Ён не пайшоў. Ён напісаў «Варшаўскі шлях». Сумна: такое — ды наўздагон!..
Агульны наш з Куляшовым сябар казаў мне нядаўна, што Твардоўскі пад канец іхняй з Аркадзем дружбы пахаладзеў да яго. Марыя Іларыёнаўна Твардоўская расказвала мне ў Дубултах, на зімовай ранішняй праходцы, як Аляксандр Трыфанавіч цяжка перажываў тое, што ніхто з рэдкалегіі так i не запратэставаў супраць яго зняцця. Гамзатаў нават пытаўся па телефоне, ці друкавацца яму ў «Новом мире» пасля таго, што адбылося, на што Твардоўскі сказаў насарогу:
«Гэта справа твайго сумлення». Баюся памыліцца, але як быццам i яшчэ адзін з сяброў пытаўся...
Не асуджаю, пішучы. Бо гэта ж вам не тады, калІЧэхаў i Караленка пратэставалі за Горкага!..
Слізняк Аўчарэнка спытаўся неяк, што я, відаць, у крыўдзе на яго «за некоторые критические замечания» пра мой раман. A ў мяне не хапіла ахвоты сказаць, што я проста не паважаю яго за выступленне на тым сходзе, дзе здымалі Твардоўскага, дзе Аляксандр Трыфанавіч — такое чулася — сказаў у сваім апошнім слове: «Какие же вы все животные!..» I толькі. I хопіць.
Цяпер — пачатае ў восемдзесят грэцім, з крыху пазнейшай паметкай: «Не проста гэта — дакранацца да чужога жыцця!»
Няпроста, аднак...
З прадвесня сорак чацвёртага года, з партызанскага лесу жыве ўва мне i адгукаецца самае першае ўражанне ад паэзіі Куляшова — радкі «Ліста з палону», прачытаныя ў нейкай брашуры, прысланай з Вялікай зямлі, ix высокая паэтычная прастата:
...А след тваіх ботаў убачу —
Пацалую яго і, як баба старая,
Заплачу...
У заслужанай славе ў трыццаць гадоў ён быў першым пасляваенным рэдактарам «Літаратуры i мастацтва». Цягнула i мяне туды, да той вясёлай творчай атмасферы з новымі сябрамі, перш за ўсё Таўлаем i Вялюгіным, з такім рэдактарам, які хоць i з'яўляўся на службу не надта рэгулярна, але ж i прыносіў туды, i чытаў свае новыя вершы. Зноў жа помніцца ix абаяльная прастата, шчасліва неразгаданы сакрэт яе ў радках:
Жыў ляснік са сваёй леснічыхай
каля завадзі ціхай...
Або такое — ад радасці волі, імкнення да маладое несмяротнасці:
Шумі, шумі, дуброва!
Звіні, звіні, падкова!..
Прастата ад народнасці i культуры.
Я быў шчаслівы яго ўвагаю да мяне. Ён быў адзін з першых чытачоў таго, што з Налібоцкай пушчы, самалётам, цераз карэспандэнта «Правды» А. Л. Земцава, які прылятаў у наш Стаўбцоўскі міжрайцэнтр, было паслана ў Маскву, Максіму Танку. Машынапіс аповесці «Жывое i гніль», на аснове якое i яшчэ адной, незакончанай, праз дваццаць год я напісаў «Птушкі i гнёзды». Чытаў ён, ужо ў Мінску, i іншае з таго, што я асмельваўся даваць, i гаварыў са мною пра мае вершы i апавяданні.
Калі памёр Кузьма Чорны, у самотнай кватэры Міхася Лынькова, што была заадно i першай пасляваеннай рэзідэнцыяй Саюза пісьменнікаў, некалькі старэйшых таварышаў уголас рэдагавалі некралог. Я нагадзіўся на гэта, i Аркадзь сказаў сакратару партыйнай арганізацыі Модалю, які ў гэтым даваенным званні зусім нядаўна вярнуўся ў ватнічку з далёкага мірнага тылу, далучыць i мой подпіс. Двойчы сказаў. Той Модаль двойчы мудра не пачуў, i гэта мне, пры ўсім адчуванні свайго месца, было балюча. Бо ўжо i ад Чорнага, сустрэўшыся з ім на вуліцы i дома ў яго, некалькі дзён да канца, мне давялося пачуць спрыяльную шчырасць старэйшага.
Сваё месца, адчуванне дыстанцыі — гэта карысныя адчуванні. Аркадзь старэйшы за мяне на тры няпоўныя гады, яму было, як на сённяшні мой падлік, толькі трыццаць. Але здаваўся ён мне намнога старэйшым. Бо i рана пачаў друкавацца, i нямала зрабіў, у яго ўжо быў вопыт майстра, што я не мог не паважаць.
Дарэчы, як i ў адносінах з Таўлаем, хоць з Валянцінам, настолькі ж, як i Аркадзь, старэйшым за мяне, я адчуваў сябе адразу неяк свабадней. Не быў ён ні рэдактарам, ні лаўрэатам. А можа, i не толькі па гэтай прычыне...
Як яшчэ адзін знак Аркадзевай прыхільнасці прыемна ўспамінаю наш, можна сказаць, сакрэт. Вясной пяцідзесятага года, у лясной i сонечнай працавітай раскошы Каралішчавічаў, ён папрасіў мяне прачытаць яго празаічны рукапіс. Пачатак рамана ці аповесці «Зорка Канікула». У прозе той не было Куляшова — так сабе аблегчана белетрыстычная канструкцыя. Ён i сам гэта адчуваў, ад сумненняў i даў прачытаць, а я не пакрывіў душою. З задумы той пасля выйшла паэма «Толькі ўперад!», таксама не з мацнейшых.
У залатым, пагодлівым верасні таго самага пяцідзесятага, у тых самых Каралішчавічах, дзе мы i працавалі, i ў грыбы хадзілі, i захапляліся гарадкамі, Аркадзь прачытаў у «Полымі» маё «Забалоцце», i мы з ім не проста пагаварылі пра гэтую рэч, а разам некалькі разоў меркавалі пра яе дапрацоўку. Ён параіў аповесць у «Новый мир». Яна там не з'явілася, хоць i не была канчаткова адхілена — гэта другая гаворка, тут не да месца. Прыемна, што ў тыя лютаўскія дні пяцьдзесят першага года я пазнаёміўся з магутным, складаным i ў набліжэнні прыемна простым Твардоўскім, цану якога я ўсё больш тады пазнаваў, i з яго другім намеснікам, Сяргеем Смірновым, яшчэ не «брэсцкім», для мяне ў той час прыкметным толькі сваёй чалавечнай сціпласцю.
О так, няпроста гэта — дакранацца да другой душы!.. Чалавек пражыў цэлае жыццё, а ты бярэшся пісаць пра яго, калі яго ўжо няма, калі ў цябе сцішнаватае права, дараваная лесам магчымасць успамінаць...
Адзін i так усяго не скажаш, бо кожны, хто ведаў яго, бачыў i чуў па-свойму.
«Ах, які ён быў тады малады!..» Наіўнасць старых — здзіўляцца таму, што звычайна было i звычайна прайшло ў свой час. Аркадзя лічылі i ганарлівым. Ён такім трохі i быў, i здаваўся. Успамінаецца з выступлення Твардоўскага на Другім усесаюзным з'ездзе маладых пісьменнікаў: «Калі малады чалавек да таго яшчэ i таленавіты, дык чаму яму трохі i не зазнацца?» Другі на месцы Куляшова зазнаўся б i не так. Хоць i былі ў яго ў той час таксама i нялёгкія хвіліны... Было, аднак, i адчуванне ўласнай годнасці, і, там дзе трэба, нармальная прастата.
Пасля ваеннага i адразу пасляваеннага трыумфу быў у яго перапынак, нават i спад, праца ў кіно з вельмі прыблізным поспехам. Калі я аднойчы, ці не на Нарачы, дзе мы летавалі, сказаў яму пра гэта, ён вельмі проста адказаў: «А што мне рабіць? Жыць жа трэба». У графаманаў ні пера^ынку, ні спаду не бывае, канвеер коціцца роўненька, спраўна...
А потым i свята было, святы дзень паэзіі, калі ён,новы Куляшоў, чытаў нам — Лужаніну, Караткевічу i мне — вершы са сваёй «Новай кнігі». Зноў жа ў Каралішчавічах, вясной шэсцьдзесят другога, у яго любімым ценевым пакоі, з радасным сонцам на соснах, за вялікімі вокнамі. Ранняя была тады вясна. У мяне запісана, што ўжо 13 красавіка я пачуў салаўя. I такое затсана, тыдні праз два: «Як гэта добра, што на нашай мове ёсць яшчэ i паэзія Куляшова!..»
Неяк Аркадзь расказваў, што, ідучы на сустрэчу са сваімі каўказскімі сябрамі, ён проста баіцца: ці зможа гаварыць з імі пра ix паэзію, пра новыя вершы з надежным напалам хвалы. Бо, праслухаўшы новае, проста сказаць, што ты, браце ці дружа, напісаў добры верш або добрыя вершы — гэтага будзе ледзь не да абразы мала...
Пра яго «Цунамі» я гаварыў у дакладзе, двойчы прачытваў паэму для трох абзацаў пра спалучэнне майстэрства i глыбіні. Пра «Хамуціуса» паспеў сказаць яму асабіста. А пра «Варшаўскі шлях» не сказаў... На яго юбілейным вечары, атрымаўшы слова для тоста, я штосьці гаварыў пра яго, але цяпер здаецца, што не так, не тое... Цяпер сказаў бы яму больш.
Да болю часамі шаблонная фраза: «У асобе яго мы страцілі...» Не, у асобе Аркадзя Куляшова мы — у самым шырокім, трывалым гучанні гэтага мы — набылі, маем паэта, значэнне якога надзейна мацуе вечнасць нашага слова.
1987
КАНЬЯК
Пра аднаго з маіх добрых знаёмых у скупой энцыклапедычнай нататцы значыцца: «Яўрэйскі i рускі сав. пісьменнік». Пра другога, значна старэйшага, сказана дакладней: «Яўрэйскі сав. пісьменнік... Пісаў на яўр. i руск. мовах».
Кажуць, што кошцы смех, а мышцы слёзы. Я не быў у той час ні мышкай, ні кошкай, я не надта каб разумеў, чаму i навошта так адбывалася. «Той час» — канец саракавых гадоў, калі некаторыя нашы яўрэйскія таварышы па прафесіі вымушаны былі перайсці з роднай мовы на рускую. Такога загаду ім не было, проста — ох, як няпроста! — не стала дзе друкавацца, не стала свайго чытача. Гавару пра некаторых, а не пра ўсіх таму, што іншыя, з найбольш таленавітых, або апынуліся там, дзе не пішуць, а сёй-той, хоць i дома, a зусім прымоўк, як аказалася, да лепшага часу, які i наступіў у палавіне пяцідзесятых гадоў.
Маладзейшы з маіх добрых знаёмых, з каго я пачаў, гэта яўрэйскі паэт, а потым рускі празаік Рэлес. Павольны, удумлівы Гірш, з адчуваннем гумару, ён мне прыемна нагадваў тых местачковых яўрэйскіх хлапчукоў i дзецюкоў, якіх я блізка ведаў са школьных i пасляшкольных гадоў у сваім старадаўнім Турцы. Дарэчы, Грыша быў мне сяды-тады патрэбны як кансультант, для праверкі таго, што я памятаў i сам. Гэта — у аповесцях «Ніжнія Байдуны» i «Золак, убачаны здалёк», там, дзе гаворка i пра яўрэяў, удзельнікаў i нашага вяскова-местачковага інтэрнацыянала. Калі мы з Гіршам пазнаёміліся, яго паэзіі на роднай мове я не ведаў. i Чытаць па-яўрэйску не ўмею. Значна пазней, скажам, калі ён чытаў свае вершы на вечары памяці, Шолам-Алейхема, я — на слых, праз пэўнае веданне нямецкай са школы i з палону, i па малеча-юнацкай памяці сябравання з яўрэйскімі аднагодкамі — сяк-так разумеў яго ідыш, адчуваў там паэзію. З рускай прозай яго я знаёмы па кнігах, нават па рукапісах, якія ён даваў мне «на арбітраж», калі нешта туга ішло ў часопіснай ці выдавецкай рэдакцыі. Руская мова яго, што мне сказаць яму шчыра было цяжкавата, нагадвала прыблізны пераклад. : Чытаеш i возьме ды ўспомніцца першы Гіршаў прыход у «Вожык», з першым рускім фельетонам, з першай фразай у тым фельетоне: «Любовь Иванович сидел задумавшись...» Ад майго веселастрыманага недаўмення ціхманы Гірш тады збянтэжыўся i заўвагу прыняў без усякага гумару...
Лягчэйшым у аптымізме (а куды ж дзявацца!) быў той другі пісьменнік, які пісаў «на яўр. i руск. мовах», нашмат старэйшы за Гірша i мяне, нярослы i рухавы Цодзік Даўгапольскі. Смешнага ў яго рускай мове было значна больш, чым у Рэлеса, i заўвагі мае ён прымаў як нейкае адкрыццё, ледзь не радасна, з нязменным «ну» ў належнай інтанацыі.
— Цодзік Львовіч, вы ў сваёй аповесці напісалі, што «колхозник убил кабана и закоптил все четыре окорока».
— Ну.
— А у кабана окорока только два.
— А еще два?
— Это лопатки.
— Ну?!
I нічога пра тое, што ў выдавецтве павінны былі б i заўважыць, рэдактары або карэктар, — чатыры там ці толькі два кумпякі.
Старому было ўжо добра за семдзесят, а жартаваць ён любіў па-маладому. I зноў жа трэба прыводзіць яго гутарку ў той рускай мове, з якою яму было як быццам зусім свабодна i легка.
— Умер Нохим. Ента пошла потом на его могилу. Стала плакать: «Уй, Нохим, Нохим, ты оставил меня, ты оставил детей!..» А уже, вы понимаете, была весна, и на кладбище много деревья, и на деревьев пела эта самая птичка, которая говорит «ку-ку». Кукавка, о! А на могиле Нохима уже выросла травка, и эта травка была уже высокая, и она, вы понимаете, пошевелила у Енты под колено. И она уже не плачет — она уже с улыбкой, и она говорит: «Уй, Нохим, Нохим, и ты еще не забыл свои старые шуток!..»
Ён быў дапытлівы, прыязна гаваркі, даверлівы. Неяк зімой, у Доме творчасці «Каралішчавічы», здарыўся мне выходны дзень. Калі не пішацца, нешта «зацялося», але не хочацца i ныць, бо ёсць i выхад са становішча — добрая кніга. У мяне ў той дзень быў толькі што атрыманы па падпісцы том горкаўскай перапіскі. З ім я, пасля снедання i праходкі па светлым, аснежаным лесе, прысеў у холе на другім паверсе, у сонцы i спакойнай адзіноце. У іншых пакоях таварышам працавалася, i ў доме была цішыня. Аднак не доўга я тым снакоем цешыўся. Цодзіку Львовічу сёння, відаць, таксама не працавалася. Ён выйшаў са свайго пакоя, пастаяў, гледзячы на мяне (я гэта толькі адчуваў, не хочучы адрываццца ад светлай старонкі), а тады пачаў хадзіць па дывановай дарожцы — ад лесвіцы да балконных дзвярэй, праз шыбы якіх у хол лілося сонца i віднеліся прыснежана-зялёныя верхавіны соснаў. Аднак цяргілівасці на такую раскошную маўклівасць у Цодзіка Львовіча хапіла ненадоўга. Ён спыніўся каля мяне з пытаннем:
— Скажите, откуда вы родом?
Чытанне — чытаннем, але ж i павага да старасці трэба таксама.
— Вы ведаеце такі гарадок — Мір?
— Ну.
— Дык вось я з вёскі каля гэтага Міра.
Стары надаўся па сваёй дарожцы ад мяне
далей: Там, каля спуску лесвіцы ўніз, павярнуўся, зноў падышоў.
— Скажите, а вы знали, что в этом Мир был ешибот, еще лучше по-нашему — ёшиве?
— Ведаў, чаму ж не.
Пайшоў. Спыніўся зноў.
— Скажите, а где вы тогда работали?
Цікаўнасць пачынала ўжо напрыкраць. Але i
смяшок абудзіўся ў душы.
— Якраз у тым ешыбоце.
— Ну?!
Здзіўлбнне проста радаснае. А я кажу далей:
— Мы называлі яго духоўнай акадэміяй. I студэнты былі з усіх краін свету, i Чалавек з восемсот. Людзі вясковыя называлі ix проста падрабінкамі.
Стары зноў топ-топ. Паўза трохі даўжэйшая. Спыніўся.
— Скажите, а что вы там преподавали?
Мой патаемны смяшок вядзе ману далей.
— Вышэйшую матэматыку.
— Ну?
— А чаму «ну»? Трэба ж было працаваць.
Пасля наступнай тупатлівай паўзы — далей-
шая распрацоўка тэмы.
— Скажите, а как же вы были преподаватель, вы что — знаете нашего языка?
— Я ж вам казаў, што там былі студэнты з многіх краін, вучыліся на розных мовах. Я выкладаў па-польску, польскім яўрэям.
На гэты раз стары, дзякуй яму, хадзіў, маўчаў даўжэй. А потым зноў спыніўся, з рукамі за сабой, з вялікім, як у вясёлага гнома, носам, неяк нават горда вытыркнутым наперад, i закончыў наш дыялог, бадай, найвышэйшай ацэнкай, ужо без «ну» i «скажите»:
— Вы знаете что? Вы совершенно иначе предстали в моих глазах!..
Не ведаю, да канца нашага з ім сужыцця не ўведаў: паверыў ён мне ці не, сказаў яму хтонебудзь ці не, што з майго боку гэта... от сабе бяскрыўдная містыфікацыя, каб весялей было. Калі i так, дык ён, i сам чалавек вясёлы, зразумеў гэта i не пакрыўдзіўся.
Апошняя наша сустрэча была для мяне зусім нечаканай. Улетку пяцьдзесят дзевятага года, у Ленінградзе. Я не ведаў перад гэтым, i даўгавата, дзе Цодзік Львовіч i што з ім, i здзівіўся, калі наш магілёўскі ленінградзец Павел Кабзарэўскі, чалавек энергічны i дабрадушны, сказаў, што сёння нам абавязкова трэба зайсці да Даўгапольскага — з ім ужо, можна сказаць, зусім дрэнна.
Нам адчыніла незнаемая мне жанчына, з проседдзю, у сціпла дагледжанай статнасці. Дзіўна было ад думкі, што яна — дачка маленькага, шчуплага, пацешна-вясёлага Цоціка Львовіча. А гаварыла ціха, засмучана, бо як медык ведала ўсё. Але сказала, што ён будзе рады. I мы ўвайшлі з калідора ў пакой.
Стары ляжаў на пасцелі наўзнак, прыкрыты беленькай прасціной. Яшчэ меншы, худзенькі i горда насаты.
— Папа, к тебе пришли.
Не расплюшчыўшы паўпадалых вачэй, не павярнуўшы носа, на здзіўленне, моцна спытаўся:
— Кто?
Дачка назвала нас. Нягучным i ашчадна чулым голасам яго найбліжэйшай істоты.
Тады — зусім ужо дзіўна, неадпаведна гучным, нібы камандным голасам — угару было пададзена другое слова:
— Конь-як!
Яна пагладзіла яго бязвольную руку на прасціне.
— Какой коньяк, папа милый, какой коньяк? Друзья навестить тебя заглянули...
А ён не сказаў больш нічога.
Хвілін праз некалькі мы ціха выйшлі.
Не ведаю, ці я тады, гледзячы на яго, падумаў так, ці гэта я цяпер, амаль праз тры дзесяцігоддзі, так думаю, перанёсшы сябе ў той час, у тое маўчанне. A ўсё ж хочацца гэта сказаць.