Асноўная частка iх навуковых даследаванняў - я мушу яшчэ раз гэта падкрэслiць - вядзецца ў галiне фiзiялогii i накiравана ў прыватнасцi на вывучэнне малпы. У гэтых даследаваннях выкарыстоўваюцца людзi, якiя адыгрываюць такiм чынам у жыццi малпаў хоць i вартую жалю, ды ўсё ж дужа важную ролю. Добра яшчэ, што на планеце хапае людзей! Я чытаў у адной працы, што людзей тут больш, чым малпаў. Але колькасць малпаў няспынна ўзрастае, тым часам як колькасць людзей скарачаецца, i ўжо цяпер некаторыя вучоныя занепакоеныя праблемаю папаўнення матэрыялу ў сваiх лабараторыях.
Але ўсё гэта не тлумачыць таямнiцы ўзнясення малпаў на вяршыню эвалюцыi. Зрэшты, можа, нiякай тайны i няма? Магчыма, iх развiццё адбывалася гэтаксама заканамерна, як i нашае? Аднак я нiяк не магу ў гэта паверыць! А цяпер я яшчэ абсалютна дакладна ведаю, што многiя вучоныя-малпы лiчаць: пытанне малпавай эвалюцыi зусiм яшчэ не высветленае да канца. Сярод iх i Карнэлiй, i, наколькi мне вядома, яго падтрымлiваюць сама выдатныя даследнiкi. Малпы не ведаюць, адкуль яны ўзялiся i куды iдуць, i, мажлiва, пакутуюць ад такой няпэўнасцi. Што, калi менавiта гэтае пачуццё i прымушае iх з такiм iмпэтам весцi фiзiялагiчныя даследаваннi i надае асаблiвую накiраванасць усёй iх навуковай дзейнасцi?
Далей я ў сваiх гiпотэзах у тую ноч не пасунуўся.
Раздзел VI
Зiра досыць часта выводзiла мяне на прагулку ў парк. Iншы раз мы сустракалiся там з Карнэлiем i разам з iм абдумвалi прамову, з якою я павiнен быў выступiць на кангрэсе. Дзень яго адкрыцця наблiжаўся, i я нерваваўся ўсё болей. Зiра запэўнiвала мяне, што ўсё будзе добра. Карнэлiю не цярпелася вызвалiць мяне, "каб пачаць грунтоўна вывучаць мяне", - тут ён паправiўся, убачыўшы маю незадаволенасць такой тэрмiналогiяй, - "каб супрацоўнiчаць са мною".
Аднаго разу Карнэлiй не змог прыйсцi, i Зiра прапанавала наведаць заалагiчны сад побач з паркам. Я, вядома, схадзiў бы лепш у тэатр цi ў музей, але гэтыя ўстановы былi пакуль што яшчэ не для мяне. Праўда, пэўнае ўяўленне пра мастацтва малпаў я ўжо меў, бо прагледзеў некалькi кнiг па выяўленчым мастацтве. Мяне вельмi ўразiлi рэпрадукцыi класiчных карцiн - партрэты знакамiтых малпаў, вясковыя пейзажы, батальныя сцэны часоў войнаў, са страшнымi гарыламi ў стракатых мундзiрах, або сладастрасныя аголеныя самкi, вакол якiх пырхалi крылатыя малпачкi-амуры. Былi ў малпаў i свае iмпрэсiянiсты, а некаторыя сучасныя мастакi ўзвысiлiся нават да абстрактнага жывапiсу. З усiм гэтым я пазнаёмiўся ў сябе ў клетцы пры святле электрычнага лiхтара.
Я не мог з'явiцца ў тэатры цi музеi голы, таму Зiра вадзiла мяне толькi на вiдовiшчы пад адкрытым небам. Так я ўбачыў гульню, якая нагадвала наш футбол, прысутнiчаў на жудаснай сустрэчы па боксе памiж дзвюма гарыламi i любаваўся спаборнiцтвамi па скачках з шастом, на якiх шымпанзэ ўзляталi на неверагодную вышыню.
Ну што ж, сёння я згадзiўся наведаць заасад. Спачатку я не заўважыў там нiчога асаблiвага. Жывёлiны вельмi нагадвалi нашых зямных звяроў. Тут былi драпежнiкi, хобатныя, жвачныя, паўзуны i птушкi. I калi я бачыў трохгорбага вярблюда цi вепрука з казлiнымi рагамi, гэта нiяк не магло мяне здзiвiць пасля ўсяго, што я ўжо ўбачыў на Сароры.
Дзiвiцца я пачаў, калi мы дайшлi да секцыi людзей. Зiра адразу ж пачала тузаць за ланцуг, каб хутка прайсцi далей, бо ўжо шкадавала, гледзячы цяпер на мяне, што выбралася сюды на прагулку, але цiкаўнасць мая была такая вялiкая, што ўрэшце яна саступiла.
У першай клетцы, каля якой мы спынiлiся, сядзела чалавек пяцьдзесят людзей - жанчын, мужчын, дзяцей, - выстаўленых тут напаказ на вялiкую радасць малпаў-разявак. Людзi лiхаманкава мiтусiлiся, скакалi, штурхалiся i выкiдвалi розныя фокусы, стараючыся звярнуць на сябе ўвагу. Гэта было сапраўды дзiвоснае вiдовiшча! Кожны чалавек iмкнуўся заслужыць адабрэнне маленькiх малпачак - тыя час ад часу кiдалi ў клетку якую-небудзь садавiну цi кавалкi пiражкоў, купленых ля ўвахода ў заасад у старой шымпанзэ. Калi хто-небудзь з людзей, дзiця або дарослы, рабiў асаблiва забаўны трук - узбiраўся па кратах, скакаў на карачках або пачынаў хадзiць на руках, - ён атрымлiваў узнагароду. Але толькi ласунак падаў сярод палонных, як адразу ж пачыналася бойка - дзiкуны драпалiся i цягалi адно аднаго за валасы з пранiзлiвымi звярынымi крыкамi.
Некаторыя, больш сталыя людзi, не ўдзельнiчалi ў гэтай калатнечы. Яны сядзелi ўбаку, блiжэй да кратаў, i, убачыўшы, што якая-небудзь маленькая малпачка суне лапу ў торбачку з пачастункам, умольна працягвалi да яе рукi. Малпачка звычайна спалохана адскоквала, але, калi бацькi або старэйшыя сябры смяялiся з яе, набiралася смеласцi i, не могучы яшчэ суняць дрыготку, перадавала ласунак са сваёй лапы ў руку чалавеку.
З'яўленне ў заасадзе чалавека на ланцугу здзiвiла як палонных, так i наведнiкаў. Людзi на хвiлiну перапынiлi сваю валтузню i падазрона ўтаропiлiся на мяне, але паколькi я трымаўся спакойна i з годнасцю адмаўляўся ад падачак, якiя баязлiва працягвалi мне малпачкi, то неўзабаве i малпы, i людзi страцiлi да мяне цiкавасць, я ж атрымаў мажлiвасць спакойна назiраць i за тымi, i за другiмi. Жывёльныя паводзiны людзей вымушалi мяне чырванець ад сораму: вонкава ж гэтыя дзiкуны нiчым не адрознiвалiся ад мяне.
У iншых клетках я ўбачыў тую ж самую валтузню i бойкi, што так прынiжалi людзей. Ахоплены роспаччу, я ўжо быў гатовы пакорна пайсцi ўслед за Зiраю, якая цягнула мяне адсюль за ланцуг, як раптам ледзь утрымаўся, каб не закрычаць: у адной з клетак я ўбачыў у статку людзей майго спадарожнiка па касмiчнай вандроўцы, яе кiраўнiка i душу, знакамiтага прафесара Антэля! Мусiць, ён, як i я, трапiў у пастку, але, напэўна, яму пашэнцiла менш, чым мне, i яго аддалi ў заасад.
Гэта было такое шчасце - бачыць яго жывога i здаровага, што на вачах у мяне выступiлi слёзы. Але я адразу ж падумаў, у якiх жахлiвых умовах знаходзiцца гэты вялiкi вучоны, i ажно скалануўся. Пачуццi, якiя адольвалi мяне, неўзабаве змянiлiся здзiўленнем i роспаччу, калi я заўважыў, што паводзiць ён сябе гэтаксама ж, як i iншыя людзi. Гэта было неверагодна, але прыходзiлася верыць сваiм вачам. Антэль далучыўся да пажылых самцоў, якiя не ўдзельнiчалi ў бойках, а толькi працягвалi руку, з грымасамi вымольваючы падачку. Я назiраў за тым, як ён гэта рабiў: нiшто ў прафесаравых паводзiнах не выяўляла ў iм разумнага чалавека. Маленькая малпачка дала яму банан. Прафесар узяў яго, усеўся, скурчыўшы пад сабою ногi, i пачаў таропка жэрцi падачку, не зводзячы з тае малпачкi, што дала яму ласунак, прагнага позiрку, быццам спадзяваўся атрымаць яшчэ што-небудзь. Пры гэтай сцэне я зноў заплакаў. Я шэптам растлумачыў Зiры прычыну маiх слёз. Я хацеў падысцi i загаварыць з прафесарам, але яна катэгарычна мне гэта забаранiла. Я нiчым не змог бы яму дапамагчы цяпер, а нашае раптоўнае ўсхваляванае спатканне магло б адно прывесцi да непажаданага скандалу, якi пашкодзiў бы нам абодвум i парушыў бы мае планы.
- Мы зоймемся iм пасля кангрэса, - сказала мне Зiра, - калi ты будзеш прызнаны i прыняты нашым грамадствам, як разумная iстота.
Яна мела рацыю, i я з горыччу дазволiў ёй вывесцi сябе з заасада. Па дарозе да машыны я растлумачыў Зiры, хто такi прафесар Антэль i якой рэпутацыяй карыстаўся ён на Зямлi i асаблiва сярод вучоных. Яна доўга думала i ўрэшце паабяцала вызвалiць яго з заасада. Пакуль мы дабiралiся да iнстытута, я трохi супакоiўся, але ў час вячэрняй кармёжкi я адмовiўся ад ежы, прынесенай гарыламi.
Раздзел VII
За тыдзень да кангрэса Заюс часта наведваў мяне. Ён праводзiў на мне сама недарэчныя выпрабаваннi, i яго сакратарка ледзь паспявала запаўняць свой сшытак назiраннямi i заўвагамi, якiя тычылiся маёй асобы. Я ж хiтрыў i стараўся паводзiць сябе больш прымiтыўна, у адпаведнасцi з арангутанавымi ўяўленнямi.
Нарэшце доўгачаканы кангрэс пачаўся, але першыя днi былi прысвечаны тэарэтычным дыскусiям, i па мяне прыйшлi толькi на трэцi дзень. Аднак увесь гэты час я быў у курсе спраў дзякуючы Зiры. Заюс ужо зачытаў свой даўжэзны опус, у якiм паказаў мяне як чалавека з надзiва развiтымi iнстынктамi, але зусiм без розуму. Карнэлiй задаў яму некалькi складаных пытанняў, каб дакладчык растлумачыў, як ён ацэньвае тыя цi iншыя асаблiвасцi маiх паводзiн. Гэта распалiла старыя канфлiкты, i апошняе пасяджэнне было даволi бурлiвае.
Вучоныя раздзялiлiся на два лагеры: адны даводзiлi, што ў жывёл увогуле не можа быць душы, другiя - што пропасцi памiж псiхiкаю малпаў i жывёлiн няма. Вядома, поўнай праўды не ведаў нiхто, апроч Карнэлiя i Зiры. Аднак факты, якiя прывёў, расказваючы пра мяне, Заюс, былi настолькi неверагодныя - пра што гэты дурань нават не падазраваў, - што многiя нейтральныя назiральнiкi i некаторыя знакамiтыя вучоныя былi ўражаныя i па горадзе пайшла пагалоска пра зусiм незвычайнага чалавека.
Выводзячы мяне з клеткi, Зiра шапнула мне на вуха:
Ї Народу будзе процьма, як на ўрачыстасцi, а журналiсты ўсе збяруцца. Усе ўсхваляваныя i чакаюць сенсацыi. Гэта выдатна. Будзь мужны!
Яе маральная падтрымка была мне проста неабходная. Я адчуваў, што нервы мае здаюць. Прамову сваю я перачытваў усю ноч. Я ведаў яе слова ў слова, яна павiнна была пераканаць любога асталопа, але не давала спакою страшная думка, што мне не дазволяць нават загаварыць.
Выводзячы мяне з клеткi, Зiра шапнула мне на вуха:
Ї Народу будзе процьма, як на ўрачыстасцi, а журналiсты ўсе збяруцца. Усе ўсхваляваныя i чакаюць сенсацыi. Гэта выдатна. Будзь мужны!
Яе маральная падтрымка была мне проста неабходная. Я адчуваў, што нервы мае здаюць. Прамову сваю я перачытваў усю ноч. Я ведаў яе слова ў слова, яна павiнна была пераканаць любога асталопа, але не давала спакою страшная думка, што мне не дазволяць нават загаварыць.
Гарылы ўпiхнулi мяне ва ўсталяваную на грузавiку клетку, дзе ўжо было некалькi падвопытных людзей, якiя заслужылi гонар паўстаць перад вучонаю сходкаю менавiта праз свае асаблiвасцi. Неўзабаве мы даехалi да велiзарнага будынка, завершанага купалам. Вартаўнiкi ўвялi нас у вестыбюль каля залы пасяджэнняў. Ля сцен вестыбюля стаялi клеткi, у якiх нам прыйшлося чакаць, пакуль нас збяруцца прадэманстраваць. Раз-пораз напышлiвы гарыла ў чорным мундзiры адчыняў дзверы ў вестыбюль i выкрыкваў нумар, пасля чаго вартаўнiкi бралi названага чалавека на ланцуг i выводзiлi ў залу. Кожны раз, калi ў дзвярах з'яўляўся гэты гарыла, сэрца маё ледзь не выскоквала з грудзей. Праз прачыненыя дзверы з залы пасяджэнняў даносiлiся цьмяны гул, крыкi, iншы раз апладысменты.
Усiх прадэманстраваных падвопытных адразу ж выводзiлi з вестыбюля, i, пакуль я лiхаманкава згадваў асноўныя палажэннi сваёй прамовы, у вестыбюлi не засталося нiкога, апроч мяне i вартаўнiкоў. Напэўна, мяне пакiдалi на канец, як зорку. Нарэшце, расчынiўшы дзверы, гарыла ў чорным выкрыкнуў мой нумар. Я ўскочыў, выхапiў з лап у аслупянелага вартаўнiка ланцуг, якi ён збiраўся прышпiлiць да майго ашыйнiка, i зрабiў гэта сам. Потым у суправаджэннi двух вартаўнiкоў я цвёрдым крокам увайшоў у залу пасяджэнняў - i адразу ж спынiўся, аслеплены i разгублены.
З дня майго прыбыцця на планету Сарору я ўбачыў багата недарэчных сцэн. Мне здавалася, што я ўжо прызвычаiўся да малпаў i iх паводзiн настолькi, што мяне больш нiшто не можа здзiвiць. Аднак фантастычнасць i грандыёзнасць убачанага вiдовiшча шакiравалi мяне, i я якi ўжо раз спытаўся ў сябе, цi не бачыцца гэта мне нейкi кашмарны сон.
Я апынуўся на дне гiганцкага амфiтэатра, якi нагадаў мне лейкападобнае Дантава пекла: усе лаўкi вакол мяне i нада мною былi запоўнены малпамi. Тысячамi малпаў! Нiколi ў жыццi не бачыў я яшчэ столькi малпаў у адным месцы сама вар'яцкае ўяўленне зямнога чалавека не зможа намаляваць сабе падобнага вiдовiшча. Я быў проста раздушаны незлiчонай процьмаю малпаў.
Неверагодна кружылася галава, але я ўсё ж такi спрабаваў неяк зарыентавацца ў гэтым натоўпе. Але гарылы адразу ж выцягнулi мяне на сярэдзiну падобнай на цыркавую арэну круглай пляцоўкi з кафедраю для дакладчыка. Я павольна азiрнуўся. Рады лавак, запоўненыя малпамi, узносiлiся пад самы купал на неверагодную вышыню. На нiжнiх лаўках сядзелi сябры кангрэса, усе знакамiтыя вучоныя, усе ў паласатых штанах i цёмных рэдынготах, усе з ордэнамi на лацканах, усе сталага веку i амаль усе - арангутаны. Я заўважыў сярод iх толькi некалькi гарыл i шымпанзэ. Пашукаў вачыма Карнэлiя, але так i не знайшоў.
Ззаду ад удзельнiкаў кангрэса былi адведзены рады лавак для iх памочнiкаў i супрацоўнiкаў. На тым самым узроўнi быў i сектар прэсы, запоўнены журналiстамi i фатографамi. А вышэй, за другiм бар'ерам, сядзелi шматлiкiя гледачы. Мяркуючы па гуле, якiм сустрэлi маё з'яўленне, атмасфера ўжо была вельмi гарачая.
Я паспрабаваў знайсцi Зiру, якая павiнна была сядзець сярод асiстэнтаў. Мяне падтрымаў бы адзiн яе позiрк. Але i тут я быў расчараваны: у процьме д'ябальскiх пыс не было нiводнай знаёмай мне!
Тады я пачаў разглядаць жрацоў навукi. У адрозненне ад простых смяротных, якiя размясцiлiся на лаўках i крэслах, акадэмiкi сядзелi ў чырвоных аксамiтавых фатэлях. Усе акадэмiкi былi вельмi падобныя на Заюса. Згорбiўшыся, уцягнуўшы галовы ў плечы i сагнуўшы ў локцях доўгiя рукi, арангутаны з мудрым выглядам запiсвалi нейкiя заўвагi, а можа, проста што крэмзалi. У параўнаннi з узбуджанымi гледачамi верхнiх радоў выгляд у iх быў нейкi тупы. Мне здалося, што толькi маё з'яўленне, пра якое аб'явiлi па радыё, трохi абудзiла iх. Дальбог, памятаю, як тры арангутаны лiтаральна падскочылi i вылупiлiся на мяне, нiбыта iх вырвалi раптам са сну.
Словам, больш ужо не драмаў нiхто. Вiдаць, дэманстрацыя мяне Заюсам была гваздом праграмы: тысячы малпавых вачэй, захопленых або проста цiкаўных, працiналi мяне з усiх бакоў.
Мае вартаўнiкi ўзвялi мяне на ўзвышэнне, у цэнтры якога сядзеў прэзентабельны гарыла. Зiра сказала мне раней, што старшынстваваць на гэтым кангрэсе будзе не акадэмiк, як гэта бывала дагэтуль, а адмiнiстратар, таму што на папярэднiх кангрэсах прадстаўленыя самi сабе вучоныя заводзiлi бясконцыя дыскусii i не маглi прыйсцi нi да якога рашэння. Злева ад рэспектабельнага старшынi сядзеў яго сакратар-шымпанзэ, якi вёў пратакол пасяджэння. Справа стаяў фатэль, да якога па чарзе падыходзiлi дакладчыкi. Цяпер у яго пад не дужа багатыя апладысменты ўсеўся Заюс. Дзякуючы сiстэме мiкрафонаў i моцных пражэктараў нават гледачы сама апошнiх радоў цудоўна бачылi i чулi ўсё, што адбывалася на цэнтральнай эстрадзе.
Старшыня-гарыла пазванiў у званочак i, дамогшыся цiшынi, аб'явiў, што дае слова шаноўнаму Заюсу, каб той прадэманстраваў чалавека, пра якога ён ужо дакладваў асамблеi. Арангутан устаў, пакланiўся i пачаў сваю прамову. Пакуль ён гаварыў, я стараўся трымацца як мага больш асэнсавана. Напрыклад, калi ён упершыню згадаў пра мяне, я прыклаў руку да грудзей i зрабiў ветлiвы паклон, якi выклiкаў у аўдыторыi гучны смех. Праўда, старшыня хутка перапынiў яго званочкам. А я зразумеў, што не дасягну такiм чынам нiчога: сама разумныя мае дзеяннi будуць успрымацца як звычайны вынiк выдатнай дрэсiроўкi. Таму я больш не варушыўся да самага канца Заюсавай прамовы.
Нарэшце Заюс падсумаваў зробленыя высновы i аб'явiў, што прадэманструе зараз мае здольнасцi - розныя прыстасаваннi для яго праклятых эксперыментаў былi ўжо расстаўлены на эстрадзе. На заканчэнне Заюс паведамiў, што, акрамя таго, я здольны, як некаторыя птушкi, паўтараць асобныя словы i што ён спадзяецца прымусiць мяне вытварыць гэтае штукарства i перад асамблеяй. Пасля ён узяў куфэрак са шматлiкiмi замкамi i працягнуў яго мне. Але замест таго каб хутка справiцца з усiмi гэтымi засаўкамi i кручкамi, я зрабiў па-свойму.
Мой час настаў! Я ўзняў руку, цiхенька пацягнуў ланцуг i, наблiзiўшыся да мiкрафона, звярнуўся да старшынi кангрэса:
- Шаноўны пан старшыня! - пачаў я, стараючыся гаварыць на малпавай мове як мага чысцей. - Я з вялiкiм задавальненнем адчыню для вас гэты куфэрак i вельмi ахвотна зраблю ўсе нумары праграмы. Але перш чым прыступiць да гэтых занадта лёгкiх мне вопытаў, я прашу дазволу зрабiць заяву, якая, я перакананы, уразiць гэты вялiкавучоны сход.
Я выразна прамаўляў кожнае слова, i ўсё, што я сказаў, малпы вельмi добра пачулi. Вынiк быў такi, на якi я разлiчваў. Малпы застылi на сваiх месцах нiбыта раздушаныя - запала такая цiшыня, што здавалася, усе нават дыхаць перасталi. Журналiсты забылiся на свае блакноты, i нiводны фатограф не ачомаўся ў гэтыя першыя iмгненнi настолькi, каб зрабiць хоць адзiн здымак гiстарычнага моманту.
Старшыня тупа глядзеў на мяне, нiчога не разумеючы. Тым часам Заюс ажно ўзвiўся.
- Пан старшыня! - загаласiў ён. - Я пратэстую...
Але тут ён зноў падавiўся, усвядомiўшы ўсю недарэчнасць спрэчкi з чалавекам. Я гэта скарыстаў i загаварыў зноў:
- Пан старшыня, з вялiкай павагай да вас я ўсё-такi настойваю, каб мне далi мажлiвасць выступiць. Скончыўшы, я выканаю, клянуся гонарам, усё, што запатрабуе высокашаноўны Заюс.
I тут у зале ўсчалася бура. Публiка звар'яцела! Малпы сплялiся ў iстэрычны, захоплены натоўп, крычалi "ўра", рагаталi i рыдалi. З усiх бакоў замiльгацелi яркiя ўспышкi блiцаў - гэта ачомалiся нарэшце рэпарцёры. Гвалт стаяў сама меней хвiлiн яшчэ з пяць, i ўвесь гэты час старшыня не зводзiў з мяне вачэй. Нарэшце ён узяў сябе ў рукi i зазванiў у званочак.
- В-в-выбачайце, - пачаў ён, заiкаючыся, - н-не ведаю, д-дальбог, як вас называць...
- Проста "пан", - адказаў я.
- Дык, значыцца, п-п... значыцца, пан, я мяркую, ваш выпадак такi незвычайны, што навуковы кангрэс, якi я маю гонар весцi, мусiць выслухаць вашую заяву.
Гэтае мудрае рашэнне было сустрэта новай бураю апладысментаў. Большага мне пакуль i не трэба было. Я выступiў на сярэдзiну эстрады, усталяваў мiкрафон згодна з маiм ростам i зрабiў наступную прамову.
Раздзел VIII
- Пан старшыня!
Высакародныя гарылы!
Мудрыя арангутаны!
Шаноўныя шымпанзэ!
О малпы!
Дазвольце чалавеку звярнуцца да вас.
Я ведаю, што выгляд у мяне - страшны, цела - недарэчнае, твар - жывёльны, пах - невыносны, колер скуры - агiдны. Я ведаю, што мая брыдкая знешнасць абражае ваш зрок, але ведаю я i тое, што звяртаюся да сама славутых, сама мудрых малпаў, чый розум здольны ўзвысiцца над умоўнасцю такiх пачуццяў i распазнаць iстоту з развiтым мысленнем нават пад такой нiкчэмнаю матэрыяльнай абалонкаю...