— Дзе ето я выгульвацца буду?! Што вы гаворыце!
— Знаю, што кажу! "Дзе, дзе буду?" Ведамо, дзе — там, куды везці просіш! Куды ехаць саветуюць саветчыкі ўсякія…
— Божа мой, ці вы не бачыце нічого! — Ганну брала роспач. Вішнёвыя вочы сталі вільготныя. Ca страхам, з горам выпаліла: — Ці вам — усё адно, што… што будзе!
— Ето табе — усё адно! — ускіпеў Глушак. — От прыдбаў нявестку на сваю галаву. Ето ты не бачыш нічого!
— Задыхаецца ж саўсім! — трацячы рэшткі надзеі, што стары злітуецца, крыкнула Ганна.
— Не задыхнецца! — крыкнуў i стары.
— Вы ўсё як знаеце — загадзя, — запярэчыў Сцяпан.
"От жа дзіцятка: няма таго, каб шанаваць, падтрымліваць бацьку, — таксама на бацьку кінуцца рад!"
— Знаю! — злосна зіркнуў на Сцяпана стары. Ён тут жа стрымаў сябе, з годнасцю i мудрасцю чалавека, які ведае, як усё павінна ісці, прасіпеў разважна: — Бог захоча — дак будзе жыць… А як не ўпадабаецца Богу — то ніякі дохтар не паможа…
Халімон стаў мармытаць малітву, хрысціцца. Ганна, слухаючы гэтае мармытанне, падумала са злосцю: малітва адна, пэўна, — каб пагода добрая была заўтра!..
Яна знарок не глядзела на Яўхіма, які, абапіраючыся аб калёсы, пабліскваў цыгаркаю, — паліла крыўда на яго. Хоць бы словам адгукнуўся, падтрымаў! Цяжка было загаварыць з ім, але ўсё ж не вытрывала:
— А ты, ты — што ж маўчыш? Ці табе ето… абы-што?
Ён не спяшаўся адказваць. Агеньчык цыгаркі зазырчаў i раз i другі, перш чым ён загаварыў, спакойна, роўна, як з меншаю:
— А я не люблю плясці попусту.
— Дачка… памірае, а табе ўсё — попусту!..
Цыгарка зноў зазырчала, перш чым ён прамовіў:
— Не памірае i не памрэ. І няма чаго тут — трэсціся ды кідацца на ўсіх!..
— На вас кінешся! Вельмі вы заварушыцеся! Вам — абы сено не папрэло!.. — Ганна загаварыла парывіста, рашуча: — Адна пайду! На руках панясу! І — не трэба мне нічого вашаго! Ніякіх вашых клункаў не трэба!
— Пляцеш немаведамо што! — Яўхім, недавольны, кінуў цыгарку, плюнуў.— Ужэ чорт знае чаго ўбіла ў голаву сабе! Загадзя ўжэ малое ў магілу кладзе!
— А вам i страху мало! Вам аб адном страх!.. — душачыся слязамі, напала яна зноў на Яўхіма. Не скончыла.
Глушак-стары перапыніў малітву, загадаў люта:
— Ціхо ты! Не бачыш — малюся!.. — Ён памаўчаў, прасіпеў разгублена: — Збіла саўсім, паганка! — Закрычаў: — Волі багато ўзяла!
— Aгe, "багато"! У вас возьмеш яе!..
— Як гаворыш са мной! — Глушак быў ужо, здавалася, гатоў кінуцца на яе з кулакамі.
Яна сказала зацята:
— Так, як i вы са мною.
Ён, можа б, i кінуўся, калі б за Ганну не ўступіўся Сцяпан. Гнеў старога Глушака пайшоў i ў другім кірунку: зноў гэты смаркач утыкае нос свой куды не трэба! У той жа момант Халімон учуяў нядобрае Яўхімава маўчанне: чорт яго ведае, што выкіне гэты, толькі крані яго жонку! А тут Халімоніха ўперлася ў Фудзі старога, начала вярзці штосьці супакойлівае, прымірэнчае. Глушак адно злосна ўпікнуў Яўхіма:
— Прывёў дабро ў хату! Прыдбаў роднаму бацьку!..
Усе перамаўчалі яму.
3
He далі Ганне пайсці з малой. Яўхім сілком адарваў ад калыскі, стаў на дарозе. Бачыла: не пусціць да дзіцяці, не дасць Верачкі. Зразу ж за ім Халімоніха насела на Ганну з угаворамі, з папрокамі: выдумала перціся сярод ночы ў такую далеч, цераз лясы, цераз балоты! То ж каб да Захарыхі-знахаркі дайсці, колькі папяцца трэба, а пра Загалле ці Юравічы i казаць няма чаго: ночы цэлай мала! І дужаму дзіцяці дарога такая — пакута, а як жа можна рызыкаваць хворанькай, якой i ў калысцы нядобра!..
Ганна ведала: старая гаворыць праўду. І ўсё ж не ўседзела б Ганна — страшна ісці ў дарогу, але яшчэ страшней сядзець вось так, склаўшы рукі, глядзець, як марнее, гіне на вачах малая. Там, у цёмнай, далёкай дарозе, хоць рызыка, затое ж недзе за ёй i надзея, палёгка Верачцы, ратунак. Не паглядзела б Ганна ні на што, панесла б беражліва дачушку да гэтай надзеі, каб Яўхім не заявіў, што, калі да ранку Верачцы не стане лепш, возьме коней i завязе сам хоць к Захарысе, хоць у Юравічы…
Усю ноч Ганна не счыняла вачэй над калыскай. Некалькі разоў давала Верачцы грудзей, але тая не брала. Ганна душыла страх, старалася не траціць спадзяванку, што вось-вось бяда пачне цішэць — перастане дачушка гарэць, кідацца, задыхацца. І баялася бяды, i не верыла ў яе, у жорсткасць, бязлітаснасць лесу, не хацела, не магла паверыць, што можа здарыцца страшнае, ад адной думкі пра якое ўсё халадзела ўсярэдзіне. Не чуючы ніадкуль падмогі, вымушаная сядзець, чакаць, што прысудзіць лес, увесь пал анямелай ад страху, з трывожнай i ўпартай надзеяй душы аддавала малітве: усё залежала ад Бога, ад Яго літасці, Яго чуласці. Калі малілася, думала пра Бога, цешыла сябе: Ён, усёмагутны, справядлівы, заступіцца, не дасць у крыўду. Не можа ж быць, каб Ён не зжаліўся, каб адабраў у яе самае дарагое, адзінае, што яна мае, чым толькі жыве!..
Якіх ласкавых слоў не нагаварыла яна малой у гэту на ўсё жыццё помную ноч! І бадзёрыла, i абнадзейвала, i абяцала: яшчэ трохі пацярпі, ужо небагата асталося, хутка будзе добра — прасіла, маліла, у роспачы хілілася над дачушкай, якая ўсё хрыпела, задыхалася. Зноў i зноў давала малой грудзей, усё не траціла надзеі, што возьме, пап’e, падужэе Верачка. Але дачушка не брала, не піла. Ніколі ў жыцці не было ў Ганны такога гора i такой любасці, такой прагі аддаць усю сябе другому, каб толькі яму хоць трохі палягчэла!
Як ірвалася, хапала паветра гарачым, агністым роцікам, як пакутавала бедная дачушка! Як дужалася з зацятай хваробай маленькае, такое кволае, згаладалае, аслабелае цельца! Вось-вось — нямела ад страху Ганна — не вытрывае, здасца, сціхне без сілы, — малая ўсё кідалася, усё хапала паветра, змагалася за жыццё.
Як у страшным трызненні была тая ноч. І духата звечара, i налёты халоднага ветру сярод ночы, i бляск маланак, i грымоты, i дождж, шумлівы, халодны, — усё гэта было нібы тым жа трызненнем, усё спляталася з надзеямі i адчаем той бясконцай ночы.
Верачка перажыла ноч. З хвіліны на хвіліну павінна было паказацца сонца. Балота, лес, свет цэлы чакаў, калі яно выблісне, заззяе. У чаканні гэтага хараства штосьці новае, абнадзейлівае зацяплела ў душы Ганны.
Яўхім устаў, ускінуў аброці на плячо i пацёгся па коней. Значыцца, хутка — у дарогу, дзе Вераччына збавенне. Можа, гэты дзень будзе шчаслівы — дай Бог, каб ён быў шчаслівы!.. Ганна ўжо намерылася сабраць што трэба ў дарогу, калі Верачка трудна захрыпела. Напружылася — як бы хацела ўзняць галоўку. Аж выгнулася ўся. Раз, другі i — сціхла.
Ганна глядзела на яе няцямна, не разумела, не верыла. Малая не дыхала. У Ганны самой сцяло дыханне, сама на нейкі час перастала дыхаць, адно глядзела, глядзела — дачушка хоць бы варухнулася! Увачавідкі з кволага тварыка стала хутка спадаць чырвань. Лобік, шчочкі, насок хутка бялелі.
— Верач!.. — застраў у горле жахлівы крык.
Дзіўна паслабелымі рукамі схапіла, прытуліла яе, яшчэ цёплую, яшчэ нібы жывую, прытуліла да сябе, як бы хацела аддаць ёй сваю цеплыню, утрымаць жыццё.
— Верачко! Дзіц-цятачко!.. Донечко мая!.. Не трэба! Не трэба! — шаптала-стагнала, мапіла, чуючы адно: Верачка халаднее.
Не ўбачыла, як узышло сонца, як усё зазіхацела тысячамі зорак-расінак. Не пачула, як пад’ехалі калёсы, не зразумела, чаму Яўхім сказаў:
— Ну от, можно ехаць…
4
На могілкі за маленькай сасновай труной i дубовым крыжам, зробленымі Чарнушкам, ішло толькі некалькі чалавек: Чарнушкі i Глушакі. Людзям не было калі хаваць — усе былі ў лузе.
Ганна сядзела на возе, над незачыненай труной, як бы абдымала яе рукой. Галава яе была схілена, сонца паблісквала ў шаўкавістых валасах, пасма якіх, непрыбраная, звешвалася на лоб. Вочы яе, сухія, гарачыя, нязводна глядзелі на малую: Верачка, блізкая i недасяжная, ляжала сярод валошак, пакладзеных Сцяпанам. Друпя суткі не зводзіла Ганна вачэй з роднага тварыка, не верыла, не магла згадзіцца, што неўзабаве тварык гэты мусіць назаўсёды знікнуць.
Яна не заўважала, як калёсы ехалі да могілак, ківаліся ў няроўных каляінах. Заўважыла толькі, што Верачцы ляжаць стала нядобра — ківае яе, водзіць яе туды-сюды. У адным месцы калёсы, аб’язджаючы яму, вельмі нахіліліся, i ў Ганны аж пахаладзела ў грудзях, калі ўхапіла, падтрымала Верачку: каб трохі — упала б, пабілася б балюча дачушка!
Каля могілак калёсы стал i. Мачыха ўзяла Ганну за плячо, гаворачы ласкавыя, суцешлівыя словы, мякка адарвала ад малой, памагла ступіць на зямлю. Павяла могілкамі, сярод старых i новых крыжоў, прышчаватых верб i разгалістых сосен. У зарасніку маладых акацый, між нізкага, густота галля, зеўрала ў цяністым прыцемку свежая яма з асыпанымі берагамі, чырванелі на ўзгорках пяску сыраватыя грудкі гліны.
Ганна рабіла ўсё як у бяспамяці, толькі вочы жылі, з нямой пяшчотай i скрухай гяядзелі, не адрываліся ад малой. Яна моўчкі стаяла з мачыхай, калі здымалі труну, ставілі на зямлю, калі поп казаў штосьці, моўчкі, паслухмяна падышла развітацца з малой. Прытулілася да тварыка, хвіліну паляжала побач, але, як мачыха ўзяла за плячо, паслухмяна паднялася. Калі ж бацька ўзяў вечка i хацеў накрыць дамавінку, з Ганны бяспамяць як бы спала рантам. Яна як бы ажыла, умомант, нібы пры бляску маланкі, убачыла пясок, гліну, цёмную зеўру ямы, убачыла, даўмела нанова, жахнулася — вырвалася з рукі мачыхі, поўная роспачы i нястрыманай сілы, з крыкам кінулася да труны:
— Не!
Яна упала на зямлю, абхапіла дамавіну, прынікла да малой. Шаптала, задыхалася ад гора, ад любасці:
— Не дам, не дам дочачку маю! Кветачку маю! Мальвачку маю!.. Не дам! Не дам! Вяргінечку маю, півонечку маю малую! Не дам! Не дам!!!
Яўхім хацеў падняць яе, але яна адштурхнула яго, упала на дамавіну зноў:
— Не дам! Не дам!!!
Тады падышоў да Ганны бацька, лагодна схіліўся:
— Ганно…
Яна зноў стала бязвольная — нема, незварушна глядзела, як накрылі века, што схавала, назаўсёды аддзяліла ад яе родны твар.
Калі бацька прыбіў века цвікамі, стары Глушак падцягнуў пад дамавіну з двух краёў вяроўкі. Стары i Сцяпан пачалі спускаць на вяроўках труну ў яму.
— Апускай! Апускай! — сіпеў Сцяпану, спалоханаму, няўпраўнаму, стары. — Ці заснуў!..
З краю ямы цурчэў, асыпаўся пясок. Калі дамавіна легла на дно, Сцяпан спыніўся, не ведаючы, што рабіць з вяроўкай, — стары недавольна буркнуў, каб пусціў яе, выцягнуў, акуратна, дзелавіта зматаў…
— Кінь грудку на дамавіну! — шапнула Ганне мачыха, i яна ўзяла камячок, квола, без сілы выпусціла ўніз.
Пачула, як стукнуў камячок, адступіла i раптам ціха, без сілы аб’ехала на зямлю. Каб трохі, упала б — ледзь намаглася ўтрымацца. Бацька заўважыў, што ёй пагана, стаў побач, паклаў руку на плячо, быццам супакойваў, даваў сілу. Стукалі, стукалі грудкі, спачатку — моцна, гулка, потым — мякчэй. Яўхім кінуў некалькі жмень; Сцяпан ухапіў жалязняк, што тырчаў убаку, — як бы спяшаючыся кончыць усё, стаў сыпаць зямлю на дамавіну, хутка, без перадыху.
Неўзабаве на тым месцы, дзе была Верачка, гарбацілася толькі горка свежай зямлі ды тырчаў новы крыж.
Стары Глушак прымяў зямлю, падсыпаў, падраўняў, перахрысціўся. Момант пастаяў ціха, потым зірнуў так, нібы паказваў: от i ўсё, можна i вяртацца, памянуць нябожчыцу. Пакорліва, разважна прамовіў:
— Бог — даў, Бог — узяў…
Ён намерыўся ісці, калі Ганна раптам узнялася, ніжучы гарачым, шалёным позіркам, ступіла да яго.
— Ето — вы! Вы!..
Ён нельга сказаць каб збянтэжыўся, але стаў. ІІерахрысціўшыся, цярпліва пакруціў сухенькаю галавою: ашалела, дурная, — сама не ведае, што вярзе!
Падскочыла мачыха, хацела супакоіць. Але Ганна слова не дала сказаць ей, поўная крыўды, болю, нянавісці, гневу, што душылі яе, выдыхнула зноў зацята, люта:
— Вы! Вы! Загубілі донечку маю! Загубілі-і!!!
Стары кальнуў яе злым, вострым позіркам. Гора горам, а трэба ведаць, што гаворыш! Такое страхоцце нізашто ўзвяла!
Быць бы большай бядзе, калі б Глушачыха, што хвіліну назад стаяла над магілкай са слязамі, не заўважыла, як ад калёс нядобра, рашуча ступіў да бацькі Сцяпан. Кінулася да сына, уткнулася ў грудзі, утрымала — ледзь утрымала! У час умяшалася ў звадку i мачыха Чарнушкаў: сілком адвяла Ганну ўбок, за акацыю. Загаманіла, затлуміла словамі.
Старога Халімона супакоіў сівенькі разважны поп — узяў Глушака за локаць, прымірэнча, па-старэчаму ўлагодзіў: не бярыце вельмі да сэрца, мала што скажа жанчына з няшчасця!
Ён яшчэ нешта лагоднае гаварыў, ведучы старога з могілак. За папом i Халімонам Глушачыха павяла Сцяпана. Яўхім, які завяртаў назад калёсы, пазваў Ганну, але тая нават не азірнулася, нібы i чуць не хацела. Ён пастаяў, пачакаў трохі, упрошваць не стаў — пазваў мачыху.
— Ідзі,— сказаў мачысе бацька. — Мы патом…
— Як вам лепей. — Мачыха паволі, бы пасля цяжкай, сумленна зробленай працы, пайшла ад Ганны.
Яны асталіся ўдваіх. Ганна не лямантавала, нават не плакала — седзячы на коленцах, ціха гайдаючыся, як лазіна ад ветру, горбілася, журылася над такім яшчэ нязвычным гарбком зямлі. Сонца выйшла з-за галля, паліла ёй ненакрытую галаву, але Ганна не чула. Доўга моўчкі стаяў i бацька.
— Хадзем ужэ, — нарэшце зварухнуўся ён. — Усё адно… Не вернеш…
— Не пайду я, — не адразу, хрыпата адказала яна. Памаўчала, дадала цвёрда: — Не пайду к ім!..
5
Доўга ўгаворвала яе мачыха вярнуцца к Глушакам, к чалавеку свайму. Ганна не крычала, што не пойдзе, не гневалася, таропіла адно нязводныя, невідучыя вочы i маўчала, бы не чула нічога. Мачыха гаманіла, гаманіла, потым з лагоднай гамонкай прыбрала ёй раскіданыя валасы, завязала хустку, як хворую, падняла пад руку, вывела з хаты. Пад руку павяла па зачырвоненай заходным сонцам вуліцы. Крок у крок тупала побач — баялася, адумаецца, выкіне зноў што-небудзь, несамавітая!
Але Ганна не выкінула нічога. Цягнулася як сама не свая; як звар’яцелая, таропіла вочы. Ціха ўвайшла ў Глушакоў двор, моўчкі, паслухмяна улезла на ганак. Каля дзвярэй прыпынілася, абапершыся аб вушак, павяла вачыма — хацела штосьці даўмець i не магла. Мачыха адчыніла дзверы, пад руку ўвяла яе ў сенцы, у хату. З лагоднай гамонкай палажыла на ложак, накрыла світаю.
Яшчэ як уваходзіла, прыкмеціла на двары старую Карчыху i Сцяпана, ix пільныя позіркі; уладзіўшы Ганну, пастаралася сцішыць згадку пра нядобрую спрэчку, прымірыць. Ад Ганны адразу пакіравала на Карчоў ганак; ступіўшы ў Глушакову палавіну, знарок ветліва, зычліва дала "добры вечар" і, калі ёй адказалі, прыязна, як бы нічога i не было нядобрага, завяла:
— Такі ж, пэўна, i добры — вечар еты! Хоць бы хмарка дзе, як раней! На дождж i не паказуе! Добрая пагода буць мае!.. На дождж, кажу, i не паказуе!
— Дай Бог, кеб не було, — адгукнуўся стрымана Глушак.
— Не будзе! Пагода ўжэ будзе! Па ўсяму відно!
Мачыха сядзела, гаманіла з Глушачыхай, з Глушаком, чапляла часам маўклівага, ваўкаватага Яўхіма — усё намагалася палагодніць, прымірыць усіх з Ганнаю. Гаварыла знарок не аб спрэчцы, цешыла добрай, прыемнай гаворкай, зычлівасцю, усмешкай. Толькі нібы мімаходам упляла некалькі слоў пра Ганну:
— Не думайце бо чаго! Не бярыце да душы вельмі! Ето ж i раней гарачая була, не дай Бог, а тут — гора такое!..
— Гора, канешне!.. — паківала Халімоніха.
Глушак прамаўчаў. Было відаць, таіў яшчэ крыўду, i Куліна не стала рызыкаваць, спрытна перавяла гамонку ў надзейную мірную каляіну — не ўсё адразу! Яшчэ раней заўважыла, як пад’ехаў пад акно запрэжаны Сця панам конь, запыталася:
— Вы ето — нібы нанач на луг сабіраецеся?
— Сабіраемся…
— Ето добра. Штоб зранку ўзяцца. А то ж бяда бядою, а дзело не павінно стаяць!
— Два дні i так прапало, — панура прамовіў Глушак.
Мачыха адразу падхапіла:
— Ды ў такую пору!
— Канечне, якая там работа була ўчора, — разважыла Глушачыха. — Калі малое павезлі…
— Aгe ж, так толькі — для прыліку…
Мачыха бачыла, што Глушаку не сядзіцца: чаго добрага, зазлуе, гаворка добрая яе ні на што пойдзе — у час паднялася.