— Значыць, з шасці долек, лісток з кропелькай расы? — прагаварыла яна. — Але адкуль ты ведаеш такія падрабязнасці? У каталогу няма фатаграфіі мандарына, бабуля ніколі не паказвала яго журналістам. Хочаш сказаць, што ты трымаў яго ў руках?
Антон маўчаў. А яна сказала задуменна:
— І любы замок ты ўмееш адкрыць звычайнай шпількай для гальштука.
— Прычым тут гэта? — раздражнёна спытаў Антон. А потым зразумеў, што гэта Юлія яго падставіла. Нейкім чынам яна ўмудрылася адкрыць дзверы бабулінага пакоя, а потым пры сведках прапанавала Антону адчыніць бар, выдатна ведаючы па школе, як лоўка ён абыходзіцца з замкамі. Дзіва што, яны ж праслухалі цэлы курс лекцый «Ключыкі-замочкі», Юлія тады атрымала пераздачу, а вось Антон заслужыў на іспыце апладысменты. І цяпер яго ўменне адкрываць замкі ўвойдзе ў склад злачынства, нароўні з нездаровай цікавасцю да разламашак.
— І куды ты яе дзеў? — будзённа спытала дзяўчына. — Схаваў дзесьці ў садзе? Улічы, у цябе яе не возьмуць ні ў адным ламбардзе.
Антон маўчаў.
— Але ж ты не станеш яе прадаваць. Засядзеш дома з лупай на воку і прымешся разбіраць па шрубцы, вывучаць, даследаваць, пісаць дыплом пра скрадзеную рэч, — Юлія ўздыхнула. — Я не буду цябе выдаваць, Антон. Мне няма справы да дзедавых цацак, гары яны агнём. Але мець зносіны з табой я больш не буду.
Ён маўчаў.
— Я так хацела табе дапамагчы, — з асуджэннем прамовіла Юлія. — Я да цябе па-сяброўску, з усёй душой, а ты апынуўся чарговым зладзюгай. Ты хоць бачыш, што нарабіў? Ты ўсю нашу сям’ю перасварыў, ты маю сястру пад падазрэнне падвёў. Калі б я ведала! Я думала, што знайшоўся сапраўдны бескарыслівы знаток дзядулевага майстэрства, а ты. — голас яе задрыжаў.
«Дарэмна яна паступіла ў школу вытанчаных рамёстваў, — падумаў Антон. — Ёй бы акцёрскаму мастацтву вучыцца. Талент у наяўнасці: з такімі сумленнымі вачамі так нахабна хлусіць». Ён зірнуў на дзяўчыну — і знямеў: у яе вачах блішчалі слёзы.
***
Хмуры і насуплены, Антон сядзеў у сваім пакоі. Чамадан ён так і не знайшоў. Што ж, хай праз месяц-другі гэту прапажу адшукае садоўнік, які падстрыгае кусты, і ўсё сямейства Люфт яшчэ раз пасмяецца над няўдачлівым залётнікам Юліі, што так паспешна збег, губляючы рэчы. А збегчы ён вырашыў канчаткова. Ён ужо нічога не разумеў, ён нікому ўжо не верыў, ён хацеў толькі аднаго — пакінуць хутчэй гэты дом. Далей ад усёй гэтай звар’яцелай сямейкі, і чорт бы пабраў усе гэтыя разламашкі з майстрам Люфтам заадно. Як там казала Юлія? Ці выжываюць з розуму, ці трапляюць у турму? Ён цяпер быў аднолькава блізкі да абодвух варыянтаў развіцця падзей. Антон нявесяла ўсміхнуўся. За два дні, праведзеных тут, ад глыбокай павагі перад разламашкамі не засталося і следу. Цяпер гэта слова трывала асацыявалася з вялікімі непрыемнасцямі. Ён баяўся выказаць здагадку, што будзе заўтра: што вынюхаюць паліцэйскія сабакі, чый след яны возьмуць? Зрэшты, Антону турбавацца няма чаго. Адбіткі пальцаў сцерла бабуля Люфт, разламашку ў яго выкралі, ён чысты. Хай паспрабуюць штосьці даказаць! А адразу ж пасля ператрусу ён адчаліць адсуль. І, можа, у школу не вернецца таксама. На чорта яму школа, ён паступаў туды з марай пра разламашкі, пра чароўныя рэчы з загадкай усярэдзіне. А кляпаць музычныя скарбонкі і без яго досыць умельцаў. Лепш ужо працаваць сантэхнікам ці таксістам, каб сумленным рамяством зарабляць на жыццё.
«З вачэй далоў гэтую дзіўную ляльку», — падумаў ён, паглядзеўшы апошні раз на пагардлівую ўхмылку паяца. Рыўком адкрыў верхнюю шуфляду тумбачкі і — здрыгануўся. Загадкава пабліскваючы зярнёнымі долькамі, у шуфлядзе ляжаў срэбны мандарын.
І, як у нядобрым перадранішнім сне, у гэтае ж імгненне за акном раздаўся залівісты сабачы брэх. Паліцыя! Так, яны, безумоўна, ведалі, што ахвяра ўжо чакае іх, цёпленькая, з падкінутым доказам.
— А вось і сабачкі, — раздаўся на калідоры бадзёры голас дзядзькі Карла. — Вырашылі не адкладваць на заўтра.
— Надакучылі ўжо, — млява адазвалася цётка Аліна. — Ізноў перавернуць мне ўсю бялізну ў камодзе.
У адно імгненне перад вачамі Антона прамільгнула ўяўленне: яго выводзяць у наручніках і саджаюць за краты. Ён уявіў шок у вачах сваіх бацькоў. Прадставіў, як прафесар вернецца з канферэнцыі, прачытае газету і скажа: «А я ж яго папярэджваў!» А Юлія ў сталовай за кубкам чаю распавядзе чарговаму дурылку, які захапіўся разламашкамі, пра сумны лёс яго папярэдніка.
Сцёршы з ілба халодны пот і ўявіўшы сабе ўсё самае горшае, Антон прыкметна супакоіўся. Што ж, яму цяпер сядзець і чакаць, пакуль сцапаюць? Ну ўжо не, дудкі. Ён пойдзе да бабулі Люфт, верне ёй разламашку і папросіць толькі аб адным: ціха выпусціць яго з дома.
***
Ён пастукаў, і дзверы неўзабаве адчынілася. Мадам Люфт у начной кашулі і ўсё з тым жа залатым ключом на шыі глядзела здзіўлена і незадаволена.
— Табе чаго, сябручок? — спытала яна. — Я па начах візіцёраў не прымаю. Узрост, як бачыш, ужо не той.
— Справа ў тым, што. мадам Люфт, уласна, мне. я хацеў. — блытана пачаў Антон, запнуўся і моўчкі дастаў з кішэні срэбны мандарын.
— Божачкі мае! — сказала бабуля Люфт. Схапіла свой залаты ключ, паднесла яго да вуснаў і пранізліва засвістала, так, што ў Антона заклала вушы.
— Сюды, хутчэй сюды! Рабуюць, забіваюць, рассякаюць няшчасную жанчыну! — загаласіла яна.
— Мадам Люфт! — у роспачы прагаварыў Антон. Але было позна. Усе тут жа збегліся, быццам чакалі за дзвярамі пакояў. Мадам Клара ў бігудзі, цётка Аліна ў празрыстым пеньюары, дзядзька Карл з сетачкай на валасах, насупленая Кіра. Юлія таксама была тут, стаяла ля сцяны.
— Што, малады чалавек, не здолелі адкрыць і прыйшлі мяне катаваць ды мучыць, каб я выдала вам сакрэт? Дык вось, гэты сакрэт памрэ разам са мной! — сказала бабуля задзірліва.
— Зусім не, вы памыляецеся, я ўмею адкрываць гэтую разламашку. Я хацеў вас пацешыць і падкласці туды сюрпрыз. Толькі не паспеў.
Ён націснуў сакрэтную кнопку, і мандарын звыкла распаўся на долькі. Але пустаты не было — усярэдзіне ляжала штосьці маленькае і бліскучае. Карамелька ў глянцавай абгортцы. Яблычная карамелька.
У дзверы праціснуўся вялікі чорны сабака. Паглядзеў на ўсіх нуднымі вачамі і лёг каля пустога крэсла.
— Люфі, — Кіра ўселася на падлогу і пачала гладзіць яго. На Антона яна не глядзела, а вось ён хацеў шмат пра што яе спытаць.
— Калі ласка, прапусціце ж мяне, — раздаўся знаёмы басавіты голас, і ў пакой увайшоў паліцыянт. Той самы, вусаты і грозны, што абяцаў згнаіць выкрадальніка за кратамі. Цяпер ён выканае сваё абяцанне, зразумеў Антон. Яго сэрца плаўна спаўзло ў пяткі, перамясцілася яшчэ трошкі ды затаілася дзесьці ў мыску левага чаравіка.
Антон пакорліва працягнуў рукі, каб на іх надзелі наручнікі. Але паліцыянт гэтых рук не заўважыў. Ён бухнуўся ў крэсла і прыняўся расшпільваць кіцель.
— Тата, зрабіць табе чаю? — спытала Юлія пяшчотна.
— Лепш разагрэй чаго-небудзь паесці, — прагаварыў паліцыянт нязвыкла лагодным тонам. — Што там сёння мама на вячэру кухарыла?
— Біточкі, твае улюбёныя, — ахвотна адклікнулася мадам Клара, уцякаючы на кухню. — Я мігам!
— Пазнаёмся, сябручок, гэта і ёсць бацька тваёй нявесты, — прагаварыла бабуля Люфт, адразу страціўшы свой ваяўнічы выгляд і ператварыўшыся ва ўтульную хатнюю бабульку. — Гэта ён прабіраўся дахаты па начным садзе і быў прыняты табой за рабаўніка ці палюбоўніка адной з дам.
Паліцыянт хмыкнуў.
— Ты ўжо прабач, што мы зрабілі табе такую праверку, — працягвала бабуля. — Юлія нам вельмі дарагая, і мы не маглі аддаць яе замуж за першага сустрэчнага.
— Праверку? — перапытаў Антон, хаваючы рукі ў кішэні.
— Так, — лагодна ўсміхнулася бабуля. — Занадта шмат прайдзісветаў палюе за калекцыяй. Мы павінны былі дакладна ведаць, што ў цябе няма карыслівага інтарэсу. Мы далі табе ў рукі разламашку і паглядзелі, што будзеш рабіць далей: раскруціш яе на шрубкі.
— Прадасі за кругленькую суму, — працягнула цётка Аліна.
— Выкінеш у памыйнае вядро, — дадаў дзядзька Карл.
— Ты паводзіў сябе годна, — падсумавала бабуля. — Ты гатовы быў прызнацца ў тым, чаго не здзяйсняў, пайсці за рашотку, абы не пацярпеў невінаваты. Гэта многа значыць для нас, Антон. Мы рады прыняць у сям’ю такога чалавека. Мы благаслаўляем ваш з Юліяй шлюб.
«Вы, можа, і радыя, — падумаў Антон нервова. — Але я зусім не гару жаданнем увайсці ў вашу сям’ю. Насупраць, у мяне ёсць толькі адно імкненне — як найхутчэй апынуцца далей ад гэтага гасціннага даху. Праверку яны зрабілі, трэба ж. Гэта ганебнасць, так здзекавацца над людзьмі. Хутчэй бы адсюль!» Яму кацела закрычаць на іх усіх і затупаць нагамі, як робяць пакрыўджаныя дзеці.
Але дом майстра Люфта не дазваляў істэрык. Самыя гадкія і непрыемныя рэчы тут было прынята казаць спакойна, ціха, з іранічнай усмешачкай. «Вы здзекаваліся з мяне, смяяліся ў мяне за спінай, выставілі мяне ідыётам. Істэрыкі ды скандалу вы ад мяне не дачакаецеся».
Ён азірнуўся на Юлію. Яна стаяла, склаўшы рукі, і глядзела ўбок з самым абыякавым выглядам.
— Ведаеце, мадам Люфт, — стрымана адказаў ён, — адбылося прыкрае непаразуменне. Я не з’яўляюся жаніхом вашай унучкі. Мы добрыя сябры, не больш. Дзякую вам за гасціннасць, але цяпер я змушаны пакінуць ваш утульны дом.
Павісла паўза.
— Што ж, выпрабаванне на вытрымку ты таксама прайшоў, — спакойна адказала мадам Люфт. — Ветлівасць і стрыманасць — важныя якасці для.
— Я паўтараю, мадам Люфт, я не кахаю вашу ўнучку і не збіраюся на ёй жаніцца! — перабіў яе Антон, напляваўшы на ўсялякую ветлівасць. Яго словы выклікалі дружны смех.
— Сябручок, ніхто і не прымушае цябе жаніцца, — прабуркатала бабуля. — Давай прысядзем, і я распавяду табе, як ідуць справы.
Гэтак жа хутка, як прыйшлі, сваякі разышліся па пакоях. Нібы тэатральная трупа па загадзе рэжысёра. Засталіся толькі бабуля і Антон, на канапе перад чайным столікам, ды яшчэ Кіра прыладзілася з нагамі ў глыбокім крэсле ды задуменна глядзела на Антона вялікімі сінімі вачамі, якіх не бывае ў прыродзе. Люфі задрамаў на дыване.
— Не сярдуй на нас, сябручок, — гаварыла бабуля, разліваючы бог ведае адкуль ўзятую гарачую гарбату ў напаўпразрыстыя кубачкі. — Я ведаю, што ты думаеш цяпер: ах, каты, запрашаюць у дом гасцей і здзекуюцца над імі, перадражніваюцца за спінай.
Антон злавіў сябе на тым, што згодна ківае.
«Умее загаварыць зубы», — падзівіўся ён. Бо яшчэ хвіліну назад ён ненавідзеў усё сямейства Люфтаў, а цяпер ужо не адчуваў нічога, акрамя стомленасці.
— Усе гэтыя пасткі прыдумала я, — сказала мадам Люфт, памешваючы ў кубку. Будзённа так сказала. Антон здзіўлена ўтаропіўся на яе. — Так, так, ты цяпер здзіўляешся: навошта ёй на старасці год такія несумленныя забаўкі. Так, раней у мяне былі іншыя спосабы пазабаўляцца. Мой любы муж дарыў мне разламашкі, і я павінна была разгадваць іх сакрэт, — бабуля сумна ўсміхнулася. — Але, як бачыш, сяб ручок, пяць гадоў таму здарылася сумная гісторыя. Майстар Люфт знік. Замкнуўся ў майстэрні, робячы чарговую разламашку, а раніцой знік, пакінуўшы замест сябе толькі гэта.
Яна дастала драўляны чорны куфар. На яго вечку стаялі чатыры чарапахі, на чарапахах — слон, а на яго спіне нейкім чынам трымалася круглая маленькая пла нетка. Яна круцілася ад дакранання, і ў ёй часам адкрываліся і зачыняліся шкляныя акенцы.
— Гэта яго апошняя праца. Ніхто не ведае сакрэту, нават я. Няма ні ключа, ні замочнай шчыліны. Усе кажуць, што ён памёр, патануў, знік, а я думаю: раптам ён нудзіцца пад замком усярэдзіне гэтай разламашкі? Ніхто не верыць у гэта, і мне застаецца толькі захоўваць куфар, каб ён не патрапіў у чужыя рукі.
Бабуля ўздыхнула зноў.
— Я часам чакаю, што ён вызірне з акенца. Думаеш, я звар’яцелая старая? Ён сышоў, а я засталася ахоўваць яго працы. Ніхто з сям’і не стаў мне памагатым. Нібы змовіўшыся, яны прапанавалі прадаць калекцыю і падзяліць грошы пароўну. Дзіва што, ніхто з іх не ўмеў адкрыць нават простую табакерку-разламашку, не кажучы ўжо пра такія загадкі, як кубак-невылівайка ці вечны пясочны гадзіннік. Яны не ўмелі разгадаць сакрэт — і лічылі за лепшае збыць яго з рук. Адна толькі Кіра, — бабулька пяшчотна ўсміхнулася дзяўчынцы, — сваімі спрытнымі пальчыкамі змагла адкрыць амаль усе разламашкі. Яны слухаліся яе, адчувалі ў ёй гаспадыню. Сям’я яшчэ не ведае, але ўсю спадчыну я адпісала Кіры.
Кіра сядзела пахмурная і ціхая. Відаць, яна была ў курсе ўсіх бабуліных задум. Ці не ўсіх? Антону вельмі не хацелася думаць, што і Кіра яго ашуквала.
— Яна вялікая разумніца, — ласкава сказала бабуля. — Але яна ўсяго толькі дзяўчынка, ёй будзе цяжка адной берагчы калекцыю.
Бабуля зрабіла паўзу і стала піць гарбату, нібы даўшы час Антону самому сцяміць, пра што далей пойдзе гаворка. Але ён таксама пачаў піць гарбату, чакаючы працягу.
— Ты быў бы выдатным мужам для Кіры, — пачала бабуля нечакана, і Антон папярхнуўся гарбатай.
Ён паглядзеў на дзяўчынку. Кіра сядзела, апусціўшы галаву, шчокі яе румяніліся. Але ж і Юлія днём плакала вельмі пераканаўча. Антон зноў заблытаўся. Верыць ці не? Кіра не з тых, хто любіць хлусіць, гэта ён зразумеў, але ж яе маглі прымусіць. Зрэшты, у любым выпадку, — якое гэта мае значэнне? Бо і Кіру ён не кахае, і не збіраецца жаніцца на ёй, тым больш па разліку.
— З вас атрымалася б цудоўная пара, — працягвала мадам Люфт. — Ты ствараў бы новыя разламашкі, працягваючы традыцыі майго мужа. Кіра была б адданай жонкай і захавальніцай ачага. Ты падабаешся Кіры, яна прызналася мне, што згодна выйсці за цябе замуж, — зразумела, калі дасягне паўналецця. Слова за табой. Падумай, Антон, ты станеш уладальнікам неверагоднай калекцыі. А я буду ведаць, што душа майго мілага Люфта ў надзейных руках, — скончыла бабуля сумна. І змагу памерці спакойна.
На паміраючую, зрэшты, мадам Люфт зусім не была падобная. Яна сёрбала гарбату і глядзела на Антона бліскучымі цёмнымі вачамі. Яна нагадвала яму варону. Разумную, хітрую, якая пралічыла ўсё на трыста гадоў наперад.
— Гэта вельмі кранальна, — сказаў Антон, як мог, ветліва. — Але ж, бачыце, жаніцца на калекцыі ці на яе спадчынніцы, — мне аднолькава не патрэбна. Калі я захачу жаніцца, то па зусім іншых прычынах. Прабач, калі ласка, Кіра. Ты добрая. Проста я не ўмею жыць вось так, як вы ўсе. Прадумваць хады, падстройваць пасткі, палохаць людзей і з усмешкай глядзець, як яны мітусяцца.
Ён машынальна ўзяў у рукі куфар, пакруціў у руках, адкрыў.
— Як?! Як ты гэта зрабіў? — падскочыла бабуля, і Кіра рванула да яго з крэсла, і са сну абурана забрахаў Люфі. — Ён ніколі раней не адкрываўся!
— Таму што быў замкнёны з сярэдзіны, — сказаў хтосьці сварліва. Антон падумаў, што ўжо чуў гэты голас калісьці, але калі і дзе?
— У сне, малады чалавек, у сне, — кпліва прагаварыў усё той жа голас.
Яны ўсе азірнуліся. У дзвярах пакоя стаяў майстар Люфт. Чорная камізэлька, растрапаныя сівыя валасы і мяшок новых разламашак, нядбайна кінуты на падлогу. Люфі радасна скакаў вакол старога, скавытаў, з усіх сабачых сіл віхляючы хвастом.— Дзядуля! Я ведала, ведала, што ты не памёр! — выклікнула Кіра. Упершыню Антон убачыў, як яна ўсміхаецца, і міжволі загледзеўся. Што ні кажы, а дзяўчаты ў сям’і Люфт былі вельмі прыгожыя.
— Як бачыш, — развёў рукамі майстар Люфт. — Я падарожнічаў па іншых светах, выглядаючы часам у акенца на свой дом, пакуль вы падшуквалі мне годнага вучня. І нарэшце вы яго знайшлі!
— Што ж, з вяртаннем, — сказаў Антон стомлена. — Гэта вялікі гонар для мяне, прысутнічаць пры такой грандыёзнай падзеі. Але цяпер дазвольце развітацца. Мяне чакаюць неадкладныя справы.
Пара Люфт моўчкі глядзела на яго.
Антон выцягнуў з кішэні Кірынага паяца, працягнуў дзяўчынцы.
— Адрамантаваў? — ціха спытала Кіра.
— Не, — прызнаўся Антон. — Так і не разабраўся, з якога боку падысці да гэтай штуковіны. Не варты я быць стваральнікам разламашак, не па зубах мне гэтыя сакрэты. І ў мужы табе не падыходжу, — з усмешкай дагаварыў ён.
Кіра раптам ізноў пачырванела, і Антон са здзіўленнем зразумеў, што яна не хлусіць, ён сапраўды ёй падабаецца, і ад гэтага, як ні дзіўна, яму стала цёпло і прыемна. Напэўна, Кіра была адзіным чалавекам у гэтым доме, хто не выклікаў у яго адмоўных пачуццяў.
— Хацела б я ведаць, як можна адрамантаваць тое, што не зламана, — усміхнулася мадам Люфт. — Кіра, скажы дзякуй маладома чалавеку за тое, што ён не распароў твайму паяцу жывот і не ўставіў унутр драцінкі з батарэйкамі. Бывалі ў нас такія прэцэдэнты.
— Вось ты і прайшоў апошняе выпрабаванне. Прызнаць, што ты чагосьці не ўмееш — вельмі сумленна, — сказаў задаволена майстар Люфт. — Ужо каго я сапраўды не жадаў браць у вучні, так гэта ўсёведа, які вучыць птушак лётаць і рыбу плаваць.
— Шчасліўчык, — замілавана прамовіла бабуля Люфт. — Ты хоць разумееш, якога гонару ўдастоіўся? Ты будзеш вучнем самога майстра Люфта!
Антон стаяў разгублены. У гэтым доме з ім абышліся, як з паддоследным пацучанём. Правялі па лабірынтах, пахвалілі — «кемлівы!» — і далі цукрык ва ўзнагароду. Вось толькі Антона каламуціла ад гэтага ласунка. І ў тым, што гэта выпрабаванне апошняе, ён не быў упэўнены. Мець зносіны з людзьмі, якія так проста хлусяць, яму не хацелася.
На падлозе стаяў мяшок з разламашкамі. Там штосьці вабна паблісквала: тырчалі фасетачныя вочы, слюдзяныя крылы, віднеліся драўляныя колцы і самі па сабе пазвоньвалі нябачныя бразготкі. Разламашкі вабілі да сябе. Кіра глядзела заду менна прыгожымі сінімі вачамі. Усміхаліся старыя. А ўнутраны голас нашэптваў Антону, што спакойныя нервы значна важней за прыгожыя рэчы. І што, урэшце, не такія ўжо і дрэнныя музычныя скарбонкі...