На колькi дзён рыбакi ўсталёўвалi на шхуне акупацыйны рэжым, прычым там i жылi, мыючы перад сном ногi шампанскiм. Закуплены з усiмi трыбухамi персанал баляваў разам з клiентурай, удасканальваючы веданне вялiкай i магутнай мовы старэйшага брата. Усе ўсiх паважалi, i жыццё нагадвала гульню дэльфiнаў у аквамарынавым Гольфстрыме.
Але неўпрыцям насоўвалася чуллiвая хвiлiна развiтання з заробленымi ў сусветным акiяне грашыма, пасля якое афiцыянты i метрдатэль без лiшнiх цырымонiй выкiдалi пацяжэлых дэльфiнаў на халодны пустэльны бераг. Хлапцы абдымалiся i раз'язджалiся па сваяках, каб, залегшы на дно, перачакаць месяц-паўтара да новага выхаду ў мора.
Каб вы лепей зразумелi, што такое Мiша Бугор, трэба ўзгадаць i гiсторыю з мухамi.
Рэч у тым, што аднаго разу пасля наведання Пiрыты Мiша затрымаўся ў Талiне i ў абладзе маркотлiвых думак пра няўмольнае наблiжэнне зусiм цвярозых i галодных дзён на апошнiя рублi зайшоў у рэстаранчык, дзе стаўся сведкам жудаснага скандалу. Вастравокi клiент знайшоў у падлiўцы муху. Ён на ўсю залу пагражаў звярнуцца ў цэнтральныя i мясцовыя газеты i на тэлебачанне, а афiцыянты, кухары i дырэктар стаялi перад iм навыцяжку i ўзахапы перапрашалiся. Iнцыдэнт скончыўся тым, што рэспектабельнага наведнiка, якi не любiў падлiвак з мухамi, накармiлi i напаiлi па поўнай праграме, не ўзяўшы нi рубля.
Вярнуўшыся ў матроскi iнтэрнат i наткнуўшыся позiркам на муху, Мiша не стаў сушыць мазгi над тым, як гэтая iстота прымудраецца шнураваць па столi дагары нагамi. Хутка тузiны з два чацвераногiх спрытнюг ужо сушылiся на шматтыражнай газецiне "Моряк Балтики".
Пачатак аперацыi прайшоў блiскуча. Рэстарацыю найшыкоўнейшага на той час талiнскага гатэля "Viru" Мiшаў страўнiк пакiдаў пад завязку наладаваны адборным пiтвом i едзiвам. Назаўтра, у "Старым Томасе", абслуга аказалася някемлiвай i Мiшу давялося тлумачыць, што ва ўсiм цывiлiзаваным свеце клiента ў такiх выпадках кормяць i пояць задарма. На трэцi дзень Мiшу застукалi ў той момант, калi ён, з'еўшы булён, задуменна аздабляў карыснай жамярыцаю з цюбiка з-пад лекаў свiную адбiўную. Пра вынаходнiка паведамiла прэса, i - хоць Мiша паспеў выкарыстаць усяго трох сухiх мух - рахункi за дармовыя пачосткi яму з дапамогаю прадажных газетчыкаў i мiлiцыi выставiлi ажно сем рэстаранаў i кавярняў.
Гiсторыю з мухамi я слухаў, седзячы ў салуне. Так мы называлi другi пакой нашай сiбiрскай хацiны, дзе зладзiлi нехлямяжы стол i пару лавак, а малады празаiк Джон Галяк здабыў недзе дзiцячы набор для выпальвання i, натхнёны братам, вывеў на вершняку над уваходам: "Тут жывуць дзiцяткi Джона Ячменнага Зярнятка". Мiша любiў Бёрнса.
Тамсама, у салуне, сярод пахаў моцнага тытуню, прывялага багуну i потнага мужчынскага цела я пачуў драматычны аповед пра Мiшаву службу ў савецкай армii.
Свой ганаровы абавязак перад сацыялiстычнаю радзiмай ён выконваў у густых пскоўскiх лясах, дзе мясцовыя жыхары (сама назва - "пскопские") растлумачылi маладзенькiм салдацiкам, што свята ў iх не лiчыцца за свята, калi каго-небудзь не зарэжуць. Але яшчэ да свята ў трох навабранцаў на дывiзiйных вучэннях не раскрылiся парашуты, i Мiша адчуў, што нiякая сiла, нават пагроза расстрэлу, ужо не змусiць яго скочыць у адкрыты люк самалёта.
На "гражданку" паляцеў роспачны лiст улюбёнаму дзядзьку - вясковаму фельчару. Увесь доўгi дзядзькаў адказ быў прысвечаны ўспамiнам пра тое, як у дзяцiнстве Мiша хварэў на лунатызм i па начах непрытомна шпацыраваў з выцягнутымi наперад рукамi па хаце, палохаючы меншых брацiкаў i сястрычак.
Тае ж начы шараговы Гарэлiк цiхутка падняўся з ложка i з выстаўленымi, як у невiдушчага, рукамi рушыў скрозь сiмфонiю размаiтых салдацкiх храпаў да тумбачкi днявальнага. Той таксама хроп, i, каб звярнуць на сябе ўвагу, "лунатык" мусiў двойчы ўрэзаць днявальнаму "пендаля". Наперадзе чакаў шпiталь i падазрэннi ў сiмуляцыi, але жалезная воля дапамагла сыну простага беларускага селянiна з-пад Вiлейкi вытрываць пакутлiвы аналiз спiннога мозгу i заняць бажаную пасаду вайсковага пiсара, на якой яму ўдалося тры разы выпiсаць самому сабе паперы на адпачынак у роднай вёсцы - там, дзе, шморгаючы смаркатым носам, бегала бясштаннае стварэнне, якому наканавана было праз паўтара дзесятка гадоў зацягнуць Мiшу ў ложак, потым у сельсавет, а потым зноў у ложак, але ўжо на законных падставах.
Меланхалiчна выцадзiўшы ў Джона Ячменнага Зярнятка пару шклянак партвейну, Бугор любiў пафiласофнiчаць. "Запомнi, Вовiк, - вучыў ён, - старасць - гэта калi ўсе маладыя сiкухi здаюцца прыгожымi". Развiваючы тэму, ён грубавата разважаў, што жанчыны дзеляцца на тых, якiя могуць табе даць, i тых, якiя нiколi не дадуць, а таму i першых, i другiх (гэтых - каб адпомсцiць) трэба як мага часцей ставiць у нязвыклыя сiтуацыi, каб выбiць з каляiны.
Трэба адзначыць, што, нягледзячы на тэарэтычную падкаванасць, жыццё ў Мiшы склалася якраз насуперак ягоным прынцыпам.
Пакiнуўшы талiнскую шхуну-рэстаран, ён прыехаў неяк увосень на сваю дзедзiну над Вяллёй i пайшоў у такi круты загул, што, прачнуўшыся аднойчы ранiцой, здзiўлена ўбачыў на падушцы побач з сабою галаву дзеўчынёхi-аднавяскоўкi. Мiша асцярожлiва выбраўся з-пад коўдры i надзеў нагавiцы, каб iсцi дахаты, ды дзяўчына расплюшчыла вочы i растлумачыла, што нiкуды iсцi не трэба, бо гэта i ёсць ягоная хата, а яны ўжо муж i жонка: учора ў сельсавеце iх распiсалi, а вяселле зробяць, як Мiша прывязе з плавання грошы.
З таго дня Мiшава жыццё пакацiлася па куп'i ды выбоiнах. У Талiне яго канчаткова спiсалi на бераг, неспадзяваная жонка нарадзiла крыклiвага дзiцёнка i вымагала грошай, а цешча пагражала аддаць пад суд за тунеядства, бо да сялянскае працы Бугор з яго марскiм характарам быў прыстасаваны, як кашалот да дрыгвянай сажалкi.
У вынiку пералiчаных маласпрыяльных абставiн Мiша рэгулярна, прыкладна раз на месяц, уцякаў з-пад Вiлейкi ва Ўладзiвасток. Па дарозе ён заяўляўся ў наш студэнцкi iнтэрнат да брата i запрашаў нас у рэстаран старога гатэля "Беларусь".
Тым вечарам з гаваркiм, поўным жыццёвае мудрасцi Мiшам не было б цаны, каб не адна акалiчнасць: ён нiколi не меў грошай, каб разлiчыцца, i мы выкладвалi свае стыпендыйныя рублi i траячкi, беручы з яго за гэта слова, што ва Ўладзiвасток ён паедзе наступнага разу, а заўтра ўраннi сядзе на маладзечанскую электрычку.
Чарговымi ўцёкамi ад жонкi сталася Мiшава з'яўленне ў шэрагах будатрада "Victoria", дзе ён i атрымаў сваю мянушку, што прырасла да колiшняга марака, быццам скура.
Дык вось, на Дзень будаўнiка Бугру разам з Толем Раслiнскiм захацелася свята ад самага ранку. Толiк меў план, паводле якога спярша трэба было падпаiць нашага земляка Жэню Шаньяна з Асiповiчаў, што быў шафёрам i "хiмiчыў" за смертазабойчую аварыю. Не ўважаючы на нашы слабыя пратэсты, байцы Гарэлiк i Раслiнскi ўзброiлiся двума фугасамi партвейну i рушылi ў свабодны пошук, дакляраваўшы сустрэцца з намi на тэрасе, дзе хiмiк Жэня напоiць усiх упокат.
Апоўднi тройца выпiвакаў матлянулася пад нашымi вокнамi. Прысадзiсты карчавiты Мiша iшоў яшчэ роўна, але ступаў асцярожлiва, нiбы па кладцы. Толiк у адной руцэ нёс пляцёнку з трыма фугасамi i чамусьцi баксёрскiя пальчаткi, а другой падтрымлiваў румянашчокага мацака Жэню. "Когда мы придем к власти, крычаў Раслiнскi тугаватаму на вуха хiмiку, - ты будешь министром финансов!" Жэня сцiскаў у кулаку сiнi жмутак пяцёрак, i засталося незразумелым: цi Толевы словы ўжо былi пахвалою, цi толькi заахвочвалi жыхара Асiповiчаў да шчодрасцi.
Калi мы выцягнулi прызапашаную з нагоды свята скрынку "777-га" на ганак i, маляўнiча размясцiўшыся на ёй i вакол, закурылi ў чаканнi сваiх сябровак, над "хiмкомплексам" раптам падзьмуў сiверкi вецер трывогi. На дарозе з боку пасёлка паказалася кладаўшчыца Панцялееўна, чыя постаць больш за ўсё iснае нагадвала вялiкую капусную бочку, да якой знiзу, зверху i з бакоў сяк-так прымайстраваныя яшчэ пяць бочачак. Панцялееўна пылiла неяк наўздзiў зварушлiва i здалёк крычала, каб мы хавалiся. Узяць у розум, што прычынiлася, удалося толькi тады, як бочка з пяццю бочачкамi дакацiлася да самага ганка.
Кладаўшчыца з булькатаннем у грудзiне прахрыпела, што хiмiкi паддалi i iдуць ад крамы нас рэзаць.
Землячок Жэня, мабыць, не расцiснуў кулака з пяцёркамi, i Толiк Раслiнскi, нацягнуўшы баксёрскiя пальчаткi, збiў няздатнага прэтэндэнта на партфель мiнiстра фiнансаў на горкi яблык. Нашы жлукты недзе зашылiся, а хiмiкi вось-вось будуць тут. Каля школы iх спрабаваў угамаваць настаўнiк Сацук, ды адзiн малады хiмiк выцягнуў лязо i намаляваў гэтаму Сацуку на лбе пяцiканцовую зорачку.
"Ховайтесь... вашу мать!" - лямантавала Панцялееўна. I без яе застрашлiвага крыку было зразумела, што справы швах. Генiк кiнуўся па стрэльбу. Чарнiловiч схапiў манцiроўку, я выцягнуў з заплечнiка ёмкую турыстычную сякерку, а руды Лявон, ён жа Джон Галяк, быццам штукар зайца, дастаў з запазухi паважную фiнку. "Домой!" - раўнуў ён на сваю адбiтую ў начальнiка будупраўлення Святланку i на iншых амазонак. Аднак тыя нечакана цвёрда адмовiлiся, i мы эгаiстычна пачулiся трохi весялей. Больш таго, нашы рэдкiя шыхты неспадзеўкi папоўнiла расчырванела-ваяўнiчая татарка Амiна з дубальтовым шротнiкам.
Маленькая Вiка прыўзнялася на дыбачкi i аддана прашаптала мне, што ў яе ёсць з сабою аптэчка.
"Идуть! Убивцы!" - нема заверашчала нашая дабрадзейка Панцялееўна, паказваючы на дарогу, i пакацiлася па сцежцы ў тайгу.
Хiмiкi iшлi пагрозлiва няспешна. "Дваццаць тры", - падлiчыў, узводзячы куркi, шляхетна спакойны Генiк.
Разам з мужнымi дочкамi сiбiрскае зямлi нас было дзевяць плюс дзве стрэльбы. Дзяўчатам, каб iхнi выгляд залiшне не натхняў гасцей, мы загадалi схавацца ў салуне ў Джона Ячменнага Зярнятка, забяспечыўшы iх дзеля смеласцi пляшкай "777-га".
Амiна наадрэз адмовiлася здаць мужчынам свой баявы шротнiк i засталася побач з намi на ганку.
Хiмiкi, на якiх глядзелi пяць параў вачэй i дзве пары руляў, крокаў за трыццаць ад нас расступiлiся паўкругам, прапускаючы наперад дзядзьку Колю-масквiча. Некаторыя з няпрошаных гасцей былi на добрым падпiтку, аднак мы не ведалi, цешыцца з гэтае прычыны або наадварот: п'яныя маглi палезцi i пад кулi. Сёй-той вiдавочна невыпадкова трымаў правую руку кiшэнi i мог выцягнуць яе адтуль значна раней, чым мы патрапiлi б усiх перастраляць.
Проста сказаць, што я спалохаўся, будзе прымiтыўна i недакладна.
Мне ўспомнiлася нашая бяскрыўдная дзiцячая забава: пастукаць "у кружок" валейбольным мячом. Штораз, калi, прымаючы мяч, даводзiлася адступаць спiнаю наперад, мяне апаноўвала хмельна-вусцiшнае пачуццё бязважкасцi, бо гульня iшла не дзе-небудзь на цёплым пляжным пясочку цi на спартовай пляцоўцы, а на плоскiм, залiтым бiтумам даху нашага полацкага шасцiпавярховiка, i кожная хрыбетка памятала пра высачыню i адчувала яе магнiтнае поле, што з кожным новым крокам да краю ставала стакроць магутнейшым.
Тады, на ганку ў Ягадным, мая хрыбетнiца перажыла такое самае адчуванне смяротнае бязважкасцi.
Апрача таго, хваравiтае ўяўленне за лiчаныя iмгненнi пракруцiла перад вачыма поўнаметражную стужку з парахавым дымам, трупамi, перарэзанымi ад вуха да вуха гарлякамi, выпушчанымi з чэраваў сiнявата-белымi вантробамi i маленькаю Вiкай, якая так i не паспела перавязаць нам ранаў i якую пераможцы з агiдным гiгатаннем бяруць "на хорька", але я гэтага не бачу, бо мая душа ўжо растала ў высокiм блакiце i золаце гэтага дня, а ў ашклянелых вачах адбiваюцца мiкраскапiчныя кедры i асiрацелы, без зрэзанага разам з катамi сцяга, флагшток.
"Эй, студенты! - цяжкавата варочаючы языком, загаварыў дзядзька Коля-масквiч. - Я вот этими руками, - крыху пагойдваючыся на таўстых, як бёрны, нагах, ён растапырыў перад сваiм налiтым злосцю тварам шырозныя далонi з кароткiмi i мясiстымi, бы сардэлькi, пальцамi, - вот этими руками семерых ребят замочил. Для меня зона, что для вас - воля, а химия - так, ни рыба ни мясо, ни тайга ни тундра".
Праваруч мяне, дзе займала абарону Амiна, пачулiся дзiўнаватыя гукi. Я асцярожлiва скасавурыўся: татарка, сцiснуўшы стрэльбу, напаўголаса спявала ваяўнiчую песню свайго народа.
"Слушайте сюда, - казаў далей дзядзька Коля. - Фиксатого отдайте, боксера х...ва, а вас нам и на... не надо..."
Я выцер аб калашыны будатрадаўскiх штаноў узмакрэлыя рукi i падумаў, што сустрэча са смерцю адтэрмiноўваецца. Мы крыкнулi, што фiксатага, гэта значыць Толiка, у доме няма i дзядзька Коля-масквiч можа выслаць да нас двух хiмiкаў-кантралёраў.
Пачаўшыся на драматычнай ноце, прыгода скончылася бурлескна. Абшнарыўшы дамок i напалохаўшы ў салуне дзяўчат, кантралёры патапталiся на ганку, няўдала паспрабавалi ўшчыкнуць Амiну i раптам нязмушана-элегантна падхапiлi нашую скрынку з партвейнам i, не надта прыспешваючы хаду, рушылi ў свой стан. Дачка татарскiх стэпаў ускiнула дубальтоўку. "Амiна! Па сраках!" - адчайна i ўадначас спуджана выгукнуў Мiхась Чарнiловiч, але Генiк з Джонам Галяком ужо вiселi ў татаркi на руках.
Свята згэмталася. У адрозненне ад мясцiн, дзе служыў Мiша Бугор, так нiкога i не зарэзалi. Недзе хаваўся ад дзядзькi Колi-масквiча Раслiнскi з баксёрскiмi пальчаткамi; недзе скрыгатаў зубамi ад болю настаўнiк Сацук з пяцiканцовай зоркаю на лбе; Амiна, уладкаваўшыся на ганку, гартанна спявала пераможную татарскую песню, а ў салуне жавалi ад хвалявання беларускае сала, запiваючы яго цёплым партвейнам, нашы бясстрашныя сяброўкi.
У панядзелак ваяўнiчыя хiмiкi працверазелi i даведалiся, што фiксатага з Бугром перакiнулi верталётам у Бл. Яр, а паколькi дзядзька Коля-масквiч меў даўгiя рукi i словамi не кiдаўся, герояў Дня будаўнiка, выключыўшы за п'янку з атрада, хуценька адправiлi на Вялiкую зямлю ў родны Менск. Дзядзька Коля загадаў за недагляд зрабiць некалькiм сваiм людзям "самавучку", а сам у раздрыпаных пачуццях на ўсю ноч зачынiўся з дзвюма хiмiцамi.
Са жнiвеньскай непазбежнасцю восенi наблiжаўся гаркавы момант расстання. Вада ў кар'ерах прыкметна пахаладнела, а вечаровыя вогнiшчы зрабiлiся цiшэйшымi i маркотнейшымi. Хiмiкi зайздросцiлi нам, мы папрывыкалi да амазонак, а некаторыя з iх, як засведчылi будучыя падзеi, клапатлiва ўзгадоўвалi ў сваiх дзявочых сэрцах не абы-якiя надзеi. Моўчкi ўзiраўся ў агонь "цяжкi" падлетак Вiця, якому за два месяцы выпала прайсцi некалькi курсаў мужчынскiх унiверсiтэтаў. Нават пасялковыя падлеткi ўжо не пускалi нам у вочы чмуту, а сарамлiва пыталiся, якiя ў Менску ёсць iнстытуты i цi цяжка туды паступiць.
У апошнi дзень маленькая Вiка, расчэсваючы грабянцом кудзеркi, дрыготкiм галаском прамовiла: "Ну вот и все. Теперь будем только вспоминать", - а потым цiха, як мышанё, заплакала. Дробныя слёзкi капалi ў шклянку з "трыма сямёркамi", а я не плакаў, а недарэчна думаў, што калi нават Вiка будзе капаць у шклянку ўвесь дзень, яе слёзы ўсё адно не зменяць колеру вiна.
Чарнiловiч са сваёй Насцяю дамовiлiся, што яна прыедзе ў Менск i яны занясуць у загс заяву. Джон Галяк з цёмненькай Святланкаю да самага вечара адсутнiчалi. Варвара, непрыгожа скрывелiўшыся, таксама заплакала, а Амiна, што пасля Дня будаўнiка заслужана прыбiлася да нашае кампанii, выпiла тры шклянкi вiна i тры разы пальнула ў цёмнае неба з дубальтоўкi.
Чмыхлiвы дызель прывёз нас па "нашай" вузкакалейцы ў Бл. Яр, дзе мы ўбачылi будатрад "Victoria" ў апагеi разброду i маральных хiстанняў. Шырыню фронту работ вызначала замова на дзве прыбiральнi-шпакоўнi для аэрадрома, дзе нам з Генiкам як ужо вядомым спецыялiстам з ходу даверылi выканаць пачэсную частку працы. Не маючы за што зацяць рукi, байцы СБА выпiвалi, гулялi ў карты на вушы, задзiралiся з мясцоваю шпаной i лавiлi браднiком у старыцах рыбу. Камандзiр атрада, аспiрант Валодзя Засохiн, нажлукцiўшыся грамадскага каньяку, вырашыў пакатацца на грузавiку i знёс палову дашчанай сталоўкi.
Рэпiн-дацэнт тым часам выйшаў на волю, а цыганаваты Сашка вярнуўся на зону: акуратна разабраў у прадуктовай крамцы шыферны дах, украў дзве пляшкi гарэлкi i пару селядцоў, выпiў на мураве проста пад крамнаю сцяной, пажаваў салёны рыбiн хвост i бесклапотна задрамаў на месцы злачынства, дзе i быў праз гадзiну забраны мiлiцыянтамi.
Апошняй прыкметнай падзеяю напярэдаднi вяртання на радзiму сталася нашая па-дзiцячаму дурная бойка - не падзялiлi шчупакоў - з Чэсем Мiкульскiм. Мы бiлiся на беразе старыцы, намагаючыся скiнуць ворага ў прыбярэжную бузу з густым багавiннем. Я перамог, каб потым да заканчэння альма-матэр мучыцца згрызотамi сумлення, бо Чэсь пасля Новага года памёр ад раку, i казалi, нiбыта, едучы ў будатрад, ён ужо ведаў, колькi яму засталося.
Дзесьцi наверсе вырашылi, што збiраць з томскай тайгi ўсю колькiтысячную будатрадаўскую брацiю ў абласным цэнтры небяспечна, i эшалоны фармавалi i адпраўлялi на захад у гарадку Асiна, якому было наканавана перажыць выпрабаваннi, параўнальныя хiба толькi з падзеямi грамадзянскай вайны i замежнае iнтэрвенцыi.
Па-першае, у крамах былi раскупленыя ўсе наяўныя прадукты, у тым лiку - i найперш - каламутнае, як вада з калюжыны, тамтэйшае пiва, дзе, здавалася, ты на ўласныя вочы, без усякiх мiкраскопаў бачыў жывых бактэрыяў i мiкробаў.
Добра, каб гэтую балоцiста-жоўтую каламуць спажывалi адно загартаваныя студэнцкiя галовы i страўнiкi, але ж ёю пачаставалi яшчэ i двух нiштаватых ужо медзведзянятаў, якiх везлi з сабою хлопцы з рыжскага iнстытута грамадзянскай авiяцыi. Ачумеўшы ад пiва, мядзведзiкi ўначы сарвалiся з ланцугоў i ўволю нагойсалiся па чэзлым райцэнтраўскiм парку, дзе на лавачках i проста на траве спалi будатрадаўцы. З дзесятак байцоў пасля той вясёлае ночкi грузiлiся ў эшалоны з забiнтаванымi рукамi i галовамi, а яшчэ з дзесятак доўга заiкалiся. Самi касалапыя мелi выдатны шанец уратавацца, вярнуўшыся ў родную тайгу, ды невядомая цёмная сiла пацягнула iх з парку да райкама партыi, дзе дзяжурны пост мiлiцыi сустрэў бурых дыверсантаў шчыльным загараджальным агнём.
На свой вагон мы ўрачыста пачапiлi лозунг-плагiят з белаярскае зоны пра "честный труд - дорогу к дому".
Дарога дадому выпала галодная, бо цягнiк падоўгу стаяў сярод дзiкай тайгi, а станцыi, дзе згаладнелыя байцы маглi нечага прыкупiць, мiнаў на кур'ерскай хуткасцi. Для Новасiбiрска зрабiлi выключэнне, i прывакзальны пляц стаўся сведкам вiдовiшча, як дзве кроплi вады падобнага да прыступу Зiмовага палаца з рэвалюцыйных фiльмаў: байцы ў зеленкаватай будатрадаўскай форме з разгону караскалiся на высокую прывакзальную браму, збiвалi з яе замок i, не раўнуючы, як экспрапрыятары, ламалiся з пустымi пляцакамi ў магазiны. Эшалону як найхутчэй далi зялёнае святло, i цэлы ўзвод байцоў з напакаванымi заплечнiкамi ўбачыў ад свайго цягнiка толькi зялёны хвост.