— Вось i ў цябе дачка расце, — паківала галавой старая, — i ніхто не ведае, што яе чакае!
Саша, уздрыгнуўшы, адвярнулася, каб загарадзіць ад Хадоскі дачку.
«Калi яна зачэпіць Ленку яшчэ, я скажу ёй… Няхай яна не лье слёз па сыну-здрадніку. Трэба было раней думаць i ўгаворваць Кузьму, каб кінуў паліцыю… Я ўсё скажу…» — вырашыла Саша.
Але цётка Хадоска больш не зачапіла малую. Пастаяўшы яшчэ крыху i адмахнуўшыся ад Полі, якая ca слязамі гаварыла нейкія недарэчныя словы ўцехі i запрашала сесці, яна сказала да Сашы сурова:
— Маўчыш? У вочы не глядзіш? На абаронцаў сваіх спадзяешся? Што ж… абарона ў цябе моцная, — i выйшла.
Саша i дагэтуль не разумев, чаму ўсё абышлося ціха. У вёсцы ніхто не сказаў ніводнага слова пра тое, што яна выратавала партызана. Напэўна, ніхто i не ведае. Значыцца, маўчаць i Колька Трапаш i цётка Хадоска. Але ці заўсёды яны будуць маўчаць?..
Дык ці мае яна права рызыкаваць зноў? Якая з яе падпольшчыца, партызанка! Не! Спыніцца яна не можа! Яе чакаюць там, каб даверыць вялікую тайну. Яна не можа вярнуцца, бо адчувае, што пасля гэтага ўзненавідзіць сябе i яе існаванне, без таго змрочнае, стане чарней, чым гэтая ноч. Там недзе змагаюцца, сцякаюць крывёй, гінуць тысячы людзей, каб выгнаць ворага, каб вярнуць тое шчасце, якое мела i яна, Саша. Там недзе Пятро. Яна верыць, што ён вернецца i з ім вернецца ўсё. Таму яна не можа, не мае права сядзець склаўшы рукі.
У алешніку над ракой нешта хруснула. Саша замірае на месцы. Што там — чалавек ці звер? Цішыня. Шуміць бор, журчыць рэчка, змагаючыся з ільдом, што наступав ад берагоў. Мароз мацнее. Але інею няма. Зямля чорная. На небе з'явілася прасветліна i выглянула адзіная зорачка. Ад гэтай маленькай, страшэнна далёкай зорачкі неяк адразу пасвятлела навокал. Каб не палохацца грукату ўласных ботаў, Саша нахіляецца, скідае i бяжыць далей па мёрзлай, калючай зямлі ў адных працёртых панчохах.
Каля млына яе сустрэў брат. Ён вынырнуў нечакана, як з-пад зямлі.
— Ты, Саша?
Падышоў, убачыў у яе руках боты, здзівіўся:
— Босая? Вось дурная. Абувайся хутчэй, ногі памарозіш.
Саша меркавала, што хлопцы збіраюцца ў старым млыне. Але Данік перавёў яе па разбуранай плаціне, па слізкіх, абмёрзлых кладках на другі бок рэчкі. Саша здзівілася, што ідзе ён даволі смела, не баючыся грукаць ботамі. Яны падышл! да самага лесу, i толькі тады Саша здагадалася, дзе яны збіраюцца.
Гады тры назад кал гас пачаў разводзіць трусоў. Тут была ферма: абгароджаны драцяной сеткай участак i невялікая будыніна — кухня, дзе варылі корм. Сетку i клеткі разам з трусамі парасцягалі, але будыніны пакуль што ніхто не чапаў: яна стаяла на былым, дакалгасным, надзеле, гаспадар якога цяпер служыў за старасту. Зямля тут была, магчыма, самая кепская, адзін пясок, але многія з вяскоўцаў заяўлялі, што з ix даволі той зямлі, якой яны карысталіся да калгаса, на што большае яны не прэтэндуюць. Людзі не верылі ў трываласць «новагапарадку».
Hi печы, ні катлоў у былой кухні ўжо не было, вокны забіты шалёўкай. Гэта, напэўна, зрабіў стараста. Але шчыліны паміж шалёўчынамі старанна пазатыкаў нехта, безумоўна, другі. Куча саломы ляжала ў адным куце, у другім — гарэла самаробная васковая свечка.
Саша абвяла позіркам хату i ўбачыла толькі аднаго чалавека.
Пачуццё расчаравання, нават крыўды спыніла яе каля парогa. Каля свечкі ляжаў жыватом на падлозе суседскі сын, Данікаў равеснік, яны разам кончылі сёмы клас, — Цішка Матыль. Але калі Данік выглядаў як сталы хлопец, то Ціхан гэты здаваўся яшчэ зусім дзіцянём: нізкарослы, рудзенькі, з прышчаватым тварам, ціхі i сарамлівы — нейкі зусім непрыкметны. Праўда, Цішка быў лепшы вучань, выдатнік. Але Саша не помніла, каб Данік асабліва сябраваў з ім.
Ён глянуў на Сашу i сарамліва апусціў вочы.
«Дык гэта ўся ix арганізацыя? Дзеці», — падумала яна.
Але раптам з-за кучы саломы пачуўся голас невядомага; голас належаў больш сталаму чалавеку.
— Сядайце! — уладна загадаў ён.
Саша паслухмяна апусцілася на калені побач з Ціханам.
— Ці ведаеце вы, куды ўступаеце? — спытаў голас.
— Ведаю, — адказала Саша; гэтая таямнічасць не спадабалася ёй. «Як у секце якой». Голас невядомага здаваўся крыху знаёмым, але ўспомніць, хто гэта, яна не магла.
— Падумайце, ці адчуваеце вы ў сабе сілы мужна сустрэць любую небяспеку на тым шляху, на які ўступаеце?
— Каб не адчувала, то не прыйшла б сюды. Мяне ніхто не цягнуў.— У голасе яе пачулася крыўда, i чалавек за саломай збянтэжана кашлянуў i памаўчаў больш, чым трэба.
— Дайце руку вашым сябрам i паўтарайце за мной словы прысягі.
Даніла i Ціхан працягнулі свае рукі i сціснулі моцна яе маленькую, але загрубелую ўжо ад цяжкай працы руку.
— Я, грамадзянін Савецкага Саюза…
— Я, грамадзянка Савецкага Саюза… — удакладніла Саша.
Невядомы зноў кашлянуў.
— Член Ленінскага камсамола…
— Член Ленінскага камсамола…
— Уступаючы ў падпольную арганізацыю для барацьбы з фашысцкімі акупантамі i ix паслугачамі, клянуся…
I раптам ад Сашы адышло, знікла ўсё знешняе: таямнічасць, якая не спадабалася, рукі хлопцаў, што сціскаюць яе руку, голас невядомага. Словы прысягі ўліваліся ў яе магічнай сілай. Ад гэтага пачынала хутчэй струменіць кроў, часцей білася сэрца, глыбокім i перарывістым стала дыхание. Голас яе мацнеў з кожным словам i дзе-нідзе зрываўся i дрыжаў.
— За смерць нашых матак i дзяцей, за ix кроў i слёзы… — Словы гэтыя салёна-горкім камяком сціснулі горла; Саша на момант змоўкла.
Хлопцы адчулі, як дрыжыць яе рука. Але раптам голас яе як бы прарваўся праз нейкую цяжкую перашкоду i зазвінеў з новай сілай:
— …я клянуся помсціць праклятым фашыстам бязлітасна, усімі сродкамі падпольнай барацьбы…
Яна сказала гэта гучней, чым трэба, i чалавек за саломай панізіў голас. Але Саша не звярнула ўвагі на гэтую акалічнасць, бо падказчыка больш не існавала для яе. Ёй здавалася, што гарачыя i суровыя словы ідуць з глыбіні яе ўлаенага сэрца. На Даніка i Цішку яна таксама забылася. Яна глядзела ў цёмны кут, а бачыла вялікія прасторы роднай зямлі, натоўпы людзей, калоны чырвонаармейцаў… Усяму народу давала яна клятву!
— Калі ж я парушу гэтую клятву — здраджу, збаюся, выдам тайну арганізацыі, няхай рука маіх сяброў бязлітасна пакарае мяне…
Саша была яшчэ там, у невядомай далечы, дзе ішла барацьба, калі над самым вухам пачула ціхія звычайныя словы:
— Добры вечар, Саша.
Яна страпянулася. З цемры схіліўся да яе знаёмы твар. Толя Кустар прыветліва ўсміхаўся i працягваў руку. Саша нават не адразу зразу мела, адкуль ён з'явіўся. З Толем яна разам вучылася ў сямігодцы. Але гэта быў «чужак», ён жыў на пасёлку Кустары, які належаў да іншага сельсавета. Пасёлак быў кіламетры за тры ад ix вёскі, за лесам, а таму сустракаліся яны толькі ў школе, i нельга сказаць, каб былі сябрамі.
Саша пасля ніколі не цікавілася лесам Толі i іншых аднакласнікаў з пасёлка. Чула неяк краем вуха, што Толя скончыў ФЗУ i працуе недзе ў Мінску электраманцёрам.
Зразумеўшы, што гэта ён падказваў ёй словы прысягі, Саша ўзрадавалася: ёсць, значыцца, у арганізацыі больш сталыя людзі! Толя — яе аднагодак, самастойны чалавек, рабочы!
Толя моцна сціснуў яе руку i сказаў:
— Вось як мы сустрэліся з табой!
Hi ён, ні брат, ні Цішка не сказалі ёй больш ні слова пра тое, куды яна ўступіла, што павінна рабіць, як паводзіць сябе. Яна зразумела: усё сказана ў словах клятвы. Яна свяшчэнная, гэтая клятва, i нельга разбаўляць яе звычайнымі словамі. Ды i ўвогуле лішняга тут ніхто не гаварыў.
Толя Кустар падсунуў бліжэй свечку, зняў пальцамі, як абцугамі, нагар i ціха сказаў:
— Пачнём, таварышы.
Данік падсунуўся бліжэй да яго, абхапіў рукамі калені i схіліў галаву, нарыхтаваўшыся слухаць. Цішка не варухнуўся, ён, як i раней, ляжаў на жываце, падпёршы рукамі галаву; далоні закрывалі шчокі, а рудаватыя валасы — лоб, i Саша бачыла адны яго вочы, вялікія, зацянёныя вейкамі, стомленыя, як у дзіцяці, якому хочацца спаць, i сумныя. У Толі, наадварот, вочы былі ясныя, вясёлыя, полымя свечкі, што гарэла каля яго ног, адбівалася ў зрэнках дзіўным, як бы жывым святлом.
— Перш за ўсё — пра галоўнае ў нашай дзейнасці…— пачаў Толя крыху афіцыйна i ўрачыста, але тут жа акінуў усіх задаволеным позіркам і, панізіўшы голас, проста паведаміў: — Радасная навіна, хлопцы: Стары ўстанавіў сувязь з партызанамі.
— Hy-y? — падхапіўся Цішка, сеў, i вочы яго заблішчалі.— Як? Дзе?
А Саша падумала: «Значыцца, ёсць яшчэ нехта больш сталы, каго яны называюць Старым. Хто ж гэта?»
— Не мае значэння, Ціхан, як i дзе… Галоўнае, што сувязь ёсць… Будзе! Мы павінны паслаць у атрад свайго чалавека i дамовіцца аб пастаяннай сувязі. Стары скажа, куды ісці…
— Я! — выгукнуў Цішка. — Мяне…
— Чакай! — спыніў яго Толя. — Я думаю, што лепш пайсці Данілу. Нам з табой ёсць іншае задание. Першае задание ад партызанскага камандавання… Яно вынесла прысуд чалавеку, які выдаў фашыстам раненых партызан. Нам даручылі выканаць гэты прысуд…
Саша зразумела, што трэба некага забіць, пакараць смерцю, i жахнулася: раптам калі-небудзь такое задание дадуць ёй, а яна… яна не здолее забіць чалавека!
— Хто? — спытаў Цішка, вочы яго зноў патухлі, i ён зморшчыўся, як ад нечага вельмі брыдкага.
— Ляснічы.
— Наш? У яго чацвёра дзяцей! — вырвалася ў Сашы.
Ляснічы быў чужы i незнаемы ёй чалавек. Але тыдні два назад яна з ім пазнаёмілася. Ён прыехаў увечары i вельмі прасіў, каб яна прыняла роды ў яго жонкі. Саша не хацела, нават баялася ехаць у лес. Але ў чалавека быў надта разгублены выгляд, ды i Поля, звычайна баязлівая, шапнула, што варта паехаць: ляснічы заўсёды спатрэбіцца.
Спакутаваная родамі жанчына, ціхая i ласкавая пасля таго, калі ўсё шчасліва скончылася, прасіла павесялелага ад чаркі самагонкі мужа: «Ляксей, ты ж добра аддзякуй дохтарцы… Не скупіся». Ён на развітанне сунуў ёй тры вялікія кавалкі старога сала. I Саша, якая там, на рабоце, заўсёды абражалася, калі ёй што-небудзь падобнае прапаноўвалі, узяла гэтае сала, бо брала не для сябе, а для ўсёй сям'і, якая сядзела на адной бульбе. Усё гэта ў адзін міг паўстала перад яе вачамі, а найбольш выразна — дзеці, адно пад адно, не разабрацца, дзе старэйшае, дзе малодшае; тры пары вачанят увечары, калі ix выгналі ў другі пакой, спалоханых, a раніцой, калі ім сказалі, што ў ix ёсць брацік, здзіўленых. Дзеці, якія заўтра стануць сіротамі. Яна лепш, чым хто другі, ведае, як гэта цяжка i страшна: сама расла сіратой i сама цяпер маці.
Саша глядзела на хлопцаў з надзеяй пачуць, што ляснічы асуджаны не на смерць.
Яны пераглянуліся паміж сабой i змоўклі — больш ніводнага слова пра гэта. Сашы здалося, што хлопцы зразумелі словы пра дзяцей як яе слабасць, жаночую жаласлівасць, i спалохалася, што цяпер яны перастануць давяраць ёй тайны падполля. Яна хацела растлумачыць, што літасці да гэтага чалавека ў яе сэрцы няма. Сапраўды, хіба можа быць літасць да таго, хто выдаў ворагам сваіх людзей, партызан, ды яшчэ раненых, бездапаможных? Такому гаду яна сама прыдумала б самую страшную кару! Але дзеці. Яна, маці, не магла не падумаць пра ix… Няхай таварышы правільна яе зразумеюць…
— Я прымала роды ў яго жонкі,— сказала Саша. — Я думаю, дзеці не вінаваты, што бацька ў ix такі…
— Дзяцей ніхто не вінаваціць, — сурова адказаў Цішка. — Мы не фашысты.
Саша ўзрадавалася, што размова аднавілася. Але Толя Кустар у гэты момант пачаў гаварыць зусім пра іншае:
— Таварышы, набліжаецца свята Кастрычніка. Мы павінны адзначыць яго. Людзі павінны ведаць, што ёсць сілы, якія змагаюцца з ворагам… што фашысцкая прапаганда — брахня… ІТрапаную… Першае — расклеіць лістоўкі… Будзем спадзявацца, што атрымаем ix з партызанскага атрада, калі ж не — напішам самі… Другое… Прапаную на ўсіх грамадскіх будынках — на школе, сельсавеце, клубе — вывесіць чырвоныя сцягі. Пашыць сцягі даручым Сашы. Згодна? — звярнуўся ён да яе.
Саша кіўнула галавой. Але першае баявое задание не ўзрадавала яе, бо здалося дробязным: вялікая справа пашыць чатыры сцягі!
Хлопцы сур'ёзна абмяркоўвалі, дзе ўзяць тканіну на сцягі, як лепш ix вывесіць, каму пісаць лістоўкі. А Сашы здавалася, што робяць яны гэта знарок, каб не гаварыць пры ёй пра больш важныя справы. Данік прапанаваў у дзень свята спаліць мост на шашы — той самы, які ўзарваў Алёша Кошалеў i які акупанты нядаўна аднавілі. Прапановы яго чамусьці не прынялі. I Саша зноў падумала, што не прынялі таму, што прысутнічае яна, слабая жанчына, якая быццам пашкадавала здрадніка.
* * *
Толькі сёмага лістапада Саша зразумела значэнне сцягоў, якія яна ўпотайкі пашыла i перадала Даніку.
Раніцой, калі яны з Поляй пачалі паліць у печы, да ix прыбегла суседка Аксана, узрушаная, трохі спалоханая, але ўзрадаваная.
Яна нават забылася павітацца, а з парогa таямніча зашептала:
— Бачылі? Сцягі! Нашы! — Вочы яе гарэлі.
Яны выйшлі на вуліцу. Напярэдадні выпаў снег. Першая ваенная зіма ўсюды лягла вельмі рана. Уначы прыціснуў мароз, неба ачысцілася ад хмар i было глыбокае, яснае, як быццам старанна вымытае. Снег зусім па-зімоваму рыпеў пад нагамі. З комінаў у празрысты блакіт падымаліся белыя слупы дыму. Але не гэтае хараство прыцягвала ўвагу людзей. Вялікі чырвоны сцяг над школай — вось што выводзіла з хат старых i малых. Сцяг ледзь трапятаўся, палымнеў i на фоне блакіту, над цёмнай сцяной лесу здаваўся агромністым, як зара, — на паўнеба. Сэрца ў Сашы адразу напоўнілася ўрачыстасцю: прыйшло свята, суровае, падпольнае, але такое, якога нікому i ніколі не знішчыць, не згасіць, якое заўсёды, у любых умовах, будзе палымнець вось такімі сцягамі. Гэта не проста сцягі, гэта — кроў тых, хто аддаў жыццё за гэтае свята, гэта сэрцы — яе, Данікава, Толева, Цішкава, невядомага ёй Старога — палымнеюць там, над дахамі школы, сельсавета, клуба. Ад такога адчування стала радасна.
Саша прайшлася па вуліцы. Усе глядзелі на сцягі, як на нейкую знамянальную з'яву. Смялейшыя стаялі на вуліцы, нават збіраліся групамі, больш асцярожныя — у сваіх дварах. Але нават у рухах i словах людзей адчуваўся святочны настрой.
Цішка Матыль павітаўся i ціха павіншаваў:
— Ca святам, Саша!
А праз колькі двароў яе гэтак жа ціха павіншаваў аднаногі дзядзька Раман:
— Ca святам, хросніца!
— Вас таксама, хросны!
Саша прыпынілася каля яго.
— Малайцы хлопцы! — кіўнуў ён на будынак сельсавета.
— Якія хлопцы? — здзівілася яна, устрывожаная.
— Што сцягі павесілі. Каб я ведаў, хто гэта зрабіў, я пацалаваў бы ix, галубкоў шызых…
Сцягі доўга ніхто не здымаў — ні паліцаі, ні стараста. Потым Саша даведалася, што каля кожнага з ix хлопцы прымацавалі дошчачку з надпісам: «Замініравана». Толькі ў другой палавіне дня прыехаў ваенны камендант з атрадам жандараў i паліцаяў. Камендант загадаў пасадзіць пад арышт мясцовых паліцэйскіх, выцяў бізуном старасту i скінуў яго з пасады. Потым сабраў самых старых мужчын i пачаў расказваць ім, якая моцная нямецкая армія i якая слабая савецкая, радасным крыкам паведаміў, што нямецкія часці ўступілі ў Маскву, a ў заключэнне пагразіў:
— Калі ў вашай вёсцы будзе яшчэ хаця б адзін бандыцкі выпад супраць новага парадку, я павешу вас. — Ён абвёў позіркам групу панурых барадатых людзей, падумаў i дадаў: — Не, я павешу не вас. Я павешу кожнага другога ва ўзросце ад пятнаццаці да трыццаці год. Майце на ўвазе гэта i перадайце ўсім!
Камендант i эсэсаўцы паехалі, a паліцаі асталіся: вёска была занесена ў лік небяспечных крамольных пунктаў, i замест невялікай варты ў школе размясціўся цэлы гарнізон. Новыя паліцаі вялі сябе нахабна: кралі курэй, парасят, разганялі зборы, вечарынкі, каго сустракалі позна ўвечары, збівалі, хто б гэта ні быў — малы, стары, жанчына; як валацугі, цэлую ноч шлындалі па вёсцы, падслухоўвалі, падглядвалі ў вокны. Адным словам, «новы парадак» праявіў сябе на поўную сілу.
Лютавала ранняя суровая зіма: трашчалі маразы, вылі снежныя завірухі.
У хаце не было газы. Зараблялі кавалак хлеба пры лучыне _ пралі кудзелю для тых увішных гаспадароў ці гаспадынь, якія, нягледзячы на вайну, выбралі для сябе калгасны лён. Саша ніколі раней не прала i з першых жа дзён зненавідзела гэтую дапатопную работу. Манатоннае гудзенне самапрадкі, няроўнае святло лучыны — то ўспыхне, то згасне, свіст ветру i крокі паліцэйскіх — усё гэта наганяла такую нуду i роспач, што хацелася зрабіць немаведама што, абы не сядзець вось так. Саша з нецярплівасцю чакала, калі падпольшчыкі дадуць ёй задание. Але падполле маўчала, нават на сход ці збор больш яе не запрашалі.