А за пагоркам ззаду ўжо ва ўсю забухала, загуло. Нямецкая артылерыя пачала бiць па ўсiм навакольлi, мiны рвалiся ў лагчыне i далей, не даючы нiкому высунуць носу з укрыцьцяў. Капiтана вынесьлi толькi ўночы, ягонае цела было амаль расшкуматанае асколкамi, i хавалi яго туга загорнутым у плашч-палатку.
Жывы прайшоў ад Сталiнграда да румынскай мяжы, а пагорка не пераехаў...
ПАЛIТРУК КАЛАМIЕЦ
Як сьцiхнуў пад вечар бой, асеў на зямлю ўзьняты бамбёжкаю пыл, i ў высокiм нябесным абшары запалiлiся першыя зоркi, кампалка Пахомаў i палiтрук Каламiец вылезьлi з бомбавай варонкi i агледзелi тое, што засталося ад занятага iмi ўчора чыгуначнага разьезда. Разьезда не было. Глiнабiтная казарма для рабочых i пакгаўз побач нагадвалi аб сабе адно чорнымi гарбамi на краi гэткага ж чорнага неба. Ад шэрагу стромкiх таполяў ля дарогi засталiся скалечаныя выбухамi абломкi; расшчэпленыя камлi, бы растапыраныя пальцы, тырчэлi з разварушанай зямлi. "Добра яшчэ, што засталiся гэтыя таполi, а то было б i не пазнаць разьезда", - думаў палiтрук. Надвячоркам пасьля жорсткай бамбёжкi нельга было й меркаваць, што тут хоць нешта застанецца - i ад гэтага разьезда, i ад пехацiнцаў, што акапалiся побач у сухой, скамянелай зямлi.
Уначы дзённая сьпёка паволi ацiхала, але гарачы сухавей са стэпу нес мала прахалоды. Разгарачанае цела гарэла пад спатнелай абмундзiроўкай, дужа хацелася пiць. На бяду, калодзеж ля казармы таксама быў разварочаны i засыпаны. Байцы з сапёрнага ўзводу неяк спрабавалi дагрэбцiся да вады. Але калi тое будзе.
Палiтрук Каламiец, мiж тым, доўга i старанна страсаў зь сябе пыл i зямлю, а кампалка сядзеў нерухома, апанураны i самотны. Нязбыўны клопат пра ваду пачаў выцясьняць зь ягонае галавы ўсе ранейшыя клопаты. Вада патрэбная была байцам, патрэбная для кухнi, а найболей - для кулямётаў "максiм", тры зь якiх ужо абязводзiлiся i не стралялi; у два астатнiя сабралi рэшту вады зь бiклагаў. Сёньня полк стрываў шэсьць жахлiвых бамбёжак - сьпярша трох "хейнкеляў", пасьля дзевяцi i пятнаццацi, а пасьля нiхто й не лiчыў. Праўда, людзкiя страты былi ня дужа вялiкiя, усе ж байцы пасьпелi акапацца наводдаль ад чыгункi ў полi. Ды, на бяду, забiла двух апошнiх коней, што вазiлi палкавую кухню, i цяпер нi правiянту, нi вады прывезьцi не было чым. Мабыць, сапраўды засталося памiраць на гэтым праклятым разьезьдзе, - думаў кампалка, - бо дзявацца тут не было куды. Адсюль ужо не адступiш, як адступалi ад самага Варонежа. Учора, калi яны занялi гэты разьезд, конна прыехаў даручэнец камдыва i прывез, каб расьпiсацца, загад Вярхоўнага пад нумарам 227 з назвай: нi кроку назад! Памры, але не адступi. Тое тычылася ўсiх: ад камандарма да апошняга байца, што б ён нi абараняў - горад цi гэткi во разьбiты, амаль зраўняны зь зямлёй стэпавы разьезд. Даручэнец паведамiў таксама, што ўжо ёсьць i вынiкi невыкананьня загаду: у суседнiм палку аддалi пад трыбунал аднаго камбата i расстралялi на месцы ПНШ па разьведцы.
- Дык што рабiць будзем, камiсар? - няўцямна пытаўся заклапочаны камандзiр палка.
- Будзем стаяць, - проста адказаў палiтрук Каламiец. - Што ж застаецца.
- Нiчога не застаецца, - скупа пагадзiўся кампалка. Абмяркоўваць загад не належала, лепш было памаўчаць.
- А дзе тая станiца, цi далёка? - з новым клопатам загаманiў палiтрук, прыпамятаўшы, як той даручэнец камдыва перадаў яшчэ адзiн загад - вусны - са штабу дывiзii: уначы атрымаць папаўненьне. Колькi было таго папаўненьня, невядома, але найперш належала правесьцi зь iм палiтработу - тым болей цяпер, калi прыйшоў такi важны загад. То была справа палiтрука, i Каламiец затурбаваўся.
- Арцюха папытайце. Якi з санузводу, - сказаў кампалка. - Ён раненых вадзiў, ведае.
Каламiец устаў з краю варонкi i пайшоў у цемру, цiха аклiкаючы Арцюха. Неўзабаве каржакаватая постаць у пiлотцы невыразна заварушылася ў змроку.
- Пойдзем у станiцу. Дарогу ведаеце?
- Дарогу? Ды во, наўпрасткi, цераз стэп, - глуха азваўся баец, папраўляючы на плячы вiнтоўку з прымкнёным штыхом.
Каля паваленых паўз дарогу таполяў яны скiравалi ў стэп.
Пасьля няспыннае дзённае калатнечы прыемна ўражвала начная, амаль мiрная цiша, далiкатна парушаная адно цiхманым стракатаньнем цыкадаў. Боты дужа хрускалi ў наскрозь прапыленым стэпавым быльнягу. Блiзка баёў не было чуваць, толькi дзесь на захадзе на краi неба час ад часу пыхала агняная пыхаўка, ды таўкла зямлю далёкая арткананада. А так навокал усё сьцiхла, змарнела, затаiлася. "Цi надоўга, аднак, - думаў палiтрук. - Хiба да ранку..."
- Адкуль родам, Арцюх? - спытаў ён байца, што моўчкi сунуўся ззаду.
- Я? Ды з курскiх.
- Курскi салавей?
- Ну.
- З гораду, сяла?
- Ды з калхозу, - выдыхнуў Арцюх. - Калхозьнiк.
Ён тое мовiў так проста, нiбы ўсё астатняе было зразумела адразу, i ня трэба было нi пра што пытацца. Палiтрук i не пытаўся. Ён таксама зь сяла, хоць i ня з курскага - са смаленскага, хоць i не калгасьнiк - настаўнiк. Два гады перад вайной працаваў дырэктарам сельскай школы, а перад тым - як партыец актыўна заганяў сялян у калгасы, раскулачваў, ссылаў, падпiсваў на пазыкi, спаганяў падаткi, рабiў усё, што рабiлася ва ўсёй краiне. Калгаснае жыцьцё яму было добра знаёмае i цяпер не выклiкала жаданьня нi што абмяркоўваць, нi нават успамiнаць. Яго куды болей гняла iхная невясёлая рэчаiснасьць на разьезьдзе ды гэты жахлiвы сталiнскi загад. Паратунак заўжды на вайне быў у тыле, куды адступалi, часам задавалi драпу, драпам i ратавалiся. А цяпер во за адступленьне без дазволу - трыбунал. Такая ганьба... Небясьпека навальвалася з двух бакоў: звыклая - з боку немцаў, i новая - з тылу, ад сваiх. Калi ўжо такi загад самога Сталiна, дык лiтасьцi ад начальства ня будзе - нi да байцоў, нi да камандзiраў. Добра, калi пашанцуе з папаўненьнем, дадуць абстраляных байцоў. А калi навабранцаў, запасьнiкоў? Ды яшчэ горш - чорнагаловых зь Сярэдняй Азii, якiя нi бяльмеса, i ўсё. Вось тут i выконвай загад Вярхоўнага.
Палын жорстка шархацеў пад кiрзачамi, палiтрук прыбаўляў кроку. Усё ж за кароткую ноч трэба было пасьпець туды i назад. Як бы да золку не спазьнiцца. I яму здалося, што Арцюх адстае, ён азiрнуўся раз i другi, трохi замарудзiў крок. А можа, той зусiм хоча адстаць? Такiя маўчуны здольныя на рознае, хто ведае, што яны носяць у сабе, - падумаў палiтрук. Цi мала ўжо такiх, маўклiвых i гаваркiх, пазьнiкала за кароткiя ночы iхнага адступленьня, i нiхто ня бачыў, куды. Але ведама, куды - дамоў. "Хутчэй нельга?" - з дакорам цiха гукнуў ён, павярнуўшыся, i Арцюх буркнуў штось невыразнае ў адказ, але не прысьпешыў хады. Вядома, байцу што, мабыць, байца за адступленьне пад трыбунал не аддадуць, аддадуць камандзiраў i яго, палiтрука. Хоць больш, чым ад камандзiраў, той загад залежаў усё ж ад байцоў: пабягуць у горкi час цi выстаяць? Калi пабягуць, не стрываўшы, тады, пiшы, усё прапала. Паспрабуй, утрымай iх сярод гэтага прагорклага ад палыну стэпу, - невясёла разважаў палiтрук.
Усё ж яны дабрылi ў начной цемрадзi да станiцы i за полем сланечнiку ў садку ня так убачылi, як адчулi цiхае варушэньне мноства людзей. Палiтрук, пытаючыся ў начных сустрэчных, знайшоў у суседняй хатцы камандзiра гэтай маршавай роты, гаваркога малодшага лейтэнанта, якi тут жа растлумачыў, што мае загад усю роту перадаць у ягоны, палiтрукоў, стралковы полк. Каламiец пацiкавiўся, якi то народ, i малодшы лейтэнант патлумачыў, што ўсе з запаснога палка, якi фармаваўся на Саратаўшчыне, усе нядаўнiя запасьнiкi. Моладзi мала, болей людзей сталага веку. У запасным павучылiся месяц-другi, атрымалi вiнтоўкi i - на фронт. Балазе, цяпер недалёка, фронт прыкацiўся пад самыя сьцены саратаўскiх сёлаў, так што...
Так што з гэтымi во дзядзькамi, што абселi садок i падворак i цiха, з затоенай увагай, пакурвалi свае самакруткi, i трэба iсьцi ў полк, абараняць разьезд. Заўтра ён будзе перамагаць цi памiраць - ваяваць, ня маючы права адступiць i на сотню мэтраў, як сказаў учора даручэнец камдыва, i як патрабуе сталiнскi загад. Добра яшчэ, калi немцы ня пусьцяць танкi. Хоць i ўчарашняй бамбёжкi, мабыць, хопiць для гэтых неабстраляных вясковых дзядзькоў. Сам палiтрук пад вечар, калi паўтара дзясятка "хейнкеляў" з уключанымi сырэнамi амаль коламi дратавалi разьезд, думаў, звар'яцее ад таго катаваньня грымотай. А як iм? Ды ўпершыню?..
Ён атрымаў пяцьдзясят шэсьць чалавек, як-колечы выстраiў iх - кожнага з ладным сiдарам за сьпiной, з шынэльнаю скаткай цераз плячо, - i павёў у стэп. Трохi адышоўшыся ад станiчнай ваколiцы, прыпынiў усiх ля цёмнай сьцяны сланечнiку. Да сьвiтанку яшчэ заставалася якiх пару гадзiн, разьезд быў недалёка. Мусiць, самы раз было правесьцi палiтбяседу наконт загаду растлумачыць, пагаманiць, заклiкаць, без чаго не абыходзiлася нiводная прыёмка на фронце. Такi на вайне быў найпершы палiтрукоў абавязак, i Каламiец стараўся выконваць яго сумленна.
Iншая справа, як тут гаварыць, якiмi карыстацца словамi, каб дайсьцi да салдацкага сэрца, калi вораг побач, часу ў абрэз, а зброя... Цi хоць дакапалiся там да вады, - з трывогай падумаў палiтрук. А то заўтра застануцца без кулямётаў, i тады нiякi загад не паможа. Нават сталiнскi.
Iншая справа, як тут гаварыць, якiмi карыстацца словамi, каб дайсьцi да салдацкага сэрца, калi вораг побач, часу ў абрэз, а зброя... Цi хоць дакапалiся там да вады, - з трывогай падумаў палiтрук. А то заўтра застануцца без кулямётаў, i тады нiякi загад не паможа. Нават сталiнскi.
- Сядай усе, - сказаў палiтрук. - I блiжэй да мяне... Чулi пра новы загад таварыша Сталiна?
- Чулi... Казалi, - глухавата азвалiся некалькi галасоў сьпераду. Байцы старанна i зморана рассаджвалiся ў ссохлым стэпавым быльнягу. Палiтрук трохi счакаў, калi сьцiхне наўкола шорхат, i пачаў сьцiшана, па магчымасьцi пранiкнёна, каб лавiлi кожнае яго слова.
- Таварышы, каварны вораг ужо ў сэрцы нашай радзiмы, i таварыш Сталiн загадаў: нi кроку назад, i мы павiнны памерцi, каб гэты загад выканаць, далей шляху для нас няма...
Ён яшчэ гаварыў, стараючыся як мага больш сардэчна i проста, але штосьцi атрымлiвалася ўсё ня так, як хацелася. I ён быў незадаволены сваiмi словамi, якiя здавалiся цяпер ня тымi i не такiмi. А як змоўк, пачакаў трохi, перш чым пачаць зноў. I тады пачуў сьцiшаны, нейкi далёкi ад ягоных памкненьняў голас кагосьцi з заднiх у гэтай сацьмелай купцы людзей:
- А сьняданак будзе, таварыш палiтрук?
- Сьняданак будзе, будзе сьняданак, таварышы. У нас, ведаеце, выйшла няўпраўка з вадой, завалiла калодзеж...
- Гэтак? - сказаў хтось паблiзу зь недаверам цi нават са спачуваньнем так i не зразумеў палiтрук.
- Ведаеце, на фронце баi, усё здараецца. Коней пабiла, пабiла бомбаю, дык вось, ведаеце... Але мы, байцы Чырвонае Армii, паводле прысягi павiнны стойка пераносiць усе нягоды вайсковай справы i перамагчы. Мы i пераможам! Мы выстаiм, таварышы, i выканаем загад таварыша Сталiна, пераможам Гiтлера i даможамся лепшага жыцьця... Добрае жыцьцё настане, - казаў ён, аднак, трацячы звыклы працяг размовы, i раптам сказаў пра iншае: - I калгасаў ня будзе. Таварыш Сталiн распусьцiць калгасы, каб жылi, як раней. Як пры Ленiне, раптам нечакана для сябе скончыў палiтрук i аж унутрана закалацiўся ад уласнай нязвыклай рашучасьцi. Людзi перад iм неяк дзiўнавата прыцiхлi ў змроку, бы насьцярожылiся. Нiхто не сказаў нiчога, не папытаўся, не запярэчыў, але, здаецца, нiбы ўзбадзёрылiся, бы ачнулiся душою ў сваёй даўняй звыклай паныласьцi. I ён таксама падобна ўзбадзёрыўся.
- Ня будзе калгасаў, я вам кажу, будзе iнакшае жыцьцё, толькi нам выстаяць цяпер, як патрабуе таварыш Сталiн: нi кроку назад!
Вымавiўшы тое, палiтрук Каламiец адчуў, што сказаў усё. Выклаў усе свае красамоўныя прапагандавыя козыры. Фальшывыя, праўда, сам разумеў, але i самыя патрэбныя. Больш i лепшых козыраў у яго ўжо не было. I ён сам гатовы быў у iх паверыць. Мабыць, павiнна быць так. Бо як iнакш? Астатняе ўжо залежала не ад яго - залежала ад ворага, франтавых абставiнаў, гэтых во змораных саратаўскiх дзядзькоў, якiя нядаўна яшчэ, перад вайной, перажылi - ня дай Бог нiкому. У шпiталi адзiн камандзiр пацiху расказваў, як у трыццатыя на Саратаўшчыне вымiралi калгасныя вёскi. Бывала, елi чалавечыну, такi лютаваў голад. Помнячы такое, наўрад цi выстаiш i выканаеш загад. Нават самога госпада Бога.
Празь якую гадзiну палiтрук Каламiец правёў маршавую роту на зруйнаваны разьезд, спынiў у цемрыве каля варонкi кампалка Пахомава. Скалечаныя таполi цiха шумелi рэштаю лiстоты на перадранiшнiм ветрыку; смылелi ўдушлiвым нафтавым дымам недагаркi шпалаў. Вады не было, яшчэ не дакапалiся. Зь зямных нетраў iшла хлiпкая гразь, зь якой некаторыя цадзiлi ў круглыя кацялкi. Залiваць у паходную кухню не было чаго, сьняданак спазьняўся.
Шмат хто з байцоў у той дзень так i не пасьнедаў, некаторыя не пасьнедаюць нiколi. Як з-за счырванелага небакраю выкацiлася адразу сьпякотнае сонца, зноў наляцелi "хейнкелi". Хвiлiн дваццаць яны дзяўблi бомбамi дашчэнту паруйнаваны разьезд, пасьля рэйкi па абодва бакi ад разьезда, разьбiлi паходную кухню, што тулiлася збоч ад абгарэлага штабэля шпалаў. Толькi самалёты адляцелi на захад, як са стэпу паявiлася пяхота з бронетранспарцёраў. Воддаль, у прасяным полi, транспарцёры спынiлiся, а пяхота кiнулася да задымленых руiнаў разьезда. I тады з флангаў ударылi запраўленыя вадкай гразёю "максiмы". За iмi пачалi дружна бахаць вiнтоўкi - саратаўцы ўжо пасьпелi акапацца ў неглыбокiх вузенькiх норах-акопчыках i, не спыняючыся, бiлi i бiлi ў проса. I - о, дзiва! Немцы пачалi па адным перабягаць назад да сваiх транспарцёраў, якiя ўжо давалi заднi ход. "Галоўнае - выстаяць! галоўнае выстаяць!" - паўтараў цi то ў думках, цi ўголас аглушаны бамбёжкай палiтрук Каламiец, што побач з кампалка тулiўся ўсё ў той жа глыбокай варонцы. На яе дне, да пояса засыпаны зямлёй, зьнерухомеў над сваiм апаратам баец-тэлефанiст. Але сувязi, здаецца, не было. Палiтрук i кампалка адчувалi тое, ды не пыталiся, думаючы, што, можа, гэтак i лепей. У такiм няпэўным становiшчы iм лепей было бяз сувязi - яе адсутнасьць вызваляла iх ад кепскiх дакладаў i начальнiцкага гневу. Лаянкi таксама.
А пасьля былi й яшчэ дзьве бясконца даўгiя атакi. Немцы разьбiлi на правым флангу "максiм" i зачапiлiся за дымны ад шпалаў канец разьезда, дзе былi стрэлкi. Тады той самы Арцюх з групай сваiх i саратаўцаў падабраўся пад агнём да стрэлак i гранатамi выкурыў немцаў з-за шпалаў.
Пад вечар неяк паволi ўсё сьцiхла, немцы з проса кудысь прапалi, зьехалi ў iншым кiрунку, цi што. Стараной у небе iшла самалётная гайня - падобна, "хейнкелi" бамбiлi суседнюю станцыю. Кампалка з запыленым, аброслым сьветлаю шчэцьцю тварам павярнуўся да свайго палiтрука i зь нейкаю дзiцячай радасьцю ў вачах мовiў:
- Выстаялi, ага?
Менавiта з таго часу, як у прасяной нiве пахавалiся немцы, i паволi ацiхла бязладная стралянiна на разьезьдзе, у палiтруковай душы заварушылася трывожная вужака сумневу. Учора ён быў амаль упэўнены, што не перажыве гэтага дня (ды яшчэ пад такiм строгiм загадам), i дбаў толькi пра адно: выстаяць. Ня даць гэтым байцам пабегчы i здаць немцам разьезд. I вось не пабеглi i не здалi. Нечакана i ён ацалеў. I нават не паранены. I жывы i радасны камандзiр палка. Але...
Ну, нашто яму было ўначы гаварыць пра тыя калгасы?
Як яшчэ пацямнела, на разьезд прыскакаў конны пасыльны са штабу дывiзii i перадаў вусны загад генэрала адысьцi да станiцы. Памятаючы iншы загад, кампалка яму не паверыў, запатрабаваў пiсьмовага загаду. Але пакуль пасланец езьдзiў па стэпе, са штабу прыцягнулi провад, i неўзабаве кампалка пачуў знаёмы генэралаў голас. Сапраўды, камдыў загадваў адысьцi. Мабыць, сталася так, што, хоць полк i выстаяў, затое ня выстаяў суседнi, i немцы бралi дывiзiю ў абцугi. Трэба было сьпяшацца. Байцы таропка закiдалi зямлёй шасьцярых забiтых у акопчыках, узялi на рукi два дзясяткi параненых. Ужо ў абсалютнай цемрадзi калёнай рушылi цераз стэп да станiцы. Саратаўцы перамяшалiся са старымi стралкамi i моўчкi цягнулiся ўсе разам, на хадзе жуючы сухары. Наперадзе ад усiх iшоў кампалка, i поруч зь iм - апанураны палiтрук.
Як толькi полк увайшоў у станiцу, ля садка, дзе ўчора зьбiралася папаўненьне, iх спынiла група камандзiраў. Тут быў начальнiк штабу дывiзii, яшчэ нейкiя чыны. Кампалка далажыў пра iхныя справы, i начштабу пахвалiў полк. Але адзiн цi два камандзiры зь яго штабное групы падышлi блiжэй да калёны, i той, што быў наперадзе - камлюкаваты чалавек у камандзiрскай фуражцы, спынiўся каля палiтрука.
- Каламiец? - нягучна спытаўся ён, зблiзку ўзiраючыся ў палiтрукоў твар.
- Я.
- Прайдзёмце са мной.
Каламiец зразумеў усё: то быў начальнiк асобага аддзелу дывiзii. Той аддзялiў палiтрука ад палкавой калёны i павёў кудысь на падворак да хаты, сьцяна якой цьмяна бялела за кветнiкам.
Болей палiтрука Каламiйца ў палку ня бачылi.
"КАЦЮША"
Абстрэл цягнуўся ўсю ноч - то крыху слабеючы, нават прыпыняючыся, то разгараючыся з новаю сiлай. Бiлi найбольш мiнамёты. Iхныя мiны з прарэзьлiвым вiскам рэзалi паветра ў самым зэнiце, вiскат набiраў сiлу - i неўзабаве абрываўся рэзкiм аглушальным выбухам. Праўда, бiлi болей у тыл, па недалёкай вёсцы, туды iшло цераз неба страхавiтае мiннае скуголеньне, i там пыхалi блiскавiцы выбухаў. Тут, на дзiрванiстым пагорачку, дзе зьвечара акапалiся аўтаматчыкi, было трохi зацiшней. Але гэта, мабыць, таму, - думаў памкамузвода Мацюхiн, - што аўтаматчыкi занялi гэты бугор, лiчы, у прыцемку, немцы тут iх, мабыць, яшчэ ня згледзелi. Але згледзяць, вочы ў iх вiдушчыя, оптыка таксама зоркая. Да паўночы ён хадзiў ад аднаго аўтаматчыка да другога - прымушаў акопвацца. Тыя, аднак, ня дужа налягалi на свае лапаткi, забегалiся за дзень i цяпер, наставiўшы каўняры шынялёў, болей ладкавалiся кiмарнуць. Але, мусiць, адбегалiся. Наступленьне, здаецца, выдыхалася, за ўчарашнi дзень узялi толькi вунь тое дашчэнту разьбiтае, спаленае сяло i на гэтым бугры заселi. I нават начальства перастала падганяць: за ноч да iх нiхто не зьявiўся - нi са штабу, нi з палiтаддзелу, таксама, мабыць, уходалiся за тыдзень, наступаючы. А галоўнае - выдыхлася артылерыя: цi куды перакiнулi, цi забракавала снарадаў. Учора пастралялi крыху палкавыя мiнамёты i сьцiхлi. У восеньскiм полi i захмараным небе адно вiскаталi i з трэскам ахалi нямецкiя мiны, здаля, ад ляска, джагалi iхныя кулямёты, з участка суседняга батальёна iм часам адказвалi нашыя "максiмы". Аўтаматчыкi ж пераважна маўчалi. Па-першае, было далекавата, а па-другое, бераглi патроны, якiх таксама засталося ня Бог ведае колькi. У самых гарачых - па адным дыску на аўтамат. Памкамузвода думаў, падвязуць ноччу, ды не падвезьлi, мусiць, адсталi, заблукалiся цi перапiлiся тыя тылы, так што ўся спадзёўка цяпер на самiх сябе. Таму, што будзе заўтра аднаму Богу вядома. Раптам папрэ немец, што тады рабiць? Па-сувораўску адбiвацца штыхом ды прыкладам? Але дзе той штых у аўтаматчыкаў, ды й прыклад надта кароткi.