можам позбавiць iх любiмай забавы - палявання. Навука страчвае праз гэта велiзарную колькасць матэрыялу.
- Сапраўды, вельмi шкада, - працэдзiў я, сцiснуўшы вусны. - Вернемся, аднак, да маёй сцiплай асобы...
- Цяпер ты разумееш, чаму я вырашыла захаваць усё ў тайне?
- Дык, значыцца, я асуджаны сядзець да канца сваiх дзён у клетцы?
Ї Не, калi толькi план, якi я задумала, удасца. Але ж ты не павiнен раскрывацца, пакуль не настане зручны момант, калi ў нас на руках будуць магутныя козыры. Вось мая прапанова: праз месяц адкрыецца штогоднi кангрэс фiзiёлагаў. Гэта вялiкая падзея. На адкрыццi будзе процьма народу, у тым лiку прадстаўнiкi ўсiх буйнейшых газет. А грамадская думка адыгрывае ў нас такую ролю, што з ёю вымушаны лiчыцца не толькi Заюс, не толькi ўсе арангутаны, разам узятыя, але i нават гарылы. Вось гэта ты i павiнен скарыстаць. Табе трэба адкрыць сваю тайну перад усiм кангрэсам, у час пасяджэння, на якое Заюс прывядзе цябе ў якасцi экспаната: як я ўжо сказала, ён напiсаў даўжэзны опус пра цябе i твой выдатны iнстынкт. Але будзе лепш за ўсё, калi ты сам возьмеш слова i ўсё раскажаш. Гэта будзе такая сенсацыя, што Заюс не зможа табе перашкодзiць. Ты павiнен гаварыць ясна i дакладна, каб пераканаць вучоных, публiку i журналiстаў, як здолеў пераканаць мяне.
- А калi Заюс i iншыя арангутаны заўпарцяцца?
- Гарылы, вымушаныя ўлiчваць грамадскую думку, паставяць гэтых iдыётаў на месца. Дарэчы, не ўсе арангутаны такiя ж тупыя, як Заюс, i, нарэшце, сярод вучоных ёсць некалькi шымпанзэ, якiх арангутанам прыйшлося прыняць у акадэмiкi за iх сенсацыйныя адкрыццi. Адзiн з iх - Карнэлiй, мой жанiх. Я ўжо гаварыла з iм пра цябе. Толькi з iм. Ён абяцаў выступiць у тваю абарону. Вядома, спачатку ён хоча ўбачыць цябе i праверыць усё, што я яму расказала, - надта ўжо ўсё гэта неверагодна! Дарэчы, я цябе i прывяла сюды дзеля гэтага. Сёння ў нас спатканне, i ён павiнен хутка прыйсцi.
Карнэлiй чакаў нас каля групы гiганцкiх папаратнiкаў. Гэта быў сiмпатычны шымпанзэ, вiдавочна старэйшы за Зiру, але ўсё-такi вельмi малады для акадэмiка. З першага ж iмгнення я быў уражаны глыбiнёй яго позiрку, надзвычай жывога i пранiклiвага.
- Як ён табе? - цiхенечка спыталася ў мяне Зiра па-французску.
Мяркуючы па такiм пытаннi, я, мусiць, канчаткова заваяваў давер гэтай малпачкi. У адказ я, пакуль мы падыходзiлi да Карнэлiя, прашаптаў некалькi камплiментаў.
Жанiх i нявеста абнялiся, як абдымалiся ўсе парачкi. Карнэлiй нават не зiрнуў у мой бок. Было ясна, што, нягледзячы на ўсе расказы Зiры пра мяне, я быў для яго звычайным ручным зверам. Дый сама Зiра на iмгненне забылася пра мяне, i яны доўга цалавалiся. Раптам Зiра ўздрыгнула, хутка адхiлiлася i вiнавата паглядзела ў мой бок.
- Дарагая, - здзiвiўся Карнэлiй, - мы ж адны!
- Я таксама тут, - з годнасцю сказаў я на сама лепшай малпiнай мове, на якую толькi быў здольны.
- Што?! - усклiкнуў шымпанзэ, адскокваючы ўбок.
- Я сказаў: я таксама тут. На жаль, вымушаны вам пра гэта напомнiць. Вашыя пацалункi мяне не бянтэжаць, але, магчыма, вы самi будзеце пасля дакараць мяне за нясцiпласць.
- Ну i ну! - не верыў сваiм вачам шымпанзэ.
Насмяяўшыся, Зiра пазнаёмiла нас.
- Доктар Карнэлiй, акадэмiк, - сказала яна. - Улiс Меру, жыхар адной з планет Сонечнай сiстэмы, дакладней - жыхар Зямлi.
- Рады пазнаёмiцца з вамi, - сказаў я. - Зiра мне пра вас расказвала. У вас надзвычай абаяльная нявеста. Прымiце мае вiншаваннi.
Я працягнуў яму руку. Карнэлiй адскочыў, быццам убачыў перад сабою змяю.
- Дык гэта праўда? - прамармытаў ён, ашалела гледзячы на Зiру.
- Любы, хiба я калi-небудзь манiла табе?
Карнэлiй хутка авалодаў сабою. Гэта быў сапраўдны вучоны. Пасля нядоўгiх ваганняў ён пацiснуў мне руку.
- Як вам у нас? - спытаўся ён.
- Нядрэнна, - адказаў я. - Яшчэ раз прашу мне прабачыць за такi выгляд.
- Ён толькi пра гэта i думае, - смеючыся, заўважыла Зiра. - Проста комплекс нейкi! Ён нават не ўяўляе, як ён будзе выглядаць тут у адзежы.
- I вы сапраўды прыбылi з гэтай... як яе?..
- З Зямлi, з Сонечнай сiстэмы.
Вiдаць, Карнэлiй мала верыў словам Зiры, мяркуючы, што ўсё гэта - нейкая мiстыфiкацыя. Але цяпер ён закiдаў мяне пытаннямi. Мы прагульвалiся павольна па парку: шымпанзэ iшлi пад руку ўперадзе, а я на ланцугу за iмi, каб мiнакi не звярталi на нас увагi. Але мае адказы настолькi ўражвалi Карнэлiя, што ён пастаянна спыняўся, кiдаў сваю нявесту, i мы пачыналi спрачацца, стоячы адзiн перад адным, размахваючы рукамi, рабiлi на пяску розныя чарцяжы. Зiра не сердавала на нас. Наадварот, радавалася ад усёй душы, убачыўшы, якое ўражанне зрабiў я на яе жанiха.
Натуральна, Карнэлiя больш за ўсё зацiкавiла эвалюцыя homo sapiens на Зямлi, i ён мяне прымусiў сто разоў паўтарыць усё, што я пра гэта ведаю. Пасля гэтага ён надоўга задумаўся. Нарэшце ён сказаў, што мая iнфармацыя, без усякiх сумненняў, уяўляе велiзарную каштоўнасць для навукi ўвогуле i для яго ў прыватнасцi, асаблiва цяпер, калi ён выконваў надзвычай смелыя даследаваннi па праблеме паходжання малпаў. Наколькi я зразумеў, ён зусiм не лiчыў яе вырашанай i не згаджаўся з агульнапрынятымi тэорыямi. Але калi гаворка зайшла пра яго ўласныя гiпотэзы, ён стаў стрыманы, i ў гэтую першую сустрэчу я так ад яго нiчога i не даведаўся. Што б там нi было, я набыў у ягоных вачах каласальную каштоўнасць, i, вiдаць, ён аддаў бы ўсё сваё багацце, толькi б перавесцi мяне да сябе ў лабараторыю.
Потым мы загаварылi пра маё цяперашняе становiшча i пра Заюса, чые дурасць i сляпая саманадзейнасць былi Карнэлiю добра вядомыя. Ён адобрыў план Зiры. I нават абяцаў падрыхтаваць глебу для майго выступлення, намякнуўшы некаторым сваiм калегам, што выпадак мой загадкавы.
Калi мы развiтвалiся, Карнэлiй без ваганняў працягнуў мне руку, праверыўшы, праўда, на ўсякi выпадак, цi няма тут каго паблiзу. Потым пацалаваў сваю нявесту i пайшоў, аглядваючыся праз плячо, нiбыта дзеля таго, каб яшчэ i яшчэ раз упэўнiцца, што я не быў галюцынацыяй.
Калi мы развiтвалiся, Карнэлiй без ваганняў працягнуў мне руку, праверыўшы, праўда, на ўсякi выпадак, цi няма тут каго паблiзу. Потым пацалаваў сваю нявесту i пайшоў, аглядваючыся праз плячо, нiбыта дзеля таго, каб яшчэ i яшчэ раз упэўнiцца, што я не быў галюцынацыяй.
- Якi прыемны малады шымпанзэ, - сказаў я Зiры, калi мы вярталiся да машыны.
- I вялiкi вучоны, - дадала яна. - Я ўпэўнена, што пры яго падтрымцы ты пераканаеш кангрэс.
- Зiра, - прашаптаў я ёй на вуха, уладкаваўшыся на заднiм сядзеннi, - я абавязаны табе воляю i жыццём.
Толькi цяпер я зразумеў, як шмат яна для мяне рабiла ў палоне. Без яе мне б нiколi не ўдалося наладзiць кантакт з малпавым светам. Заюс мог бы проста зрабiць мне на мозгу аперацыю, абы толькi давесцi, што я не iстота, якая можа думаць. Дзякуючы Зiры цяпер у мяне былi саюзнiкi, i я мог глядзець у будучыню з пэўным аптымiзмам.
- Я рабiла гэта з любовi да навукi, - адказала Зiра, чырванеючы. - Твой выпадак унiкальны, i я павiнна была захаваць цябе любой цаною.
Удзячнасць перапаўняла маё сэрца. Пакораны адухоўленым позiркам Зiры, я ўжо не бачыў яе знешнасцi. Рука мая легла на яе доўгую валасатую лапку. Зiра ўздрыгнула, i я прачытаў у яе вачах пяшчоту. Вельмi ўсхваляваныя, мы не сказалi па дарозе назад нiводнага слова. Калi Зiра прывяла мяне ў клетку, я груба адштурхнуў Нову, якая адразу ж пачала пошла прапаноўваць сябе мне.
Раздзел V
Зiра ўпотайкi перадала мне электрычны лiхтарык i кнiгi, якiя я хаваю пад саломаю. Я ўжо досыць хутка чытаю i размаўляю на малпавай мове. Кожную ноч я падоўгу вывучаю цывiлiзацыю Сароры. Спачатку Нова пратэставала. Скалячы зубы, яна абнюхвала кнiгу, быццам небяспечнага звярка. Але дастаткова было накiраваць на яе прамень лiхтара, як яна забiвалася ў кут, дрыжала i вiшчала. З тае пары як у мяне з'явiўся лiхтарык, я поўны гаспадар у сваёй клетцы i мне ўжо не прыходзiцца выкарыстоўваць для супакаення Новы такiя важкiя аргументы, як плескачы. Вiдаць, яна адчувае цяпер перада мною нейкi свяшчэнны жах, дый астатнiя палонныя, мяркуючы па некаторых прыкметах, ставяцца да мяне гэтаксама ж. Я маю прэстыж i злоўжываю гэтым. Iншы раз я нi з таго нi з сяго палохаю Нову святлом лiхтарыка. А потым яна ж лашчыцца да мяне, каб я дараваў ёй маю жорсткасць.
Цешу сябе надзеяй, што маю ўжо досыць яснае ўяўленне пра свет малпаў.
У малпаў няма падзелу на нацыi. Усёй планетаю кiруе кабiнет мiнiстраў, на чале якога стаiць трыумвiрат з аднае гарылы, аднаго арангутана i аднаго шымпанзэ. Акрамя ўрада iснуе таксама парламент, якi складаецца з трох палат гарылы, арангутаны i шымпанзэ - i кожная з iх баронiць iнтарэсы сваёй расы.
Па сутнасцi, гэты падзел на тры расы i з'яўляецца адзiным на Сароры. У прынцыпе прадстаўнiкi ўсiх рас валодаюць роўнымi правамi i могуць займаць любую пасаду. Аднак на справе iснуюць абмежаваннi, i кожная раса спецыялiзуецца ў сваёй вобласцi.
У далёкiм мiнулым гарылы адыгрывалi ролю лiдэраў дзякуючы сваёй фiзiчнай сiле. Яны дагэтуль захавалi смак да ўлады i па-ранейшаму з'яўляюцца сама магутным класам. Яны не змешваюцца з масаю, iх не ўбачыш у натоўпе дэманстрантаў - менавiта гарылы кiруюць з вышэйшых сфер большасцю прадпрыемстваў. Па сутнасцi не надта пiсьменныя, яны iнстынктыўна ўмеюць добра выкарыстоўваць веды падначаленых, вызначаць генеральныя лiнii i камандаваць iншымi малпамi. Калi якi-небудзь спецыялiст робiць цiкавае адкрыццё, напрыклад, вынаходзiць новую электрычную лямпу або новае палiва, дык эксплуатуе гэтае вынаходнiцтва i мае з яго ўсю магчымую выгаду зазвычай гарыла. Гарылы не вылучаюцца вялiкiм розумам, але яны ўсё ж нашмат хiтрэйшыя за арангутанаў. Спекулюючы на фанабэрыстасцi гэтых дурняў, гарылы дамагаюцца ад iх усяго, чаго хочуць. Так, напрыклад, на чале нашай установы над Заюсам, якi займае пост навуковага кiраўнiка, стаiць гарыла-дырэктар, якога вельмi рэдка бачаць у iнстытуце. У нашае аддзяленне ён зайшоў усяго адзiн толькi раз. Ён паглядзеў на мяне такiм важным позiркам, што я машынальна ледзь не выцягнуўся перад iм па стойцы "смiрна". Заюс у прысутнасцi дырэктара зрабiўся падобны на яго раба, i нават на Зiру начальнiцкi выгляд галоўнага шэфа зрабiў пэўнае ўражанне.
Гарылы, якiя не займаюць адказных пасад, звычайна наймаюцца на чорную работу, якая вымагае фiзiчнай сiлы. Так, напрыклад, Зараму i Занаму даручаюць толькi другарадныя справы, а галоўны iх абавязак - наводзiць, калi гэта робiцца неабходным, парадак сярод падвопытных.
I нарэшце, многiя гарылы - паляўнiчыя. Па сутнасцi, гэта iх прывiлея. Яны займаюцца адловам дзiкiх звяроў, у прыватнасцi, людзей. Я ўжо казаў, што эксперыменты малпаў патрабуюць пастаяннага папаўнення чалавечага матэрыялу, якi расходуецца ў велiзарнай колькасцi. Гэтыя эксперыменты займаюць у iх жыццi дужа вялiкае месца, i чым больш я даведваюся пра iх, тым больш балюча мне робiцца. Выдае на тое, што ледзь не трэцяя частка малпавага насельнiцтва займаецца праблемамi фiзiялогii, але я да гэтай дзiўнай акалiчнасцi яшчэ вярнуся. Ва ўсякiм разе, пастаўкi чалавечага матэрыялу патрабуюць складанай арганiзацыi. Шматлiкiя групы стралкоў, загоншчыкаў; транспартных рабочых i прадаўцоў служаць у паляўнiчых фiрмах, на чале якiх заўсёды стаяць гарылы. Думаю, што справы гэтых фiрм iдуць выдатна, бо людзi тут каштуюць дорага.
Побач з гарыламi - я сказаў бы, нiжэй за гарыл, хоць фармальна такой iерархii не iснуе, - стаяць арангутаны i шымпанзэ. Арангутанаў нашмат менш, а iх ролю Зiра даволi ясна i коратка вызначыла: яны прадстаўляюць афiцыйную навуку.
Але гэта так толькi да пэўнай ступенi, бо некаторыя арангутаны займаюцца таксама палiтыкай, мастацтвам i лiтаратураю. I ў любую галiну прыносяць характэрныя iм рысы. Фанабэрыстыя, пыхлiвыя, педантычныя, самаўпэўненыя кансерватары, сляпыя i глухiя да ўсяго новага, затое гатовыя з пенаю на вуснах адстойваць любую дапатопную банальшчыну, арангутаны складаюць асноўны кантынгент усiх акадэмiй. Маючы выдатную памяць, яны вывучваюць слова ў слова велiзарную колькасць кнiг. Пасля пiшуць свае кнiгi, паўтараючы ў iх усё вывучанае раней, i гэтым дамагаюцца прызнання з боку сваiх калег арангутанаў. Магчыма, у гэтым пытаннi я пад уплывам Зiры i яе жанiха, а яны, як i ўсе шымпанзэ, пагарджаюць арангутанамi. Гарылы таксама пагарджаюць гэтымi артадоксамi, здзекуюцца з iх рабалепства, але спрытна выкарыстоўваюць у сваiх iнтарэсах. Амаль за кожным арангутанам стаiць гарыла цi савет гарыл, якi высоўвае яго на ганаровыя пасады, дапамагае яму атрымлiваць розныя годнасцi i ордэны, якiя арангутаны проста абагаўляюць, але ўсё гэта толькi да тае пары, пакуль падапечны задавальняе апекуноў. Iнакш яго неадкладна адпраўляюць у адстаўку i замяняюць другiм арангутанам.
Застаюцца яшчэ шымпанзэ. Гэта iнтэлектуалы планеты. Зiра недарма хвалiлася, калi казала, што ўсе вялiкiя адкрыццi зроблены шымпанзэ. Магчыма, яна крышачку перабольшыла, бо ёсць i выключэннi, ды ўсё ж большую частку цiкавых кнiг па сама розных пытаннях пiшуць менавiта шымпанзэ. Вiдаць, у iх вельмi развiты дух пошуку.
Я ўжо казаў, што за працы фабрыкуюць арангутаны. Але сама страшнае, часта скардзiцца мне Зiра, што гэтакiм чынам яны складаюць i падручнiкi, пашыраючы сярод малпавай моладзi несусветную лухту. Паводле слоў Зiры, яшчэ зусiм нядаўна школьныя падручнiкi сцвярджалi, нiбыта планета Сарора з'яўляецца цэнтрам сусвету, хоць нават сярэдняга розуму малпы даўно ўжо не верылi ў гэтую ахiнею, а распаўсюджванне яе стала магчымым толькi таму, што яшчэ тысячагоддзi назад на Сароры жыў арангутан па iменi Арыстас, якi меў велiзарны аўтарытэт i прапаведаваў такiя вось тэорыi, якiя iншыя арангутаны паўтараюць з тае пары як догмы. Даведаўшыся, што той самы Арыстас сцвярджаў, нiбыта душу могуць мець толькi малпы, я пачаў лепш разумець стаўленне Заюса да мяне. На шчасце, у шымпанзэ розум нашмат больш крытычны. Вось ужо некалькi гадоў яны, сцяўшыся, iмкнуцца абвергнуць аксiёмы старажытнага iдала.
Што датычыць гарыл, то гэтыя рэдка пiшуць кнiгi. Затое, калi яны гэта робяць, то iх працы заслугоўваюць усялякай пахвалы - не за змест, дык, ва ўсякiм разе, за афармленне. Я прабег вачыма некалькi такiх кнiг i запомнiў iх назвы: "Навукова-даследнiцкая праца - аснова арганiзацыi прадпрыемства", "Перавага грамадскага сектара" або, скажам, "Арганiзацыя вялiкiх аблаў на людзей на Зялёным кантыненце". У гэтых кнiгах даецца зазвычай маса дакументаў, i кожны раздзел пiша асобны спецыялiст. У iх шмат дыяграм, таблiц фактычных дадзеных i, асаблiва, цiкавых фатаграфiй.
Аб'яднанне ўсяе планеты, адсутнасць войнаў, а значыцца, ваенных выдаткаў на Сароры няма армii, ёсць толькi палiцыя, - здавалася б, павiнны былi спрыяць хуткаму прагрэсу малпавай цывiлiзацыi. Але гэтага не здарылася. Хаця Сарора, бадай што, трохi старэйшая за Зямлю, малпы дужа адстаюць ад людзей багата ў якiх галiнах жыцця.
У iх ёсць электрастанцыi, прамысловасць, аўтамабiлi, самалёты, але ў асваеннi космасу малпы ўсё яшчэ на стадыi штучных спадарожнiкаў. У тэарэтычных навуках, у пазнаннi бясконца вялiкага i бясконца малога яны таксама адстаюць ад нас. Магчыма, гэтае адставанне выпадковае, i я не сумняваюся, што калi-небудзь яны нас дагоняць: на карысць гэтага гавораць працаздольнасць i даследнiцкi розум шымпанзэ. Мне здаецца, што ў гiсторыi малпаў быў цёмны перыяд застою, вельмi доўгi, нашмат даўжэйшы, чым у нас, i што толькi нядаўна яны ўступiлi ў эпоху вялiкiх адкрыццяў.